Haqqinda.az

Sekerli diabet endokrin sistemin xesteliyi olub, tam ve ya nisbi insulin çatmamazlishi neticesinde qanda qlukozanin xroniki artimi ile mushahide olunur. Diabetde karbohidratlarin, zulallarin ve yashlarin mubadilesi pozulur. Diabetli xestelerin sayi, xususi ile de inkishaf etmish olkelerde durmadan artir. Hesab olunur ki, olkeden asili olaraq ehalinin 2-10%-i shekerli diabetle xestedir.
Diabet, xroniki insulin çatishmamazlishindan emele gelir. Insulin hormon olub medealti vezin Langerhans adaciqlarinda yaranir. Medealti vezin insulin hormonu orqanizmde karbohidrat, zulal ve yash mubadilesinde ishtirak edir. Karbohidrad mubadilesine insulin, qlukozanin orqanizmin huceyrelerine daxil olmasi ile, qlukozanin orqanizmde alternativ sintezini aktivleshdirmekle, qara ciyerde shekerin ehtiyatlarini artirmasi ile ve qlukoqen sintezi ile te'sir edir. Eyni zamanda o karbohidraTlarin parçalanmasinin qarshsini alir. Zulal mubadilesine insulinin tesiri, zulal, nuklein turshularinin sintezini guclendirmekden ve zulalin parçalanmasini lengitmekden ibaretdir. Insulin qlukozani yash huceyrelerine daxil etmekle yash tutumlu maddelerin sintezini guclendirir, huceyrenin enerji alma prosesini aktivleshdirir ve yashlarin parçalanmasini lengidir. Insulinin tesiri altinda natrinin huceyrelere daxil olmasi guclenir.
Insulinin ishinin pozulmasi onun hazirlanmasinin çatishmamazlishi ile, ve yaxud onun toxumalara tesirinin pozulmasi ile emele gelir. Insulin hasil eden Langerhans adaciqlarinin mede alti vezde autoimmun prosesler neticesinde dashilmasi, insulin hasilinin çatishmamazlishini emele getirir ve insulin çatishmamazlishi neticesinde 1-ci tip shekerli diabet yaranir. Xestelik zamani fealiyyet gosteren huceyreler 20%-e qeder azalir ve ya tam siradan çixirlar.

2-ci tip shekerli diabet insulin tesirinin pozulmasi ve/ve ya insulinin çatishmamazlishi neticesinde emele gelir. Qanda insulinin normal ve ya artiq olmasi, lakin orqanizmin huceyrelerinin ona hessaslishinin olmamasi, insulinin te'sir ede bilmemesi insulin rezistentlik adlanir. Insulin çatishmamazlishi zamani qlukozanin huceyrelere daxil olmasi azalir, neticede qanda qlukozanin menimsenilmesinin alternativ yollari aktivleshir ki, buda orqanizmin toxumalarinda sorbitol, qlukoz-amin qlukoqonlarin, qlikoqemoqlabinin toplanmasina getirib çixarir. Sarbitol kataraktanin yaranmasina, xirda arteriya damarlarinin – arteriol ve kapilyarlarin ishinin (mikroanqenopatiya), sinir sisteminin funksiyalarinin pozulmasina (neyropatiya) getirib çixarir. Qlukoz-amino qlukoqonlar oynaqlarin zedelenmesine sebeb olur. Lakin qlukoza menimsenilmesinin alternativ yolu enerji almaq uçun kifayet deyildir. Zulal mubadilesinin pozshunlushu zulal birleshmelerinin sintezinin pozulmasina ve zulalin parçalanmasinin aktivleshmesine getirib çixarir. Bu ezele zeifliyine, urek ve skelet ezelelerinin ishinin pozulmasina sebeb olur. Yashlarin perikis turshulashmasi guclenir, damarlari zedeleyen toksik mehsullar toplanir. Qanda keton cisimcikleri adlanan mubadile mehsullari artir.

1-ci tip shekerli diabet emele gelmesi sebebine gore bolunur:
• autoimmun shekerli diabet
• idiopatik shekerli diabet
Autoimmun shekerli diabet immun sistemin pozshunlushu neticesinde yaranir. Bu vaxt orqanizmde Langerhans adaciqlarinin insulin hasil eden huceyrelerini zedeliyen antiteller yaranir. Autoimmun prosesin inkishafina virus infeksiyalari, bezi toksik maddelerin tesiri (nitrozaminler, pestisidler) sebeb olur.
1-ci tip idiopatik shekerli diabetin sebebleri melum deyildir.
2-ci tip shekerli diabetin emele gelme sebebleri irsi meililik ve xarici faktorlardir. Irsi meililik vacib rol oynayir, lakin muhum ehemiyyet kesb eden xarici muhit faktorlaridir.
Sadalanan faktorlara baxaq:

• Qenetik. Diabetli qohumu olan shexslerde bu xesteliyin emele gelme riski yuksekdir. Eger valideynlerden biri xestedirse, shekerli diabetin emele gelme riski 3%-9%-e qederdir.

• Piylenme. Beden çekisinin artiqlishi ve piy toxumasi miqdarinin, xususi ile qarin nahiyesinde çoxlushu (abdominal tip) orqanizm toxumalarinin insuline hessaslishini azaldir ki, buda shekerli diabetin emele gelmesini asanlashdirir.

• Qidalanma pozulmalari. Çoxlu miqdarda karbohidratli ve selluloza çatishmamazlishi olan qidalarin qebulu piylenmeye ve shekerli diabetin artmasina getirib çixarir.

