Haqqinda.az

1. əl-Fatihə surəsi

1 Surənin “Umm əl-Kitab-Kitabın anası”, “əl-Fatihə və əl-Həmd” adları da var.
2 Burada əl-həmdü lillahi niyyət yox, təsdiqdir. Bəzilərinin mülahizələrinə görə, əlhəmdü ifadəsində şükür mənası da var (əş-şukru lillahi).
3 Yəhudilərdə qarşılığı ribbon ha “olimim”dir.
4 Burada söhbət müsəlmanlardan gedir.
5 Söhbət əhli-kitabdan, yəni yəhudilərdən və xaçpərəstlərdən gedir, çünki onların müqəddəs kitabları (Tövrat, İncil) vardır.
6 Söhbət kafirlərdən-məcuslardan, atəşpərəstlərdən, bütpərəstlərdən gedir.


2. əl-Bəqərə surəsi

1 Quranın ikinci surəsinə “İnək” adının verilməsi Kitabi-müqəddəsdə olan bir hekayətin (bax Ədad, VII, 63-68; XIX, 1-10; Təsniyə, XXI, 1-9; qatili məlum olmayan bir kəsə diyət (qanbahası) olaraq bir inək qurban etmək haqqında) son hissəsinin; peyğəmbərlərə hər hansı bir məsələ barəsində israrla sual verməyin yaxşı hərəkət olmadığını anlatmaq məqsədilə bu surədə xatırladılmasından irəli gəlmişdir (bax 67-72-ci ayələr). Surənin bəzi hallarda Fustat əl-Quran və Sənəm əl-Quran adları da işlənir ki, bunlar da onun əhatə etdiyi ehkamın çoxluğuna görə verilmişdir. Bu surənin birinci ayəsinin Mədinədə ilk nazil olan ayə olduğu qeydsiz-şərtsiz qəbul edilmişdir. Bəzi rəvayətlərə görə, ən son ayə də yenə həmin surədədir (280). Bu surənin ayələri Muhəmməd peyğəmbərə hicrətdə keçirdiyi 10 il ərzində, müxtəlif vaxtlarda nazil olmuşdur. Bəzi isnadlara görə, surənin başqa ayələrinin də tarixini sübut etmək mümkündür. Məsələn, 190-cı ayəyə görə, lazım gələrsə, Kəbənin hərəmində də döyüşə müraciət etmək olar. Məlumdur ki, Peyğəmbər hicrətin 6-cı ilində Hüdeybiyyə sülhünü bağlamışdı. O vaxt bu ayə (məkkəlilərin öz sözlərində durmaları) müsəlmanların özlərini hərəmi-şərifdə belə müdafiə edə bilmələri üçün deyilmişdir. 182-ci ayədə oruc tutmaq əmr edildiyi üçün, yəqin ki, o hicri 2-ci ilin ramazanından qabaq nazil olmuşdur. Lakin surənin bütün ayələrini tarixilik baxımından tam ardıcıllıqla düzmək hələlik qeyri-mümkündür. 286 ayəni özündə birləşdirən bu surə surələrin ən uzunudur. Burada, ümumiyyətlə, Adəmin yaranması, yəhudilərin Allahın qəzəbinə düçar olmaları və bunun səbəbləri, Kəbənin inşası ilə qiblənin Qüdsdən Məkkəyə çevrilməsi; namaz, oruc və zəkatın vacib edilməsi; qətl, içki, qumar və zinanın haram və günah hesab edilməsi; nikah və bununla əlaqədar digər məsələlər vardır. Görünür, bu surə ayələrinin deyilməsi baxımından uzun bir dövrdə tamamlandığı üçün, bir çox əmr və qadağaları əhatə edir. Bundan savayı, içində 30 mənsux və bir neçə nasix ayə vardır. Yeganə Mədinə surəsidir ki, Zəlikəl-kitab ifadəsilə başlanır. Bu da o deməkdir ki, oxuduğumuz nüsxə Allahın nazil etdiyi Quranın yalnız surətidir. Surənin böyük hissəsi hicrətin 2-ci ilinin ramazan ayının 17 və ya 19-da (14, ya 16 mart 624) Məkkənin yaxınlığında, hələ Bədr və yaxud Bədr Hüneyn qəsəbəsinin yanında baş verən döyüşdən qabaq nazil olub.
2 Surələrin əvvəlində olan bu hərflərə müqəttəə hərfləri deyilir. Bu hərflərin daşıdığı məna dəqiq məlum deyildir. Lakin bu barədə çoxlu iddialar irəli sürülmüşdür.
3 Surənin 2-5-ci ayələri 177 və 178-ci ayələrlə birlikdə müsəlmanlara aid tələblərdən ibarətdir.
4 Mühacirlər-Məkkədən Muhəmmədlə birlikdə hicrət edən səhabələrdir. Ənsarlar Muhəmmədin Mədinə şəhərindəki tərəfdarlarıdır.
5 X surədə (39-cu ayə): “bir surə”, XI surədə (13-cü ayə): “on surə”dir.
6 Mədinə surələrində “Cənnətdə qadınlar” (əzvac mutəhhərə) ifadəsinə bundan başqa iki dəfə (III, 15 və IV, 57) rast gəlinir.
7 28-ci və 29-cu ayələrdə təbiət elmləri ilə məşğul olmaq niyyətləri var.
8 Təfsirçilərin bəzisi Adəm və Həvvanın yalnız ərəblərin əcdadı olduğunu təkid edirlər. Ayədən belə çıxır ki, bundan əvvəl, yaxud bu dövrdə başqa insanlar da var idi. Yoxsa ki, mələklər həmin xəlifənin xüsusiyyətlərini haradan bilərdilər? Macar islamşünası İ.Qoldtsiyerin mülahizəsinə görə, burada darvinizmin əlamətləri var.
9 Şiələrin etiqadına görə, bu, imamların adlarıdır.
10 İblis-Şeytanın adıdır. Bundan başqa “Allahın düşməni”, “Düşmən” adı da var. Quranda, xüsusən Adəmə dair ilk hekayətlərdə (II, 34, VII, II; XV, 31 və başqaları; XVII, 63; XVIII, 48; XX, 115; XXXVIII, 74 və başqaları) Allah tərəfindən Adəmin yaradılmasının əleyhinə çıxan İblis Cənnətdə Həvvanı yanlış yola sövq etmişdi. Allah Adəmi torpaqdan yaradıb həyat ruhu verincə mələklərin ona səcdə qılmalarını əmr etdi. Yeganə etiraz edən İblis oldu, çünki oddan yaradıldığı üçün o özünü torpaqdan yaranmış Adəmdən üstün tuturdu. Buna görə də İblis cəzasının qiyamət gününə qədər təxirə salınmasını tələb etdi. Onun bu istəyi qəbul edildi. Bundan başqa, ona Allahın sadiq qulu olmayan hər kəsi zəlalətə sövq etmək iqtidarı verildi. Qiyamət günündə İblis günahkarlarla birlikdə Cəhənnəmə atılacaq (bax XXVI, 94-cü və başqa ayələr).
11 Surənin 20-39-cu ayələri, ola bilsin ki, Məkkə ayələridir. Əvvəlcə bütpərəstlərin, sonra isə yəhudilərin əleyhinə deyilən ayələrdir. Hələ Muhəmmədin bütpərəstlərlə müharibələri başlanmamış qiblənin yeri dəyişdirilmişdi (623-cü ilin iyul-noyabrı).
