Safeviler, 17. əsrdə ənənəvi düşmənləri Osmanlılar və Özbək Şeybaniler ilə döyüşünü davam etdirərkən, iki yeni qonşu ilə də rəqabətə girişmək məcburiyyətində qaldı. Moskva Knezliği/Rus Moskofları bir əvvəlki əsrdə Altınorda Xanlığının davamı olan Astrahan, Qazan, Sibir (Küçüm və Nogay Xanlıqlarını ortadan qaldırmış, nüfuzunu Qafqaz və Orta Asiyaya qədər yaymışdı. İranlıların Dövləti Moğol (Moğol Dövləti) dediyi Hindistandakı Babür Dövləti isə Kandahar və Heratı al/götürərək daha əvvəl İran idarəsindəki Əfqanıstana sızmağa başlamışdı. Bütün bunlardan başqa 17. əsr boyunca Şərq - Qərb arasındakı ticarət yolu dəyişmiş, Avropalıların kəşfləri və Osmanlıların dəniz həddindən artıq səfərləri nəticəsində İrandan uzaqlaşmışdı. Şah Abbasın ordusunu ödənişli gulam (yığma) sisteminə çevirməsi qısa vəd edə işə yaradısa da, sonrakı əsrdə əyalətlər üzərindəki nəşr/təzyiq və ağır vergilərlə birlikdə ölkənin sosyo - iqtisadi gücünün zəifləməsinə gətirib çıxardı.
Şah Abbasdan sonrakı Safevi hökmdarları Şah II. Abbas xaric silik xarakterli idi. Necə ki II. Abbasın hökmdarlığının sonu olan 1666 ili, eyni zamanda Safevi xanədanı üçün də sonun başlanğıcına işarə edər. Vergi gəlirlərindəki eniş və böyüyən əsgəri təhlükələrə qarşı sonrakı şahlar bu vəziyyəti düzəldə bilməmişlər.
Ölkə tez-tez, mərkəzdən uzaq sərhəd boylarında basqın və yağmalayara uğramağa başladı. 1698də Kirman Əyaləti Beliçilər tərəfindən, 1717də Xorasansa Əfqanlar tərəfindən və Mesopotamiya Ərəb bədəvilərincə zəbt və yağmalayara uğradı. Əfqanlar İrana qarşı gəldilər. Gilzai Arxa idinlərinin rəisi Mir Veys Xan, Kandaharın Safevi qubernatoru Gurçu Gürgen Xana (Gurçuca adı Giorgi) qarşı qiyam başlatdı. Üzərinə gələn bir Safevi ordusunu təxribata uğratdı. 1722də Mir Veysin oğulu Mahmudun əmr/əmrə etdiyi bir Əfqan ordusu şərqdən İrana girərək paytaxt İsfahanı əhatə edib yağmaladı. Daha sonra özünü İran Şahı elan etdi.
Əfqanlar, on ildən çox bir müddət zəbt etdikləri İran torpaqlarından çıkarılamadılar. Xorasansadakı Afşar Türkmənlərinin bəyi və Safevilerin ən təsirli komandiri Nadir Xan (sonrakı Nadir Şah) nəhayət 1729da Damğan Müharibəsində Əfqanları təxribata uğratdı və İrandan çıxardı. Buna baxmayaraq ertəsi il Əfqanlar hələ İran torpaqlarına yağma hərəkətlərini davam etdirirdilər. 1738də Nadir Şah başda Kandahar olmaq üzrə təkrar Şərq İranı fəth etdi. Eyni il Gazne, Qabil və Lahoru fəth etdi. Delhi üzərinə getdisə də İrandan lazımlı dəstəyin gəlməməsi üzərinə müvəffəqiyyətli ola bilmədi. Şah II. Tahmasp dövründə (1722 - 1732) gerçəkdə ərk onun əlində idi. Uşaq yaşda taxta çıxan III. Abbasın səltənət naipliğini etdi. Nəhayət 1736da, onsuz da/zatən əlində olan iqtidar əryini istifadə edərək özünü İran şahı elan etdi. Beləcə 1736dan 1747ə qədər İranda qısa davamlı Afşar Xanədanı qurulmuş və Safevi xanədanı kəsilməyə uğramışdır.
1747-ci ildə Nadir Şahın sui-qəsd nəticəsində öldürüldükdən sonra səfəvilər yenidən İran şahlığını ələ keçirdilər. Lakin bu, inkişaf etməkdə olan Zend Xanədanının gerçəkdə iqtidarı ələ alaraq qanuniliyini gücləndirməsini təmin etməsindən başqa bir işə yaramadı. III. İsmayılın qısa davamlı rejimi, Zend xanədanının qurucusu Kərim Xanın ölkədə iqtidarı ələ keçərəcək qanuniliyi təmin etməsi ilə 1760da rəsmi olaraq sona çatdı.
Tarix: 01.03.2013 / 20:01 Müəllif: *_*M_O_N_I_K_A*_* Baxılıb: 611 Bölmə: Dunya ve tarixi