• Xroniki stressler. Stress hallari qanda ketaxolaminlerin (adrenalin, noradrenalin), qlukokortikoidlerin artmasina sebeb olur ki, buda shekerli diabetin inkishafina sherait yaradir. Ateroskleroz, ureyin ishemik xesteliyi, arterial hipertoniya uzun muddet davam etdikde toxumalarin insuline hesaslishini azaldir. Bezi derman preparatlari diabetin emele gelmesine sebeb ola bilir. Bura sintetik qlukokortikoid hormonlari, sidikqovucu preparatlar, xususi ile tiazid diuretikleri, bezi hipotenziv preparatlar ve shishe qarshi derman maddeleri aiddir.

• Autoimmun xestelikler (autoimmun tiroidit, boyrekustu vezin çatishmamazlishi) shekerli diabetin yaranmasina sherait yaradir.
Qanda shekerin ac qarina seher 3.3 mmol/l-6.1mmol/l (59-110 mq%) arasinda olmasi norma sayilir. Qlukozanin miqdarinin acqarina 110 mq%-den yuxari olmasi shekerli diabetin olmasini gosterir. Diabetin diaqnozunun tesdiq edilmesi uçun diger gunlerde qlukoza qanda teyin olunmali ve lazim olarsa qlukozaya tolerantliq testi keçirmeli ve qanda qlikoqemoqlabin teyin olunmalidir.


Eger diaqnoz diabetdirse
- Hezm ve maddeler mubadilesi
- Saglam orqanizmde karbohidratlarin mubadilesi
- insulin ve sashlam orqanizmde maddeler mubadilesi
- Diabet
- insulinden asili diabet
- Insulinden asili olmayan diabet
- Diabetde ashirlashmalar
- Qanda shekerin reqemlerle gosterilmesi
- Boyrekler ve qanda sheker
- Qanda shekerin diaqnostikada ehemiyyeti
- Pankreatik ve inyeksion insulin arasinda ferq
- Insulinin istehsali
- insulin preparatlari

Hezm ve maddeler mubadilesi
Bezen sadece diabet adlanan shekerli diabet, maddeler mubadilesinin xesteliyi olub, orqanizmde biokimyevi proseslerin pozulmasidir.Diabetin tebietini basha dushmek uçun, gerek evvelçe sashlam orqanizmde maddeler mubadilesinin esaslarindan bash çixarasan. Maddeler mubadilesinin en vacib proseslerinden biri qidanin enerjiye ve istiliye cevrilmesidir. Bele demek olar ki, qida ele enerjidir ve maddeler mubadilesi prosesi enerjini ezele ishi, istilik hasili ve insan orqanizmini teshkil eden milyardlarla huceyrenin yenileshmesi ve ya berpasi uçun bu enerjini azad edir. Qida medde ve bashirsaqdan qana kecmesi uçun hezm olunmalidir.Hezm gidanin sade gida maddelerine parcalanmasidir.Medealti vezinin muvafiq hissesi ferment adlanan xussusi kimyevi maddeleri medeye ifraz edir ki, buda qidanin hezm olunmasini asanlashdirir. Qida maddeleri ele olçuler alirlar ki buda onlarin qan damarlarina keçmesi uçun kifayet edir. urek qani bedenin butun hisselerine vurur. Qidali maddeler bizim butun bedenimizi teshkil eden huceyrelere daxil olur.Qida maddelerinin hucuyrelere daxil olmasini asanlashdirmaq uçun (hazirki halda en vacib qlukozadir) medealti vezi terefinden hazirlanan insulin hormonudur. insulin qana daxil olur ve sonra hucuyrenin sethinde yerleshir.insulin tesirinin xususiyyeti bununla xarakterize olunur ki, qlukoza qanda hucuyeeye daxil olmasi uçun insulin mutleq huçeyrenin sethinde olmalidir. Huceyrenin daxilinde qida maddesi ya derhal enerjiye cevrilir (bele deyirler ki, qida nefes aldishimiz havanin terkibindeki oksigenin komeyi ile "yanir”), yada onlar ehtiyyat enerji mehsuluna kecirler. Qlukozanin en kicik olçusu madde kimi qlukoza molekulu adlanir. Insulinin ise en kicik olçusu insulin molekuludur.

Sashlam orqanizmdi karbohidrat mubadilesi.
Biz enerjini karbohidratlarda(sheker), zullal ve yashlardan aliriq. Seker xususile lazimdir, bele ki, o ish ve ya idmanla meshshul olan vaxti enerjiye keskin ehtiyac yarandiqda çox suretle enerjiye cevrilir. Bash, beyin ve sinir sistemi funksiyalari demek olar ki, tamamile shekerden asilidir. Qida qebulu arasindaki fasilede sinir sistemi daim karbohidrat alir, bele ki, qara ciyer onda toplanmish rezerv shekerin mueyyen hissesini qana keçirir. Qara ciyerin bu tesir mexanizmi qanda shekerin normal seviyyede qalmasini temin edir. Maddeler mubadilesi prosesi
2 istiqametde gedir: qida maddeleri enerjiye çevrilir ve qida maddelerinin artishi qida qebulu olunmayanda lazim olacaq enerqetik rezirve keçirilir. Eger bu prosesler duzgun davam edirse, qanda sheker normal seviyede saxlanilir: ne çox yuksek nede çox ashashi.