12 Surənin 40-71-ci ayələri yəhudilərə aid olan vəddir.
13 Bax Tövrat, Xüruc, XIV, 21-28.
14 Musa. Müqəddəs kitablarda Musa peyğəmbər: Əş-Şərişi “Şərh əl-Məqamət” əsərində (Bulaq, 1284, səh. 89) bu adın qibti dilində (mu-su və sa-ağaclar) mənasını verir. Musa Quranda Muhəmməd peyğəmbərin sələfi və ona örnək olan bir peyğəmbər kimi göstərilir. Peyğəmbərin gələcəyi Musa tərəfindən bildirilir (bax VII surə, 158-ci ayə). Musa haqda müfəssəl məlumat üçün bax əs-Sələbi. Qisəs əl-ənbiya, Qahirə. 1312, səh. 108-156; İbn-əl-Əsir, əl-Kamil, 1, səh. 61-78 və s.
15 Tur dağı. Turi-Sina, Cəbəl ət-Tur-Sina dağı. Qırmızı dənizdən çox da uzaq olmayan bu dağa qalxmaq üçün keçmişdə İsrail oğullarının dayandığı əl-Ami (Əlim?)- dən yola düşürdülər. Yaxın məsafədə yerləşən Vadi Tuvada Allahla Musa arasında söhbət olmuşdur. Dağın şimal tərəfində (dağın adı Cəbəl Musadır) indiki Vadi Şüeybdə müqəddəs Yekaterinanın adına tikilmiş bir monastır vardır. Burada 548-562-ci illərdə Sinadakı keşişləri qorumaq üçün imperator I Yustinian tərəfindən bir qala tikilmişdi.
16 Bax Tövrat, Xüruc, XXIV, 18.
17 ”əl-Furqan” istilahı arami dilindən gəlir və mənası “azad olmaq”, “günahı təmizləmək” deməkdir. Quranda isə ərəb etimologiyası verilir.
18 Yəni: aranızdakı günahkarları. Müqayisə et: Tövrat, Xüruc, XXXII, 24 və başqaları.
19 Ət-Tih. Əslində Fəhs ət-Tih Misir ilə Fələstin arasında, Qırmızı dənizin şimalında, Əqəbə və Süveyş körfəzləri arasındakı Sina yarımadasının daxilində bir çöl. Ərəblər buranı “Bəni İsrail çölü” adlandırırlar.
20 Söhbət Qüds şəhərindən gedir.
21 Bax Tövrat, Xüruc, XVII, 2-6.
22 Şiələr belə hesab edirlər ki, bu ayənin bir parçası 5-ci surənin 22-ci ayəsinə köçürülmüşdür.
23 Zəkəriyya, Yəhya və Şüeyb peyğəmbərlərin öldürülməsi haqqında bax 3-cü surə, 181-ci ayə; 4-cü surə, 155-ci ayə və Əhdi-cədid, Matfey, XXIII, 37; Luka, XIII, 34: “Peyğəmbərləri öldürən və sənə göndərilən elçiləri daşqalaq edən, ey Qüds, Qüds!”
24 Beləliklə, yəhudilər o biri xalqlardan üstün deyil. Həmçinin bax 5-ci surənin 69-cu ayəsinə.
25 Sabiilər Aşağı Mesopotamiyada yaşayan mandeylərdəndir. (Xaça sitayiş edən məzhəblər).
26 İnək haqda bax Tövrat, Ədad, XIX, I və sairə.
27 Bax Tövrat, Ərqam, XIX, 1-9: “Allah Musaya buyurdu: “İsrail oğullarına de ki, qoy sənin yanına bir qızılı rəngdə (sapsarı) inək gətirsinlər və heç bir eybi olmasın” və i.a.
28 Surənin 75-82-ci ayələrində yəhudilər haqqında müsəlmanlara müraciətdir.
29 Bu, Tövratı şüurlu təhrifin ittihamıdır.
30 Yeddi və ya qırx gün: bir ay-bir il.
31 Surənin 83-84-cü ayələrində yəhudilər haqqında söhbət gedir. 87-ci ayədə söhbət qismən ikinci şəxsdə, qismən də (88-ci ayə) üçüncü şəxsdə gedir.
32 Mədinə yəhudilərinin arasında olan çəkişmələrdir: qismən əhdi pozur, qismən yerinə yetirirlər.
33 Surənin 94-96-cı və 97-103-cü ayələri bəzi yəhudilərin dediklərinin əleyhinədir.
34 Bax 62-ci surənin 6-cı ayəsinə.
35 Yəhudilərdə Cəbrail şər mələyidir. H.Qrimme (Quran, Padeborn, 1923, səh.157) “Cəbrail”-dən (97-ci ayə) olan hissəni Muhəmməd peyğəmbərin özünün dediyi sözlər hesab edir.
36 H.Qrimme (yenə orada) “mələklərinə” sözünü əlavə etmişdir, çünki bundan sonra mələklərin adları gəlir.
37 Cəbrail (Cəbrail, Cibril)-ibrani dilində “Allahın qulu” mənasında, yaxud ərəb-ibranicədə “az-çox zorlu olmaq” mənasını verən “cəbr” ilə, ilahi adlarından “il”dən mürəkkəb olan bu söz, “müqərrəb” və “mürsəl” mələklərdən birinin adıdır. O, Allah və Onun peyğəmbərləri arasında elçi olması, Allahın əmr və vəhylərini təbliğ etməsi ilə müsəlmanlıqda səlat və salama layiq pak (müqəddəs) bir şəxs sayılır. Hicrətin ilk illərində nazil olmuş bu surənin 97-98-ci ayələrində Cəbrail adı iki dəfə çəkilmişdir. Hicrətin 9-cu ilində nazil olan 66-cı surənin 4-cü ayəsində də bu mələyə üçüncü dəfə Cəbrail adı verilmişdir. Mikail (Mikal). Bu mələyin adı ilk dəfə Quranın 2-ci surəsində çəkilir. Bu ayəni təfsir etmək üçün iki rəvayətə istinad olunur. Birinci rəvayətə görə, Peyğəmbərin qüdrətini inkar etmək istəyən yəhudilər ona bir çox sual verdilər. Peyğəmbər sualların hamısına düzgün cavab verdi. Nəhayət, vəhylərin ona kim tərəfindən çatdırılmasını, elçinin Cəbrail olduğunu eşidəndə, yəhudilər Cəbrailin onlara düşmən olduğunu söylədilər, onların hamısı, bərəkət və azadlıq mələyi olan Mikailin müqabilində, Cəbrailin dağıntı və səfalət mələyi olduğunu iddia etdilər. (Bax Təbəri, Təfsir, I, səh. 324 və başqaları). İkinci rəvayətə görə, Ömər ibn Xəttab bir dəfə Mədinə sinaqoquna (Midraş) daxil oldu və yəhudilərə Cəbrail haqqında suallar verdi. Yəhudilər bu mələk ilə Mikail haqqında yuxarıda deyilənə bənzər məlumat verdilər. Buna görə Ömər soruşdu: “Allaha nisbətən bu iki mələyin vəziyyəti necədir? Yəhudilər ona belə cavab verdilər: “Cəbrail sağında, Mikail solundadır və hər ikisi də bir-birinə düşməndir!” Ömər buna belə cavab verdi: “Əgər bunlar Allahın yanında bu mövqeyi tuturlarsa, onda hər ikisinin arasında düşmənçilik ola bilməz. Lakin siz eşşəklərdən də imansızsınız və bilin, bu iki mələkdən birinə düşmən olan, Allahın düşmənidir”. Bundan sonra Ömər Peyğəmbərin yanına getdi və Peyğəmbər onu bu sözlərlə qarşıladı: “Kim Allaha…düşmən olsa..” (98-ci ayə). Cəbrailin yəhudilərlə düşmənçiliyi yəhudilərin ənənəsinə əsaslanır. Mikailin vəzifəsinə gəldikdə isə çoxlu sübut təsdiq edilir. Məs.: Tövrat, Daniyal, XII, I: “Mikail böyük hökmdar”, “İsrail xalqının hamisi”, Enox, XX, 5: “Bəşəriyyətin gözəl qisminin hamisi” və i.a.