Insulin ve sashlam orqanizmde karbohidrat mubadilesi
Hormonlar – bu orqanizmin xususi huceyreleri terefinden hasil olunan ayrica komek edici maddelerdir. Insulin hormol olub, orqanizmin huceyreleri terefinden qandan shekerin menimsenilmesini temin edir. Insulin molekulu huceyrenin reseptoru ile ( ezele, piy, qara ciyer huceyreleri) birleshen vaxt sheker huceyrenin qilafindan içeri daxil ola bilir. Insulin qlukozanin daxil olmasi uçun sanki huceyreleri açan bir açardir. Biz yemek yemediyimiz zaman ( ac qarina) medealti vezi qana çox motedil miqdarda insulin ifraz edir ( bazal insulin adlanan). Yemekden sonra qanda sheker artdiqda, hemçinin qanda da insulinin seviyyesi artir ( bu " qida” insulini adlanir). Belelikle hette çoxlu miqdarda shekerde tez huceyreler terefinden menimsenilir. Qara ciyer onda rezerv olan shekeri azad etmeyi saxlayir ve qandan shekeri gelecekde lazim olarken istifade etmek uçun ehtiyat sheklinde toplamasha bashlayir. eger qanda sheker yenede normadan yuksek olaraq qalirsa, onda artiq sheker piy huceyreler terefinden piye çevrilir. Piy çox yaxshi enerji rezervidir, lakin sinir sistemi uçun yox, çunki sinir sistemine sheker lazimdir. Insulin shz ishini qurtartiqdan sonra onun seviyesi enir. Buna gorede daim onun yeniden elave olunmasi lazimdir. insulinin en boyuk miqdari yemekden derhal sonra, az miqdari ise diger vaxtlar lazim olur.

Diabet
Sekerli diabetde qidanin karbohidrat hissesi insulinin olmamasi ile elaqedar ve ya orqanizm terefinden hasil olan insulinden huceyrelerin
tam istifade ede bilmemesi neticesinde menimsenilmir. Bele ki, sheker bu zaman qanda qaldishi uçun onun sevviyesi mualicesiz daim yuksek olacaqdir. Sekerin cox yuksek seviyesinde onun bir hissesi sidiye kecir- "diabet” adi da buna gore verilmishdir ve "nedense kecib getmek ”, "axmaq”, "shirin bal” menasini veren "mellitus” demekdir. Seker mubadilesi pozulduqda diger mubadile prosesleri de pozulur. Diabetin 2 formasi vardir. Onlardan biri insulinden asili ve ya 1-ci tip diabet, digeri ise insulinden asili olmayan diabet ve ya 2-ci tip diabet adlanir

insulinden asili diabet
Bu diabetde medealti vezin insulin hasil eden huceyreleri siradan çixir. Medealti vezin insulin az hasil etdikde ve ya tamamile insulin hasil ede bilmedikde orqanizmin huceyreleri qandaki shekeri menimseye bilmir, onlar "acliq cekirler”,qanda ise sheker daim yuksek seviyyede qalir. Bunun uçun de insulin derialtina yeridilir, ve oradan da qana sovrulur. Helelik insulinin ele bir novunu tapa bilmeyiblir ki, onu ashizdan qebul ede bilesen, bele ki, medede insulin qeyri-aktif formaya çevrilir. insulinden asili diabet ekser hallarda genc ve ushag yashlarinda emele gelir.Eger bu xestelik inkishaf edirse, onda medealti vezin insulin hasil eden huçeyrelerinin berpasi artiq mumkun deyildir. Ona gore de diabetli xestenin heyati uçun insulin lazimdir. Sashlam medealti vezinin ve ya onun huçeyrelerinin koçurulme cehdleri olmushdur, lakin çoxlu ciddi texniki problemler movcud oldushuna gore orqan kocurmeye hele mualice vasitesi kimi bel bashlamaq mumkun deyildir. Gundelik inyeksiya uçun lazim olan insulinin miqdari bir nece faktordan asilidir. Eger orqanizmde insulin tamamile hasil olunmursa, onda tebii insulinin yoxlushunu evez eden miqdarda insulin inyeksiyasi lazimdir. Eger orqanizmde mueyyen qeder insulin hazirlanirsa, onda çatishmayan insulinin yerini doldurmaq uçun insulin inyeksiyasi lazimdir. Helelik medealti vezin huceyreleri terefinden insulin hasilinin pozulmasi sebebleri tam aydin deyildir. Irsi faktor mueyyen rol oynayir, lakin xestelik praktik olaraq irsi yolla birbasha oturulmur ve buna gorede diabetli xestelerin ushaqdan imtina etmesine luzum yoxdur.

insulinden asili olmayan diabet.
Bu tip diabetde medealti vezin insulin hasil eden huceyreleri siradan cixmir ve ya mueyyen hissesi insulin hasil etmir. Huceyreler insulin hazirlayir, lakin çox vaxt onlar elede sashlam adamlardaki kimi produktiv olmurlar. Lakin xestelerde qanda yuksek shekerin sebebi insulinin oz funksiyasini yerine yetire bilmemesine sebeb olan defektdir: ezele ve piy toxumalari medealti vezi terefinden hasil olan insulinin mueyyen hissesinden istifade edirler.Neticede huceyreler terefinden shekerin yalniz az bir hissesi istifade olunur. insulinin effektliyinin gismen çatishmamazlishi "insulin rezistentlik” adlanir.
Diabet emele gelir, lakin bu tip diabetde simptomlar daha yungul olur, buna gore de ona insulinden asili diabetden daha motedil baxirlar.
insulinden asili olmayan diabet adeten yashli ve gocalarda inkishaf edir.Bezi hallarda diyeta ve çekinin ashashi salinmasi(eger çeki artiqdirsa) demek olar ki, qanda shekeri tamamile normalashdirir. Lakin xestelerin ekseriyyetine xussusi heblerin qebulu lazimdir, bu heblerin terkibinde insulin yoxdur, lakin onlarin terkibinde olan kimyevi maddeler orqanizmde insulinin hasilinin yaxshilashmasina sebeb olur, ve ola biler ki, insulin hazirlayan medealti vezi huceyrelerinin fuksiyasini yaxshilashdirir. Bilmek çox vacibdir ki, "motedil” hesab olunan diabet gec emele gelen ashirlashmalardan ve gundelik heyatda lazim olmayan problemkertden qurtulmaq uçun çox diqqetli nezaret teleb edir. insulinden asili olmayan diabet sozu ola biler ki, yalniz xesteliyin bashlanishcinda haqiqete uyshun gelsin. Zaman keçdikce ola biler ki, eger qanda shekere adekvat nezaret qarshiya meqsed qoyulubsa insulin inyeksiuasi lazim olsun. Ele dovrler de ola biler ki, insulinden asili diabetli xesteye insulin lazim olsun; meselen stress situassiyalarinda ve cerrahi emeliyyatdan sonra. Bu tip diabetin de emele gelme sebebleri kifayet qeder melum deyil, lakin irsiyyet burda 1-ci tip diabete nisbeten daha ashkar rol oynayir.