38 102-ci ayə sehrbazlıq nəzəriyyəsi haqqında əsas ayədir. Süleyman ibn Davud. Kitabi- müqəddəsdə adı çəkilən peyğəmbər və hökmdardır. Ərəb tarixçilərinin dediyinə görə, dünyaya hakim olan dörd böyük şəxsiyyət var idi: onlardan Nəmrud və Buxtünəssər-kafir, İsgəndər və Süleyman mömin idilər. Bunların arasında Süleyman ən möhtəşəm şəxsiyyət idi. Xüsusən o, qeyri-adi sehrlə bağlı qüdrəti ilə şöhrət qazanmışdı. Ən həlledilməz müəmmaların, ən gizli məsələlərin açılması onun üçün heç nə idi. Süleyman Quranda çox zikr edilir və Allahın həqiqi bir rəsulu, bir nəbisi olaraq peyğəmbərlik şərəfini İsgəndərlə bölüşdürür. Tövrata görə, Davudun oğlu Süleyman İsrailin üçüncü hökmdarıdır (hakimiyyət illəri e.ə. 965-928-ci illər). 700 arvadı və 300 kənizi var idi, haqqında çoxlu yazılar var. Göydəki mələklər insan övladlarının qəbahətlərini araşdırarkən Allah hüzurunda onlara qarşı istehzalarını bildirdilər. Lakin Allahın insanların xeyrinə olan cavabı mələkləri razı salmadı və onlar yoxlamaq üçün yer üzünə mələk göndərilməsinə icazə istədilər. Bunun üçün Harut və Marut seçildi. Əfsanəvi Misir tarixinə görə, Harut və Marut Misir padşahı Aryan zamanında yaşamışlar.
39 Surənin 104-121-ci ayələri Məkkənin qiblə elan edilməsindən bir az əvvəl nazil olub.
40 Muhəmməd peyğəmbərin ibrani dili ilə tanışlığı var idi.
41 Əhli-kitab, yəni yəhudilər və xaçpərəstlər.
42 Söhbət köhnə qanunların ləğv edilməsindən gedir. 20-yə qədər ayə ləğv olunub.
43 Mədinənin düşmənləri əleyhinədir.
44 Yəhudilərin qibləsi əleyhinədir.
45 Xaçpərəstlərin əleyhinədir.
46 Surənin 122-141- ci ayələri İbrahim dininin üstünlüyü haqqındadır.
47 İbrahim –Kitabi-müqəddəsdə adı çəkilən İbrahim peyğəmbər Qurana görə (VI surə, 74-cü ayə) Azərin (Azarın) oğludur. Kitabi-müqəddəsə görə (Təkvin, XI, 10-12; Təvarix-i əvvəl, 1, 17-27) İbrahimin əcdadları bunlardır: Tarix ibn Nabur ibn Saruq ibn Arqu ibn Faliq ibn Abir ibn Saleh ibn Kaynan ibn Əfrəhsad ibn Sam ibn Nuh (Bax İbn-əl-Əsir, 1, 67).
48 İsmail - İbrahim peyğəmbərin və Həcərin ilk oğludur. İbrahim ilə İsmail Kəbənin bünövrəsini qoymuşlar və İsmail məbədin tikilməsində atasına kömək etmişdir. İş qurtardıqdan sonra İbrahim İsmaili və anasını bu susuz səhrada qoyub getmişdir. İsmail ərəblərin əcdadı sayılır.
49 Yəhudi dini ədəbiyyatında bunun heç bir yerdə izi yoxdur.
50 Təvaf etmək - Kəbənin ətrafına dolanmaq mərasimi.
51 Muhəmməd peyğəmbər haqqında xəbərdarlıqdır.
52 Yəqub - İsanın on iki rəsulundan (elçisindən) ikisinin adı: Böyük Yəqub-əl-İncili Yuhənnanın qardaşı və Kiçik Yəqub - Müqəddəs risalənin müəllifi.
53 İsmailin adının ayəyə salınması yəhudilərə qarşı çıxışdır.
54 İshaq-Tövrat və Quranda zikr olunan bəni-İsrail peyğəmbəridir.
55 Bu icmaya İsmail, İshaq, Yəqub və Əsbat (bax ayə 140) mənsubdurlar. Bu icma nə yəhudi, nə də xaçpərəstdir, lakin imana gələnlərdir: hərçənd Musaya və İsaya, Allah tərəfindən vəhy olunana da inanırlar (bax ayə 136)
56 Əsbat (sibt sözünün cəmi) yəhudilərin şebet (“qəbilə”) sözü ilə eynidir: əl-Beyzaviyə görə, Yəqubun və ya onun oğullarının xələfləridir.
57 Fərq nazil olunan vəhylərdə yox, peyğəmbərlərdədir (bax birinci surənin 253-cü ayəsinə).
58 Ərəb səyyahı İbn Bəttutənin dediyinə görə, Bəsrədə olan Osman ibn Əffanın Quranında ayənin bu yerində onun qanının damcıları var idi (bax əl-Bəlazuri, Ənsab əl-Əşrəf, əl-Qüds, 1936, səh. 98).
59 Deyəsən, bu, Quranda xaç suyuna salınma haqqında deyilən yeganə yerdir.
60 Surənin 142-150-ci ayələrində hicrətin 2-ci ilində (623 - 624-cü illər) qiblə haqqında açıq şəkildə deyilir.
61 P. Kazanova (Muhəmməd, Paris, 1911-1912, səh. 147-50) belə hesab edir ki, 143-cü ayə yerində deyil, gərək 142, 144, ...213,143,176-cı ayələr olsun.
62 Bəziləri ümmətən vasatan ifadəsini əimmətən vasatan ilə dəyişir və belə hesab edirlər ki, burada söhbət ələvi imamlardan gedir.
63 115-ci ayədə deyiləndən fərqlənir.
64 64. Məscidülhəram (əl-Məscid əl-Həram) “toxunulmaz məscid” deməkdir. Məkkədə Kəbədə yerləşən camenin adı. Quranda Məscidülhəramın adı çox yerdə çəkilir: müşriklərin, xalqa bu məscidə girməsini qadağan etmələri böyük günahdır (Quran, II, 214: V, 3; VIII, 34; XXII, 25, 35); yeni qiblə Məscidülhəram istiqamətindədir (II, 139, 144). Əhdlər də ancaq Məscidülhəramda təsdiq olunur (IX, 7). Bu surələrdə Məscidülhəram, sonralar olduğu kimi, yalnız bir bina deyil, sadəcə müqəddəs bir yer sayılan Məkkə nəzərdə tutulur. Quranda (XVII.I) adı çəkilən Məscidüləqsa (“ən uzaq məscid” deməkdir) təbiri də yalnız müəyyən bir binaya aid edilmir. Hədisə görə, Məscidülhəramda qılınan namaz xüsusilə qiymətlidir (bax: Buxari, əs-Səlat fi məscid Məkkə, 1-ci bab). Bu ən qədim məscid olub, Qüds məscidindən 40 il əvvəl tikilmişdir (bax: Buxari. Ənbiya, bab 10, 40). Açıq və kiçik bir meydanda olan Kəbə, Zəmzəm və Məqami-İbrahim bu məscidin hissələrini təşkil edir. Hicrətin 8-ci ilində Məhəmməd peyğəmbər ibadət üçün burada bir məscid tikdirdi. Lakin çox çəkmədi ki, burada darısqallıq yarandı. Xəlifə Ömər və Osman zamanında qonşuluqdakı evlər sökülüb ətrafına divar çəkildi. Sonrakı dövrlərdə bura tədricən genişləndi və gözəlləşdi.
65 Ya kitabı, ya da Muhəmmədi.
66 150-ci ayədə səhvən 149-cu ayədəki və min haysu xərəctə fəvalli vəchək şatra əlMəscidi- ülhəram ibarəsi təkrar olunur.
67 153-157-ci ayələr surənin o biri hissələrindən sonra nazil olmuşdur. Bəzi təfsirlərə görə, bu ayələr Bədr döyüşü vaxtına 2-ci ilin ramazan ayının 17 və ya 19-na (624-cü ilin martın 13, ya 15) aiddir. Lakin, daha doğrusu, Ühüd döyüşü vaxtına aiddir. (155-ci ayə ilə müqayisə et).
68 Bu ayə, yəqin ki, Ühüd dağının yanındakı Bir Maunda baş verən döyüşdən sonra nazil olub (625-ci il 3 iyul-avqust).
69 Səfa (əs-Səfa) - Məkkə yaxınlığında kiçik bir təpənin adıdır. Yanında yüksələn Mərvə (əl-Mərvə) təpəsi kimi “sərt qaya” və ya “qayalar” mənasını daşıyır. Səfa və Mərvənin Cahiliyyət dövründə də dini yerlər olduğu sübut edilmişdir. Rəvayətlərə görə, Səfa üzərində İsaf, Mərvə üzərində isə Nailə adında iki daş büt var idi ki, zəvvarlar əllərini onlara toxundurmağa çalışırdılar.
70 159-162-ci ayələrin 151 və 157-ci ayələrlə əlaqəsi var.
71 Yəni-mələklər, insanlar və cinlər.
72 163-167-ci ayələr Məkkə ayələridir. Bəlkə, bunlar başlanğıcı olmayan surənin əvvəlidir. Bəlkə də, bu surəyə 200-cü ayə (“fəmin ənnasdan başlayaraq) və 204-207-ci ayələr də daxildir.
73 168-171-ci ayələr Məkkəylə bağlıdır və bütpərəstlərə xitabən nazil olub.
74 172-176-cı ayələr yəhudilərə bəzi yeməklərin qadağan olunması barədə nazil olub.
75 Bəzi təfsirçilər adları çəkilən və qadağan edilən yeməklərin növlərini İncillə (Əhdi- cədid, Apostolların əməlləri, XV, 20, 28, 29) bağlayırlar.
76 Bu ayə qiblənin yeri dəyişdirildikdən sonra olan etirazlara qarşı nazil olub.
77 178-185-ci ayələrdə üç qanun verilir (kutiba aleykum): hər üçü eyni vaxtda - hicri 2-ci ilin ramazan ayı ərəfəsində nazil olub (ramazan ayının əvvəlki 624-cü ilin 26 fevralına düşür). Bu vaxt birinci orucluq keçirilib. Hər qanun üç ayədən ibarətdir. Bəzi təfsirçilər 178-179-cu ayələri bir ayə hesab edirlər.
78 Bu təlimat 5-ci surənin 106-cı ayəsi ilə ləğv olunub.
79 183-197-ci ayələr müsəlman orucu haqqında əsas yerlərdir.
80 Aşura (yəni məhərrəm ayının 10-da) orucunun əvəzinə orucluğu ramazan ayına keçirmək haqqında bax T.Neldeke. Quranın tarixi alman dilində. Leypsiq, 1909, I cild, səh.179-80.
81 Bu ayə 178-185-ci ayələrdə verilən qanunların yekunudur.
82 178-185-ci ayələrə sonralar əlavə edilmişdir.
83 189-203-cü ayələr (200-202-ci ayələr istisna olmaq şərtilə) müqəddəs vilayət haqqında hökmlərin məcmuudur. Bunlar, əlbəttə, Mədinə ayələridir, lakin onların tarixi (ardıcıllığı) aydın deyildir; əsas ayələrdən sonra olmuş və qismən 6, 7 və 10- cu hicri illərin həcci ilə bağlıdırlar (627-629 və 631-632-ci illər).
84 Həcc vaxtı köhnə adətin xatırlanmasıdır.
85 190-193-cü ayələr məkkəlilərlə, hətta Kəbə ətrafında müharibə aparmaq barəsindədir: bu ayələr Məkkənin fəthindən qabaq və ya Hüdeybiyyə vadisinə yürüş vaxtı nazil olmuşdur. Hüdeybiyyə vadisi Məkkədən bir günlük yoldadır (17 km). Qüreyşilərlə müharibə hicri 6-cı (628) ilin son aylarında baş verib.
86 194-196-cı ayələr Hüdeybiyyə vadisinə yürüşdən qabaq nazil olub.
87 Mina - Məkkənin şərqində, Ərəfat dağına gedən yolun üstündədir. Bu yer Muhəmməd peyğəmbərlə mədinəlilər arasında keçirilən müzakirələrə görə məşhur olan Əqəbədir. Minaya “Qoç qurban edilən yer” deyilir (bax Quran, XXXVII, 101-ci və başqa ayələr). Zəvvarlar zülhiccə ayının 8-də səhər tezdən Məkkədən çıxaraq gündüz namazını Minada qılırlar. Ayın 9-da günün çıxmasına qədər burada qalır və sonra Ərəfata gedirlər.
88 197-200-cü ayələr xronoloji baxımdan müəyyən olunmur.
89 Bu ayələr qış mövsümünə aiddir.
90 Həcc vaxtı alver məsələsi İbn Abbasın əlavəsidir. İbn Abbas Muhəmməd peyğəmbərin əmisi oğludur (619-628). Qüreyşilərdən birinci din alimi və Quranın təfsirçisidir.
91 200-202-ci ayələr əlavədir.
92 203-cü ayə xronoloji baxımdan müəyyən olunmur.