Diabetin ashirlashmalari
Bele ashirlashmalari adeten "diabetin gec emele gelen ashirlashmalari” adlandirirlar, bele ki, onlar xesteliyin bashlanshicinda bir neçe il sonra emele gele biler. Çox hallarda onlar ozlerini gozde, sinir sisteminde, boyreklerde ve qan dovrani sisteminde biruze verir. Ashirlashmalar butun diabetli xestelerde emele gelirmi ve onlar hamisi birden emele gelirmi? Yox. Mumkundurmu kimde ashirlashmalarinin emele geleceyini ve emele gelmeyeceyini qabaqcadan bilesen? Mumkun deyil. Ashirlashmalar daim diabetle yanashi olur, yoxsa onun qarshisini almaq olar? Axirinci suala helelik birmenali cavab yoxdur, lakin tedqiqatlar gosterir ki qanda shekerin daim yuksek seviyyede olmasinin qarshisini alan mualice, shekerli diabetin kompensassiyasi, qanda shekeri daim norma heddinde ve ya ona yaxin saxlamaq, shekerli diabete daimi nezaret imkan verir ki, ashirlashmalarin qarshisi alinsin ve ya uzun muddete texire salinsin. Bu butun diabetli xestelere aiddir, baxmayaraq ki, bezi diabetli xestelerde ashirlashmalarin emele gelme riski digerlerine nisbeten daha azdir. Diabetli xesteler ilde bir defefden az olmayaraq hekimde muayine olunmalidir. Bura gozlerin, ashashi etraflarin, boyreklerin funksiyasinin muayinesi, xolesterinin seviyyesi, arterial tezyiqin yoxlanmasi aiddir. Ashirlashmalarin elametleri ashkar oluduqda lazimi mualice teyin olunur.

Qanda shekerin reqemle ifadesi
Pasientde diabetden shuphelendikde ve ya diabetdli xeste muayine olunduqda qanda shekerin deqiq miqdarini bilmek lazimdir. Bunun uçun kiçik miqdarda qan lazimdir.Sekerin miqdari 1 litr qanda sheker molekularinin sayini eks etdiren litrde millimolla ifade olunur.Qanda milyonlarla sheker molekulu olur, lakin olçu vahidi kimi millimolla (mmol/l) verilen reqem praktik ishi asanlashdirir. Qanda shekerin miqdarinin ifadesinin diger usulu onun milli qramlarla 1desilitrde (0,1 litr) miqdaridir. Bu vahidler mq/dL ve ya mq% gosterilir.

Boyrekler ve qanda sheker.
Bedende dovr ederek qan boyreklerden kecir,shlaklar qandan temizlenir ve sidik ile xaric olunur.Elbette sheker shlak deyildir, lakin qanda sheker hedden çox olduqda (bele ki, huceyreler terefinden shekerin qandan menimsenilmesine imkan veren insulin yoxdur ve ya azdir) boyrekler hedden çox yuklenir ve çekerin bir hissesini sidiye keçiriler.Bele hesab edirler ki, qanda sheker 10mmol/l(180) ashashi olduqda sidikde sheker olmali deyil.Sidiye sheker kecmesine sebeb olan qanda shekerin seviyesinin heddine boyrek keciciliyi heddi deyilir.
Diaqnostikada qanda shekerin ehemiyyeti.
Eger hekim pasientin sidiyinde sheker teyin edibse, onda o qnda shekeri yoxlamaq uçun qanin shekerin teyinine gore analizini teyin edir.

Pankreatik ve inyeksion insulin arasindaki ferq.
Sashlam adamlarda medeati vezi yemekden derhal sonra qana insulin daxil edir. Qanda shekerin seviyyesi yukseldikde medealti vezi bu haqqda xeberdarliq alir, ve buna uygun olaraq fealiyyet gosterir.Diabetli xestelerde insulin derialtina yeridilir, ve o tedricen qana daxil olur. Lakin bu zaman insulinin qana daxil olmasi qanda shekerin seviyyesinden,yeni yuxari ve ashashi olmasindan asili olur. Buna gorede diabetli xeste bilmelidir ki, o ne qeder insulin inyeksiyasi etmelidir ve buna uygun qida qebulunu tenzimlemelidir. insulinin yeridildiyi yerden qana keçmesi absorbsiya – sorulma, yeridildiyi yer ise derialti toxumadir. Derialti toxumadan insulinin tedriçen sorulur ve o qanda shekerin seviyyesini ashashi salmasha bashlayir.