93 Xaricilər bu ayəni Əliyə aid edirlər.
94 Bu ayə Əli(ə) barəsində nazil olmuşdur.
95 208-ci və başqa ayələr yəhudilərin qanunlarına tabe olan müsəlmanlara aiddir (211-ci ayə ilə müqayisə et).106, 183-cü və başqa ayələrlə bir vaxtda nazil olub.
96 İşarə aydın deyil. Bəlkə, bu, Məkkə ayəsidir. Yəqin ki, Allah imansızları həlak edib ölüm mələklərini göndərəcək. Müqayisə üçün XVI surənin 33-cü ayəsinə bax.
97 Yəqin ki, Quran, vəhy və ümumiyyətlə, nemətin özü nəzərdə tutulur.
98 Misir modernistləri (yenilikçiləri) bu ayəyə insan cəmiyyətinin inkişafı tarixinin öyrənilməsinə icazə kimi baxırlar.
99 Mədinədə əziyyət çəkən mühacirlərə müraciətdir.
100 215-ci və sonrakı ayələr qoyulan suallara verilən cavablardır. Bəlkə də, 215-ci ayə başqa vaxta aiddir; 219 və 217-220-ci ayələrlə müqayisə et.
101 Bəlkə, 216-cı ayə 244-cü və sonrakı ayələrlə bağlıdır.
102 Abdullah ibn Cəhşin və onun dəstəsinin hicri 2-ci ilin rəcəb ayında (624-cü ilin yanvarı) Nəhldə (Məkkə ilə Taif arasında) qüreyşilərin karvanına hücumu nəzərdə tutulur.
103 Bəlkə, 219-221-ci ayələr eyni ayədir?
104 Şərab içməyin qadağan olunması haqqında göstərişdir. IV surənin 43-cü ayəsi ilə müqayisə et.
105 Mənaya görə, “böyük” (kəbir) sonradan əlavə olunub.
106 215-ci ayədəki kimi deyil. Vaxtlar müxtəlifdir.
107 221-242-ci ayələr nikah hüququnu izah edir. Heç bir xronoloji çərçivə ilə bağlı deyil. 238-239-cu ayələr dua haqqında əlavədir.
108 Rəvayətə görə, yəhudilərin əleyhinədir.
109 223-237-ci ayələr nikah hüququdur.
110 əl-Beyzavinin təfsirində (c. I,Leypsiq,1846, səh.117): “Allahı yad edin və ya övlad istəyin” gedir.
111 Ər-arvad arasında bağlanan nikahda üç mənəvi bağ vardır və bunların sahibi kişidir. Nikahı tamamilə pozmaq üçün kişi ixtiyarı çatdığı üç dəfə boşamaq haqqından mütləq istifadə etməlidir. Əgər kişi üç dəfədən az (bir və ya iki dəfə) arvadını boşayarsa, buna rici talaq deyirlər. Bu halda gözləmə (iddət) vaxtı hesab edilən üç aybaşı müddətində arvadını geri qaytara bilər və yalnız bu halda mövcud nikah davam edə bilər. Lakin iddət çıxdıqdan sonra kişinin arvadını geri qaytarmağa haqqı çatmır. Ancaq hər iki tərəf arasında yeni bir əhd bağlana bilər, evlilik də davam edər. Şayəd, ər üçüncü dəfə arvadını boşayarsa, nikah tamamilə pozulmuş olur.
112 Fərz - mütləq dini təlimatdır. 238-239-cu ayələr, yəqin ki, hicrətin dördüncü ilindən (13.VI.-625-1.VI.626) qabaq nazil olub. Buna “qorxu səlatı” (səlat əl-xauf) deyirlər.
113 “Orta namaz” haqqında çoxlu mülahizələr var. Bəzi tədqiqatçılar bu ayəyə Mədinədə üç dəfə namaz qılınmasının tələbi kimi baxırlar.
114 240-242-ci ayələr nikah hüququnu izah edir. Lakin onların nə vaxt nazil olması aydın deyil. 240-cı ayə Ühüd döyüşündən qabaq oxunub (hicri 3-cü il - 625-ci ilin mart ayı).
115 Məşru hərəkət - Şəriətlə icazə verilən, şəriətə uyğun, şəriətlə bağlı, yəni qanuni.
116 Buradan belə nəticə çıxır: islam ağıl, idrak dinidir. Bu ayələrdən sonra, deyəsən, 216-cı ayə olmalıdır; 101-ci qeydə bax.
117 243, 246-256-cı ayələr bir-birilə bağlıdır. Öyüd yəhudi tarixindən gətirilən misal vasitəsilədir. Bəlkə, bununla 258-260-cı ayələrin də əlaqəsi var: 243-cü ayədəki kimi ölümə nifrətdir. Muhəmməd Əli (Müqəddəs Quran, Lahor, 1920, səh. 113, qeyd 319) əhvalatı yəhudilərlə, onların Misirdən çıxması (Xüruc), 40 il gəzib-dolaşan nəslin həsrəti çəkilən ölkədə (Fələstində) yaşaması ilə bağlayır. Ola bilsin, burada həvarilərdən İyezekilin kitabındakı əhvalat əks olunur (bax İncil, İyezekil, XXXVII,1-10).Təfsirlərdə vəbadan və ya müharibədən düzənliyə qaçan, orada Allah tərəfindən öldürülən və sonradan dirildilən yəhudilər haqqında olan əfsanədən söhbət gedir.
118 Bu peyğəmbər Samuil (Uşmuil) idi.
119 Talut - Kitabi-müqəddəsdə adı çəkilən məlik Saulun adıdır (eramızdan əvvəl 1020-965-ci illərdə İsraildə padşah olub).
120 Bu sandıq (tabut) yəhudilərə filistimlilər tərəfindən qaytarılan xilas (nicat) əhdidir.
121 Səkinə (səkinə) - ibrani dilində Şekina, ilahinin sandıqda emanasiyası. “Durmaq, dinləmək, bir yerdə qalmaq” fel kökündən düzəlmiş isim olub, “sükunət, hüzur, mənəvi möhkəmlik, arxayınlıq, rahatlıq” mənasındadır. Məs.: Quran oxunarkən, Allahın səkinəsi enər” (əl-Buxari, Fəzail əl-Quran, 11-15-ci bablar).
122 Tövratda (1-ci Muluk kitabı, VI, 10) bu sandığı daşıyan mələklər yox, hərəsi bir qarın doğmuş iki inəkdir.
123 Burada Bəni İsrail başçılarından biri Qedeon ben İoas haqqında əfsanənin təsviridir. Bax Kitabi-müqəddəs, Hakimlər, VII, 1, 7.
124 Söhbət İsrail - Yəhudi dövlətinin padşahı Davuddan gedir (hakimiyyət illəri e.ə. 1004-265-ci illər) Davud və oğlu Süleyman (e.ə. 965-928-ci illər) da müsəlmanların peyğəmbərlərindən hesab olunurlar.
125 252-ci və sonrakı ayələr deyilənlərin yekunudur.
126 136-cı ayə ilə müqayisə et.
127 254-258-ci ayələrin nazil olunma vaxtı müəyyən deyil.
128 Bu, məşhur ayətülkürsidir.
129 258-260-cı ayələrdə yəhudilərin tarixindən nümunələr var.