insulinin istehsali
insulin hormon adlanir, bele ki, o maddeler mubadilesinin yerine yetirilmesine komek edir. O kimyevi xassesine gore zulal molekulu olub, 51 amin turshusundan ibaretdir. Bele molekular çox kicikdir ve insan gozu ile gorunmur. ilk defe mualiceye yararli insulin 1921-ci ilde alinmishdir.Uzun iller insulini iri buynuzlu heyvanlarin ve donuzun medealti vezinden aliblar. Lakin hal-hazirda gen muhendisliyi vasitesi ile insan insulinin eyni olan ve insan insulini adlanan insulinler istehsal olunur. insan insulini DNK-rekombinant texnologiyasi vasitesi ile alinir.
Mueyyen bakteriya huceyreleri ve ya corekci mayalari genetik olaraq ele deyishdirilir ki, onlar insan insulini molekuluna yaxin olan struktur sheklini alirlar. Son etapda fabrikde bu molekulardan insan insulini alinir. "insan insulini” termini dedikde onun yalniz strukturasinin insan terefinden hazirlanan insulinin strukturasina uygun geldiyi basha dushulmelidir. Belelikle, "insan insulini” insan orqanizmden alinmaya biler. Butun insulin novleri nece alinmasindan asili olmayaraq axirinci mehsulun tibbi teleblere cavab vermesi uçun temizleme etapindan kecir. Fabrikde hazirlanmish insulin preparatlari arasinda ferqler vardir. Bu ferqler insulini derialti toxumadan sorulma suretinden ve butun insulini sorulmasini muddetinden ibaretdir. Bu iki xususiyyet insulinin "tesirinin bashlanmasi” ve "tesirinin muddetinden” ibaretdir. Onlarin arasinda "maksimal aktivlik dovru” – tesirinin zirvesi vardir.

insulin preparatlarinin novleri ve tesiri.
insulin preparatlarinin bir nece esas novleri vardir. Onlardan biri sheffaf insulin mehluludur. Onun tesirinin bashlanmasi tez ve tesir muddeti qisadir. Bele tez tesir eden insulinler (Aktropid) inyeksiyadan 30 deqiqe sonra oz tesirini bashlayir. Lakin bezi qida mehsullari, o cumleden sheker bashirsaqdan qana daha tez sorulur ve ona gorede insulin yemekden 30 deqiqe qabaq yeridilmelidir. Diger tipli insulinler ise oz tesirlerini daha gec bashlayir ve tesir muddetleri daha uzun olur. Bunun uçun onlara sorulmani lengiden maddeler elave edilir.insulin ve lengidici maddelerin kombinasiyasi adeten kristalarin yaranmasina getirib çixarir. Milyonlarla çox kicik kristalarin olmasi ile elaqedar mehlul bulaniq hal alir. Bu tip insulinler orta muddet tesir gosteren insulin adlanirlar(bunlara Mikstard, Protafan, Monotard, insultard) aiddir. Her inyeksiyadan evvel insulin kristallari mehlulda beraber suretde paylanmalidir. Bu zaman maye ash sud rengini alir. Deri altinda kristallar tedricen insulini azad edir ve o qana sorulur. Preparat texminen inyeksiyadan saat yarim sonra, ilk insulin molekulari qana dushdukde ez tesirini gustermeye bashlayir. insulinin en yuksek tesir vaxti yeridildikden 4-12 saat arasinda olur, 24 saatdan sonra ise butun doza sorulur gurtarir. Hemcinin tez tesir eden insulinle orta muddet tesir eden insulinin qatishishi da vardir. Hemcinin uzun muddet tesir eden insulinlerde vardir ki, onlarin tesir muddetinin uzunlushi 24 saatdan çox olur(36-38 saat). Lakin bu vaxt texmini teyin olunur. insulinin sorulmasi hemishe individual faktorlardan asilidir. Yeridilen dozanin miqdarida bu faktorlardan biridir: doza ne qeder yuksek olursa, tesir muddeti bir o qeder uzun olur.