130 Nəmrud (Nimrud, Nemrud) Təbəriyə görə, Nəmrud, Süleyman ibn Davud və İsgəndər Zülqərneyn kimi dünyada hökmdarlıq etmiş üç və ya (Büxtünəssər ilə bərabər) dörd padşahdan biridir. Nəmrudun münəccimləri bir uşağın doğulacağını, səltənətini devirib bütləri qıracağını ona xəbər verirlər. İbrahim, eləcə də Musa, Gilqameş, Sarqon, Karna (“Mahabharata”da) Kiruş, Persey, Edip, Romul və Rem, İsa kimi doğulduğu gündən etibarən, bir hökmdar üçün təhlükə təşkil edən əfsanə qəhrəmanlarından biri olur, Azərin və ya Tarixin (Terax) arvadı Uşa Nəmrudu və onun adamlarını aldatmağa müvəffəq olur və İbrahimin doğulması gizli qalır. Vaxtından əvvəl həddi-büluğa çatmış İbrahim Nəmrudla dini münaqişəyə girişir: Nəmrud Allah ola bilməz, çünki Allah həyatı da, ölümü də verəndir. Nəmrud haqqında bax XXI surə, 68-69-cu ayələr, XXIX, 24; XXXVII, 97. Rəvayətə görə, Nəmrud, öldürülməsi lazım olan bir adamı azad edib, bir günahsızı da öldürməklə, İbrahimə nisbətən özünün guya diriltməyə və öldürməyə qadir olduğunu söyləyir.
131 Əfsanəyə görə, söhbət Ezra və Qüdsdən gedir. Bəlkə 243-cü ayədə olan (bax 117-ci qeydə) İyezekildir (Tövrat, peyğəmbər İyezekilin kitabı, XXXVII,1-10), ola bilsin ki, bu, ulağa minmiş Neyemiyadır. Bax İncil, Neyemiyanın kitabı, II, II və başqaları.
132 Müqayisə et: Tövrat, Kəyan, XV, 9və başqaları.
133 261-281-ci ayələrin nazil olunma vaxtı müəyyən deyil. Məzmunu sədəqə və sələmçiliyin (fa-izin) qadağan edilməsidir.
134 264-cü ayə ilə bağlılıq var.
135 Bəzi təfsirçilər belə hesab edir ki, ayədə qüreyşilərin Taif əhlində qalan pullarından söhbət gedir. Bəziləri 278-281-ci ayələri Quranın son hissəsi hesab edirlər; bu ayələr vida həcci vaxtında nazil olub.
136 Deyildiyinə görə, 282-284-cü ayələr hicrətdən bir qədər sonra nazil olub. Burada borclar haqqında qərarlar var.
137 285 və 286-cı ayələr Məkkə ayələri də ola bilər, Mədinə ayələri də.
138 İman gətirənlərin sözləridir.
139 Müqayisə et: 5-ci surənin 7-ci ayəsi və 24-cü surənin 51-ci ayəsi.
140 Təfsirlərdə söhbət yəhudilərdən gedir.


3. Ali-İmran surəsi

1 Surənin birinci hissəsinin (1-92-ci ayələr) nə vaxt nazil olduğu dəqiq bilinmir. Ola bilsin ki, Bədr döyüşündən sonra nazil olub. İmran-Tövratdakı Amramdır. Yişhar ibn Kahis ibn Lavinin qızı Yuhabid ilə evlənib, 30 yaşında ikən bu qadından oğlu Musa dünyaya gəldi. 137 il yaşadıqdan sonra öldü (bax İbn əl-Əsir, Tarix əl-Kamil,1, səh. 119). Həmin hekayət Tövratdakından bir qədər fərqlənir: Tövratın Xüruc fəslində (VI, 20) olan rəvayətə görə, Amram Kəhatın oğlu və Yişharın qardaşıdır və 137 il yaşamışdır. Misirdə baş vəzir olmuş İmran hər gecə Fironun yatağı başında durmalı idi. Belə gecələrin birində o, bir quşun qanadları üstündə arvadını Firon sarayına gətirdiyini gördü və o anda arvadına qarşı eşqi alovlandı. Onunla cinsi əlaqədə olduqdan sonra quş Fironun sarayı qabağında gözləyən min qarovulçuya görünmədən qadını evinə apardı. Ertəsi gün münəccimlər Firona gələcək düşməninin ana bətninə düşmüş olduğunu, onun ulduzunun doğulduğunu xəbər verdilər. Firon Misirin bütün mamalarına ev-ev gəzib, hansı qadınların hamilə olduğunu öyrənmələrini əmr edir. Əmri yerinə yetirən mamalar İmranın Fironun yanından heç ayrılmadığını nəzərə alaraq onun arvadını müayinə etmirlər. Beləliklə, Musa ölümdən qurtarır. Surədə (35-ci ayə) zikr edilmiş və bətnindəki uşağını Allaha nəzir etmiş qadının əri olan İmran Tövratdakı İmran və ya Amram ilə eyni şəxs deyil əs-Sələbi (Qisas əl-ənbiya, Qahirə, 1312, səh. 220) bu adı daşıyan iki şəxs arasında 1800 illik fasilə olduğuna işarə edir. Quranda bu surədə adı çəkilən İmran-İmran ibn Masan və ya İmran ibn Sahimdir ki, bunun arvadı Hənnə Fakuzun qızı və Məryəmin anası, İsanın nənəsidir. Buna görə bu İmran ibn Masan İncildəki (Matfey, XV) Yəqub ibn Matan ilə eyni şəxs kimi görünür.
2 Mütəşabih-dəqiq mənasını bilmək mümkün olmayan Quran ayələrinə deyilir. Mütəşabih iki cürdür: 1) Ləfzi mütəşabih olan elə ayədir ki, ondan heç bir məna anlaşılmaz. Surələrin əvvəlində olan Sad,Ta, Ha kimi (müqəttəə) hərflər; 2) Anlayışı mütəşabih olan ayədir ki, onun zahiri mənasını başa düşmək mümkün deyil: (yadullahi fövqə əydihim - Allahın əli onların üstündədir). Bu ayəyə belə məna vermək mümkün deyildir, çünki Allahın əli ola bilməz. Əl ancaq ya qüdrətlə təvil (məcazi, batini mənada izah) edilir, ya da Allah tərəfindən murad olunan mənaya inam bəslənir.
3 Mötəzililərin təvilidir.
4 Guya Bəni-Kaynuka qəbiləsinə aiddir. Bu qəbilə Mədinədə yaşayan üç yəhudi qəbiləsindən biri idi. Qəbilənin Mədinəyə köçməsi haqda heç bir şey bilinmir. Qəbilə üzvlərinin orada torpağı yox idi və ancaq ticarətlə dolanırdılar. Bu qəbilə Mədinənin cənubi-qərb qismində Musalla qonşuluğunda və Vadi Butxan üzərindəki körpünün ətrafında yaşayırdı. Vadi Butxanda onların iki qalası var idi. Bəni-Kaynuka buradan qovulduğu zaman silah və qab-qacaq qoyub getdi. Muhəmməd peyğəmbər qənimətin beşdə bir hissəsini alandan sonra qalan hissəsi müsəlmanlar arasında bölüşdürüldü. Bədr döyüşündə (hicri 2-ci ilin ramazan ayı - 624-cü ilin martı) Peyğəmbərlə yəhudilər arasındakı münasibət pozuldu. Yəhudilərin hamısı birdən Peyğəmbərə qarşı düşməncəsinə hərəkətə keçdilər. Buna görə də Peyğəmbər onları Mədinədən qovmaq istədi.
5 Mənası: a) onlar özləri; b) möminlər; c) möminlər məkkəliləri gördülər.
6 Bu, yəhudilərin ünvanınadır.
7 Bu ayə zina edən iki yəhudi haqqında nazil olmuşdur. Onlar Peyğəmbərdən hakim olmağı xahiş etmişlər. Rəsul Tövrat ehkamına görə, rəcm edilmələrinə (daşqalaq edilərək öldürülmələrinə) hökm verəndə özlərindən çıxmış və Tövratın hökmünü tanımayaraq çıxıb getmişlər.
8 25-26-cı və sonrakı ayələr rabitəni pozur. Ola bilsin ki, Məkkədə nazil olmuşdur.
9 Bax İncil, Luka,1, 8 və sonrakılar.
10 əl-Beyzaviya görə “kəlimət min Allah İsa”dır, çünki o, dünyaya sözlə (kəlmə ilə) gəlib.
11 XIX surənin 10-cu ayəsində üç gecədir.
12 Yelizavetanın salamı ilə müqayisə et. Bax İncil, Luka, 1,42.
13 Bax 19-cu surənin 16, 22-ci ayələrinə.
14 Bax İncil, Luka, 1, 34.
15 Sufilərin kəlamıdır.
16 Nəzərdə nəcranilər tutulur. Onlar haqda bax İslam Ensiklopediyası, IX cild, səh. 115-167.
17 Şiə təfsirinə görə, burada Fatimə, Həsən və Hüseyn nəzərdə tutulur.
18 Hakimlərə yazılan məktublarda.
19 Bu ayə yəhudilərin: “İbrahim yəhudidir və biz onun dininə bağlıyıq”,- dediklərinə görə nazil olub.
20 65-ci və sonrakı ayələr, ola bilsin ki, 12-ci ayə ilə eyni vaxtda nazil olub. (bax 4-cü qeydə).
21 A. Qilyom (Yəhudiliyin islama təsiri. Oksford, 1928, səh. 131, ingilis dilində) burada həvarilərdən Pavelin (bax İncil, Qalatalara müraciət, III, 7-8, 17) bəsirindən (burada dəlillərindən) danışır.
22 Yəhudilərə aiddir. Onlar demək istəyirdilər ki, guya fikirləşəndən sonra Muhəmməd peyğəmbərin sözlərinin yalan olmasına inandılar. Belə bir təfsir də mümkündür: əvvəlcədən nazil edilənə inanın və sonradan nazil edilənə inanmayın.
23 Mədinəli yəhudi bankirlər nəzərdə tutulur.
24 İşarə İsayadır.
25 Deyəsən, bu ayə sonradan nazil olub. Burada bütün kafirlərə hədə var. Bu ayənin sözləri əlcəzairli Əbdulqadirin (1808-1883) sikkələrində zərb olunubdur.
26 93-117-ci ayələr birinci hissəylə bağlıdır. Bədr döyüşündən sonra nazil olub.
27 Kitabi-müqəddəsin Kövn (XXXV) fəsli ilə bağlıdır.
28 95-96-cı ayələr İbrahimə pərəstişdir.
29 Bəkkə adı yunanlara da məlumdur.
30 İsmaillə bir yerdə məbədi tikəndə olmuşdu və həmin məbəddə də namaz qılırdı.
31 98-ci və sonrakı ayələr köhnə qəbilələr arasındakı ədavəti qızışdırmaq istəyən Bəni-Kaynuka şairinə qarşı deyilib. Ola bilsin ki, hicri 4-cü ilin rəbiüləvvəl ayında (625-ci ilin 11 avqust -9 sentyabrı) Ühüd döyüşündən və yəhudilərin yenidən baş qaldırmasından sonra nazil olub.
32 Muhəmməd peyğəmbərin hicrətindən qabaqkı mədinəlilər.
33 ”Osmanın əlavəsidir” deyənlər var.
34 Bu, şiələrin şərhidir.
35 Yəni islamı qəbul etməkdə və müsəlmanlara tabe olmaqda.
36 118-119-cu ayələr, deyəsən, Ühüd döyüşündən sonra nazil olub.
37 128-ci ayə, rəvayətə görə, Muhəmməd peyğəmbər yaralananda nazil olub.
38 130-145-ci ayələrin mənşəyi məlum deyildir və sonrakı ayələrdən ayrılır.
39 Bu ayədə üst-üstə yeməyin haram olduğu bəyan olunmaqla, qat-qat olmayan cüzi bir sələmin (faizin) aşağı salına biləcəyi mənasında başa düşülməlidir. Çünki bu ayədən sonra nazil olan “Bəqərə” surəsinin 275-ci ayəsilə mütləq olaraq, sələmin azı və çoxu haram olunmuşdur.
40 Həsən ibn Əli və onun qulu haqqında rəvayətdir.
41 137-160-cı ayələr Ühüd döyüşü ilə bağlıdır.
42 Yəni: əgər siz Ühüd döyüşündə məğlub oldunuzsa, Bədr döyüşündən qalib çıxdınız.
43 Bu ayə Bədr döyüşünə getməyib, Mədinədə qalanlar haqqında nazil olmuşdur. Bunlar Bədr döyüşündə iştirak edib şəhid olmağı arzu etmişdilər. Lakin daha sonra Ühüd vuruşu baş verdiyi zaman çoxları döyüşə getməmişdi.
44 Ayə Muhəmmədin yaralı olmasını, hətta ölə bilməsini izah edir.
45 Ühüd döyüşündə qənimət əldə etmək həvəsilə öz mövqelərini tərk edən oxatanlar haqda söhbət gedir.
46 161-164-cü ayələrdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 1.Muhəmməd Peyğəmbər tərəfindən guya mənimsənilən əba; 2.Qənimət dalınca qaçan atıcılar; 3.Peyğəmbər tərəfindən göndərilən kəşfiyyatçıların getməsindən sonra qənimətin bölüşdürülməsi.
47 165-180-ci ayələr məkkəliləri təqib edən ənsarlar haqqındadır (bax 160-cı ayəyə). Bu ayələr 131-ci və sonrakı ayələrlə eyni vaxtda nazil olub.
48 Yəni onların islam uğrunda döyüşən qardaşları, yəni Bədrdə döyüşənlər.
50 Ühüd döyüşündən qayıdanda Əbu Sufyan, bundan qabaq baş vermiş Bədr döyüşünün intiqamını almaq məqsədilə Muhəmməd peyğəmbərə belə demişdi: “Bədr döyüşünün ildönümündə yenə eyni yerdə görüşək və döyüşək!” Peyğəmbər buyurdu: “İnşallah!” O gün gələndə Əbu Sufyan ordusu ilə döyüşə çıxdı, lakin Allah ürəklərinə bir qorxu salmaqla Bədrə çatmamış geri döndülər. Müsəlmanlar Bədrdə düşməni gözlədilərsə də, onlarla üz-üzə gəlmədilər. Ancaq orada alış-veriş edərək bir xeyli gəlir əldə edib sağ-salamat geriyə döndülər. Bu ayə həmən hadisələrlə bağlıdır. Bu səfərə “Kiçik Bədr səfəri” deyirlər.