Sekerli diabetin profilaktikasi

Sekerli diabet-ashir xestelikdir ve çox sayli elmi-eksperimental, klinik tedqiqatlar yalniz shekerli diabetin emele gelme ve inkishaf mexanizmini aydinlashdirmasha yox, hem de onun yaranmasinin qarshisini almaq imkanlarina yonelmishdir.
Melumdur ki, shekerli diabetin klinik manifestini onleyen uzun muddet olur ve bu dovr tam sashlamliq halinda davam edir, lakin bu zaman orqanizmde ele deyishiklikler yaranir ki, bu da sonradan xesteliyin klinik elametlerinin emele gelmesine getirib çixarir (guclu ishtaha, susuzluq, poliuriya, beden çekisinin azalmasi, araliq nahihede goyneme, derinin irinli ve iltihabi xestelikleri ve s.)
Teessuf ki, sozun esl menasinda shekerli diabetin profilaktikasi hele yoxdur, lakin hal-hazirda immunaloji diaqnostikumlar ishlenib hazirlanir ki, onlarin da komeyi ile tam sashlamliq fonunda shekerli diabetin inkishaf ede bilmesini en erken stadiyalarda ayird etmek olar. Bele immunodiaqnostikumlar imkan verir ki, medealti vezin adaciqlarinin muxtelif antigenlerine antitellerin olmasi ashkar olsun. Erken diaqnostika meqsedi ile qlukozaya tolerantliq testi ve diger metodlar istifade olunur. Sekerli diabetin patoqenezi haqqinda bizim biliyimiz imkan verir ki, bezi meslehetler verek.Bu meslehetler, ailesinde birinci ve ikinci tip shekerli diabet olanlar uçun muxtelifdir.iASD-li valideynlerin ushaqlari shekerli diabetin inkishafina meylliliyi onlarda ashkar etmek uçun xususi muayineden keçmelidirler ve onlar xususi nezaret qrupuna goturulmelidirler(risk qrupu). Muayine histouygunluq sisteminin ve ya НЬ А sisteminin qenlerinin teyininden ibaretdir. Н1АВ6, Ð’15, ДК.3, ДК.4 qenleri olan ushaqlar xususi qrupa ayrilmalidirlar,çunki onlarda normal (diabetik olmayan) НЬА sisteminin genlerini dashiyan ushaqlara nisbeten shekerli diabetin inkishaf mumkunluyu bir nece defe yuksekdir.Bele ushaqlar uçun epidemik parotit, anadan gelme qizilça,Koksaki B4 virusu ve diger infeksion xestelikler yuksek derecede tehluke dashiyir. Bu ushaqlarda gosterilen infeksiyalar bash verdikde, esas mualiceye elave olaraq orqanizmin immun sisteminin mohkemlenmesine komek eden interferon,immunomodulyatorlar,vitaminler, ve diger vasitelerin tetbiqi meslehet gorulur ki, bu gosterilen viruslar terefinden medealti vezin adaciqlari zedelenmesin ve shekerli diabetin inkishafina getirib çixaran immun reaksiyalarin yaranmasina mane olsun. infeksiyon xestelik keçirmish risk qrupunda olan shexsler shekerli diabetin hele subklinik stadiyasinin(latent) inkishafini ashkar etmek uçun sonraki iller muntezem olaraq qlukozaya tolerantliq probasi ile yoxlanmali ve qan zerdabinda medealti vezin adaçiqlarina antitelin olmasi teyin olunmalidir.
1993-çu ilde amerika alimleri terefinden diabetin profilaktikasinin mumkunluyu haqqinda umud verici melumatlar derc olunub. Qan zerdabinda medealti vezin adaçiqlarinin muxtelif anti-1 genlerine antitel olan ushaq qruplarinda insulinin kiçik dozalari ile hipoqlikemiyanin klinik elametlerine sebeb olmayan profilaktik mualiçe aparilmishdir. Mushahide vaxti ushaqlar serbest diyetada olmush ve uçunçu ilin axrinda onlarin 80% sashlam qalmishdir. Qan zerdabinda antitelin analoji gostericileri olan 2-çi qrup ushaqlarda insulinle mualiçe aparilmamish (kontrol qrupu) ve onlarin 80%-den çoxunda mushahide dovrunde shekerli diabetin elametleri ozunu gostermishdir.Gosterilen metodikanin genish istifadesi imkan verecekdir ki, daha deqiq insulinden asili shekerli diabetin profilaktikasinin mumkunluyune cavab verilsin. Bundan elave axrinci iller teyin olunmushdur ki, shekerli diabet anadan olan kimi suni qidalanmaya keçen ushaqlarda daha çox rast gelinir. Mesele bundadir ki, qidalanma uçun istifade olunan sud qatishiqlarinin terkibine inek sudu de daxildir.
Sekerli diabete meyilli olan yeni doshulmushlarin bele qatishiqlarla qidalanmasi, ana sudu ile qidalanan yeni doshulmushlara nisbeten onlarda daha çox diabetin inkishafina sebeb olur.Burada shekerli diabetin inkishafina getirib cixaran immun proseslerin aktivleshmesini yaradan mexanizm ashkar olunmushdur. Aydin olmushdur ki, inek sudunun terkibine albumin zullali daxildir, "ABBOS” adlanan ve molekulyar kutlesi 69kilo-dalton olan albuminin fraqmenti, demek olar ki, beta-huceyresinin huceyre- sethi zullalinin molekulyar kutlesi ile eynidir. Suni qidalanmada olan yeni dogulmushun orqanizminde "ABBOS” zulalina yaranan antitel beta-huceyrelerin zulallari ile çarpaz reaksiya yolu ile onlarin destruksiyasina, miqdarinin azalmasina ve diabetin klinik elametlerinin emele gelmesine getirib çixarir. 1993 – 1994-cu illerde derc olunmush bu ve ya diger tedqiqatlar 1-çi tip shekerli diabetin profilaktikasina bizim munasibetimizin deyishilmesine imkan verir.Eger biz evveler hesab edirdik ki, iASD –in real profilaktikasi yoxdur, bugun ise biz bele profilaktikanin aparilma mumkunluyu sualina musbet cavab vere bilerik. Diabetin ilkin profilaktikasi yeni doshulmushlara ve kicik yashli ushaqlara inek sudu ve onun komponentlerinin verilmesini qadashan etmekden ibaretdir. Risk faktoru olan ushaqlarin qan zerdabinda medealti vez adciqlarinin antigenlerine antitel teyin olunduqda diabetin inkishafinin immun mexanizmini lengiden ve saxlayan kiçik doza insulinin vurulmasinin teyin olunmasi lazimdir.Hemde ashkar olunmushdur ki, bele hallarda immun sisteme nikotinamid ve diger preparatlar musbet tesir gosterir. Baxmayaraq ki, bu tedqiqatlar nisbeten boyuk olmayan ushaq qruplari arasinda aparilmishdir, lakin yaxin gelecekde iASD-in real profilaktikasinin heyata kecirilmesi mumkunluyune umud etmek imkani verir.
Diabetli xestelerin 75-80%-ni teshkil eden iinsulinden asili olmayan shekerli diabetin (iAOSD) profilaktikasinin ozune mexsus xususiyyetleri vardir. Baxmayaraq ki, irsi meyillilik bu diabetde birinci tip shekerli diabete nisbeten ozunu daha çox gosterir, lakin onun inkishafina sebeb olan esas xarici faktor çox yemek, yeni orqanizme heddinden artiq enerjinin daxil olmasidir. Ona gore de 2-çi tip shekerli diabetli xestelerin ailelerinde birinci novbede çox yemeye ve asan hezm olunan karbohidratlarin (qend, bal, konfetler ve s.) heddinden çox istifadesine qarshi ish aparilmalidir. Valideynler bilmelidirler ki, onlarin ushaqlarinin kokluyu sashlamliq elameti deyildir, eksine piylenmenin ve shekerli diabetin emele gelmesine sherait yaradir, ona gore de piylenmenin profilaktikasi ushaq yashlarindan bashlanmalidir. Ushagin çekisi daim fizioloji normaya uygun olmalidir. Ushaqlar sistematilk olaraq beden terbiyesi ve idmanla meshshul olmalidirlar,bele ki, hereket çatishmamazlishi (hipodinamiya) piylenmeye sebeb olur. Artiq çekili ushaqlar hereketli oyunlari sevmirler,televizor ekrani ve kompyuter qarshisinda çoxlu vaxt itirirler ve esassiz olaraq çox vaxt idman derslerinden azad olunurlar ki, bu da onlarin çekilerinin daha çox artmasina sebeb olur. 2-çi tip shekerli diabetin risk qrupuna hamilelik dovrunde çekisinin guçlu artmasi olan (normal geden hamilelikdekinden artiq) ve 4,5 kg çekiden artiq diri ve ya olu ushaq doshmush qadinlar da daxildir. Bele qadinlarin 1-2%-de hamilelik dovrunde qlukozaya tolerantlishin pozulmasi ve ya shekerli diabet mushahide olunur. Hamilelikden sonra bir qayda olaraq karbohidrat mubadilesinin veziyyeti normallashir, lakin piylenmenin qarshisini alan tedbirler gorulmese, doshushdan 5-10 il sonra bele qadinlarin 10-20%-de shekerli diabet inkishaf ede biler. Bununla elaqedar olaraq, butun qeyd olunan shexsler dispanser nezareti altinda olmali ve onlarda muntezzem olaraq qlukozaya tolerantliq testi aparilmalidir. Sekerli diabetin erken ashkar edilmesi uçun, son dovrlerde qlikogemoqlobinin(HbAlc) teyin olunmasi aparilir ki, bu da çox durust (qlukozaya tolerantliq testinden daha deqiq) karbohidrat mubadilesinin pozshunlushunu gosterir. Bundan bashqa bilmek lazimdir ki, istenilen xestelik karbohidrat mubadilesinin pozulmasina ve shekerli diabetin inkishafina imkan yarada biler. Odur ki, butun xesteliklerin vaxtinda ve duzgun mualicesi de hemçinin shekerli diabetin qarshisini almasha imkan verir.

SEKERLi DiABETDE FiZiOTERAPiYA
Aparat fizioterapiyasi shekerli diabetin kompleks mualicesinde elave faktor olub gosterilen meqsedleri hell ede biler: pozulmush karbohidrat, zulal, lipid ve mineral mubadilesinin pozshunluqlarini normalashdirmasha komek ede biler; bir qeder qlikemiyanin seviyyesini ashashi sala biler ve qan zerdabinda immunreaktiv insulinin seviyyesini artirar; insulinin hormonal ve qeyri-hormonal antoqonistlerinin kontrinsulyar tesirini azaldar; qan dovrani sistemini stimulyassiya etmekle mikrosirkulyasiyani, mikro ve makro angiopatiyalarda toxumalarda mubadile prosesini yaxshilashdirar; polineyropatiyalarda, angiopatiyalarda ve s. ashrikesici effekt verer.
insulin hasil eden Langerhans adaciqlarinin funksional veziyyetini yaxshilashdirmaq uçun Vermelin umumi metodikasi ile sink elektroforezi qarinustu nahiyede enine tetbiq olunur. Vermelin umumi metodikasi ile oksidleshme berpa proseslerini yaxshilashdirmaq ve qanda shekeri ashashi salmaq uçun misin elektroforezi teyin olunur.Poliuriyada kalinin itirilmesi ile elaqedar Vermel metodu ile kalinin elektroforezini teyin etmek meqsedeuyshundur. Maqni mikroelementi karbohidratlarin fosforlashma ile oksidleshme prosesinde ishtirak edir, bir neçe fermentleri aktivleshdirir,hiperxolesterinemeyani ashashi salir, buna gore de Vermelin umumi metodikasi ile ve ya Serbakin yaxaliq metodikasi ile ve ya qara ciyerin enine proyeksiyasina kurs mualiceye 10-12 prosedura maqninin elektroforezini aparmaq meqsedeuyshundur. Qlikemiyanin seviyesini ashashi salmaq uçun yaxaliq zonasina Serbak metodu ile kalsi ile ve ya hemin zonaya aminozinle gunashiri 12 seans olmaqla elektroforez meslehet gorulur. Medealti vezin, qaraciyerin funksiyasini yaxshilashdirmaq uçun qarinustu nahiyeye 12 seans nikotin turshusu ile elektroforez aparilir. Ashashi etraflarda ehemiyyetli ashrilarla mushayet olunan diabetik mikroangiopatiyali xestelerde damarlarin hipertonusu olduqda novakain–yod–elektroforezi 10-12 prosedura teyin edilir.Ashashi etraflarin funksional stadiyada olan angiopatiyasi diabetik neyropatiya ile birlikde olduqda 5%-li tiosulfat natri mehlulunun elektroforezi istifade olunur. Bu zaman baldir ezelesine menfu polyusdan 10-12 prosedur olmaqla yeridilir. Yungul ve orta ashirliqda shekerli diabetde seqmentar metodika ile, 10-12 prosedur papaverin, noshpa ve ya novokain-yodla elektroforezi effektlidir. Orta-ashir ve ya ashir formada shekerli diabetde ashashi etraflara 1%-li dibazol mehlulu ile ve ya prozerin ve 1%li nikotin turshusunun mehlulu ile elektroforez teyin olunur.
Angiopatiyalarin orqanik stadiyasinda elektromualice proseduralari esasen segmentar zonaya teyin olunur. Ashashi etraflarin angiopatiyasi olan xestelere bel-buzdum nahiyesine ashashi etraf damarlarini reflektor genishlendiren ve ashrini azaldan novakainle elektroforez tetbiq olunur.Diabetik angiopatiyalar hem sethi, hem de derin venalarin remissiya dovrunde olan tromboflebiti ile birge olduqda heparin eletroforezi teyin olunur ve bu prosedura baldir nahiyesine tripsinin elektroforezi ile novbeleshir. Bipolyar metodika ile heparin ve maqninin elektroforezini teyin etmek olar: heparin bel nahiyesinde yerleshen katoddan, maqniy ise her iki pence ve ya baldirda yerleshdirilmish ikileshmish anoddan yeridilir.Kurs mualiceye 10 prosedura daxildir.
Diabetik retinopatiyanin mualicesinde iltaab eleyhine gosterdiyi, sorma,trofik,hiposensibilizassiya ve antisklerotik tesirine gore derman elektroforezi ehemiyyetli yer tutur. Mikroanevrizmalar, qansizmalar olduqda heparinin elektroforezi, retinal damarlarin sklerozunda ise kali- yodit mehlulunun elektroforezi meslehet gorulur.Torlu gishanin angiospazmalarinda, degenerativ deyishikliklerinde nikotin turshusu, aloenin vitamin PP, C ile qatishishi (1/3 nisbetinde),1%li nikotin turshusu ve kaliy yoditin qatishishi ile elektroforez meslehet gorulur.Makulyar durshunluqla olan diabetik retinopatiyada kalsi xloridle elektroforez mumkundur, torlu qishanin, shushevari cismin fibroz deyishikliklerinde, hemoftalmda lidaza,fibrinolizinle elektroforez gosterishdir(10-15 seans) ve ya sorucu ve antihemokoaqulyasion tesir gosteren tripsin, ximotripsimin elektroforezi etmek olar.
Sekerli diabet xestelerinde qara ciyerin zedelenmelerinde maqni ile elektroforez tetbiz olunur, qara ciyerin lipodistrofiyasinda ise 12-15 prosedur papaverinin mehlulu ile elektroforezde musbet effekt qeyd olunur.
Eger shekerli diabet ureyin ishemik xesteliyi ile birleshibse, onda damar genishlendirici preparatlarla (eufilin,papaverin), hemcinin heparinle, qanqlioblokatorlarla elektroforez yaxshi effekt gosterir.
Merkezi damarlarin zedelenmesi olan xestelere Serbakin yaxaliq metodu ile brom elektroforez ve ya qalvanizassiya aparilir. Diabetik ensefalopatiyanin bashlangic elametlerinde Serbakin yaxaliq metodu bromkofein+elektroforez ve yod-novakain+elektroforez teyin olunur.Sekerli diabetin kompleks mualicesinde impuls cereyanlar istifade oluna biler. Onlar esasen diabetik angiopatiyalarin ve polinevritlerin mualicesinde istifade olunur. Yerli darsanvalizassiyanin damarlara, onlarin keçiriciliyine ve tonusuna ehemiyyetli tesirini nezere alaraq, bu metoddan diabetik angiopatiyalarin ve polinevritlerin mualicesinde genish istifade olunur.Yuxari ve ashashi etraflarin,yaxaliq zonasinin ve bel nahiyesinin 5-10 deqiqelik zeif qishilcim boshalmasi ile darsonvalizassiya aparilir;prosedura gundelik ve ya gunashiri olub, kurs mualiceye 8-10 prosedur daxildir.
Sekerli diabetin mualicesinin aparat fizioterapiyasinda yerli qan ve limfa dovranini ehemiyyetini guclendiren, kollateral damarlarin emele gelmesini stimullashdiran, ashri kesici, iltihab eleyhine, hipotenziv ve trofik tesiri olan UVÇ – terapiya mueyyen bir yer tutur.
Sekerli diabetin mualicesinde ultrases terapiyanin istifadesi, onun hipoqlikemik tesirine esaslanmishdir. Medealti vezin proyeksiya nahiyesine 10 kurs mualice olmaqla, hergun ultrasesle tesir gosterilir. Qaraciyer nahiyesine ultrasesle tesir etmekle, karbohidrat mubadilesinin ekser gostericileri yaxshilashir, qara ciyerin qan dovranina musbet tesir gosterir. Ultrases shekerli diabetin ashirlashmasi olan diabetik retinopatiyada tetbiq olunur. Prosedura 10-12 kurs olub gundelikdir.Maqnit sahesinin yuksek bioloji aktivliyini nezere alaraq ve onun mubadile proseslerine ve periferik hemosirkulyassiyaya musbet tesirini nezere alaraq shekerli diabetin orta-ashir ve ashir formalarinda maqnitoterapiyani teyin etmek meqsedeuyshundur. Maqnitoterapiya medealti vezin proyeksiya nahiyesinde aparilir. Prosedura gundelik olub, kurs 12 seansdir. Deyishen maqnit sahesinin shekeri ashashi salma tesiri, adeten 3-5 seansdan sonra ozunu gosterir.Ashashi etraflarin diabetik neyropatiyasi, angiopatiyasinda induktotermiya tetbiq olunur. 15-20 deqiqelik prosedura 10-12 kurs olmaqla hergun ve ya gunashiri teyin olunur.