51 Bir rəvayətə görə, söhbət Nüeym ibn Məsuddan və ya Əbu Sufyandan gedir; digər rəvayətə görə isə, bunlar yalnız Şeytanın dedikləridir.
52 Kasıbdır, ona görə ki, ona müharibəyə, yolçulara və s. xərcləmək üçün vəsait lazımdır.
53 181-184-cü ayələr naməlum bir yəhudiyə cavabdır.
54 Əl-Beyzaviyə görə (1, səh.188), bir neçə yəhudidir; çox güman ki, peyğəmbər İlyasa işarədir.
55 “Qurban” sözü yəhudi dilindən götürülüb. Rəvayətə görə, İsrail oğulları qurban ətini yeməz və qurban etdikləri heyvanın ətini çatı olmayan bir evə qoyardılar. Zamanın peyğəmbəri orada dua oxuyardı. Xalq da bayırda duanın qəbulunu gözlərdi. Göydən ağ bir atəş gəlib o qurbanı yandırar və bu onun qəbuluna bir əlamət sayılardı.
56 Burda nəfs “ruh” kimi yox, “can” və ya “şəxs”, “kəs” kimi anlaşılmalıdır. XXI surənin 35-ci və XXIX surənin 57-ci ayələrindəki kimi.
57 H. Qrimme (Muhəmməd adı, Leypsiq, 1928, səh. 24-25) hesab edir ki, burada ən yuhmadu təkcə Allaha yox, insanlara da aiddir.
58 Modernistlər burada qadının tam bərabərliyinə işarə edirlər.


4. ən-Nisa surəsi

1 Quranın bu (dördüncü) surəsinə ən-Nisa adı ona görə verilmişdir ki, onun ilk ayələrində qadınlardan bəhs olunur. Nöldekeyə (Quran tarixi, 1, Leypsiq, 1909, səh. 195) görə, surənin böyük hissəsi hicrətin 3-cü ilinin sonu - 5-ci ili arasında (aprelmay 625-iyun 628) nazil olmuşdur, çünki burada mövcud olan bir çox hökmlər islam hüququ ilə bağlı mövzuların təməlini təşkil edir. Müxtəlif zamanlara aid ayələri bir yerə toplayan bu surə ayrı-ayrı mövzuları əhatə edir: insanın yaradılması, qan qohumluğu, yetimlərin himayəsi, miras haqqı, evlənmə, ər-arvad, kişi-qadın münasibətləri, evlənməyə mane olan hallar, əmanətlər, şahidlik, təsadüfən adam öldürmək, cihad və müharibə qaydaları, Allaha və peyğəmbərə itaət, yəhudilərə və xaçpərəstlərə cəza vermək və i.a.
2 2-14-cü ayələr, ənənəyə görə, Ühüd döyüşündən bir müddət sonra nazil olub. Burada miras və nikahdan bəhs olunur.
3 Qadınların şikayəti üzrə.
4 Burada - qadınların şikayətinə görə.
5 İslamın əvvəlində zina edənlər belə həbs edilirdi. Sonra Muhəmməd peyğəmbərin hədisiylə zina edən subaylara yüz qamçı vurmaq, evliləri də daşqalaq edib öldürmək cəzası vacib hesab edilərək həbs cəzası aradan götürülmüşdü. 15-18-ci ayələr (zina) hicrinin 6-cı (23 may 627 - 20 may 628) ilinə aid olan XXIV surənin ikinci ayəsindən daha qədimdir.
6 Təfsirçilərə görə, bu ayənin hökmü ləğv olunmuşdur (mənsuxdur). Bəzilərinə görə isə, zina haqqında yox, homoseksualistlər haqqında deyilmişdir. Bu ayəyə görə, zina edənlər barəsində əsas hökm belədir: əgər onların heç biri evli deyilsə, cəzaları yalnız yüz qamçı vurmadır. Əgər evlidirlərsə, daşqalaq edib öldürməkdir. Biri evli, digəri subaydırsa, evli daşqalaq edilməli, subaya isə yüz qamçı vurulmalıdır.
7 Cahiliyyət dövründə hökm sürən adətə görə, bir kişi öz qohum-əqrəbasından ölən birinin malına varis olduğu kimi, onun arvadına da varis olurdu. İstəsə, onu mehr verməklə özünə nikahlayır, istəməsə, mehrini almaqla başqasına nikahlayardı. Bu ayə o natəmiz adəti qadağan etmişdi.
8 İntihar etməyin və ya özünü təhlükəyə atmağın, yaxud da ölüm cəzası ilə nəticələnən hərəkətin qadağan olunması.
9 2-ci surənin 219-cu və 5-ci surənin 91-ci ayələri ilə müqayisə et.
10 Əshabəs-səbt - şənbə gününə hörmət göstərməyən, həmin gün balıq ovu qadağan edilməsinə baxmayaraq balıq ovlayan yəhudilər.
11 Buradakı sözlər, ənənəyə görə, qureyşiləri Muhəmməd peyğəmbərin əleyhinə təhrik edən yəhudilərə qarşıdır.
12 Yəni aralarından peyğəmbər çıxan ərəblərə həsəd.
13 59-70-ci ayələr Muhəmməd peyğəmbərlə ona tabe olmaq istəməyən müsəlmanlar arasında olmuş bir münaqişədən bəhs edir.
14 Bu ayə bir pozğunun (münafiqin) bir yəhudiylə olan davasına hakim kimi Peyğəmbəri deyil, yəhudi sehrbazı, azğın Kəb ibn Əşrəfi seçmək istəməsi ilə bağlı hadisə barəsində deyilmişdir. Belə ki, yəhudi Peyğəmbərin hakim olmasını israrla tələb edərək onun yanına getmiş və Peyğəmbər də yəhudinin lehinə hökm vermişdi. Bundan sonra münafiqin arzusu ilə Ömərin yanına getmişdilər. Əhvalatın nə yerdə olduğunu və bundan əvvəl Peyğəmbərin verdiyi hökmü dinləyən Ömər, “Allahın və Peyğəmbərin hökmünə razı olmayan haqqında hökm budur!”- deyərək, qılıncı ilə münafiqin boynunu vurmuşdu.
15 71-83-cü ayələr böyük bir məğlubiyyətdən sonra nazil olub. Burada münafiqlər müsəlmanlardan güclü çıxır. Cihada çağırışdır.
16 Münafiqlərdən, xüsusən İbn Übeyydən söhbət gedir.
17 Bədbəxtliklər də Allahdandır, lakin insanların özləri günah törətdikləri üçün bunlar yalnız cəzadır.
18 Sənin üzərinə məsuliyyət qoymadıq.
19 84-93-cü ayələr qəbilələrlə müqavilə bağlanandan sonra nazil olub (90, 92-ci ayələrə də bax)
20 Ənənəyə görə, burada müəyyən bir şəxs nəzərdə tutulur.
21 Qanbahası lazım deyil, çünki kafirlər arasında olan möminin varisləri kafir olduqları üçün ona varis ola bilməzlər.
22 94-104-cü ayələr əvvəldə olan hadisələrlə eynidir: Üsamə ibn Zeyd tərəfindən bir adamın öldürülməsi bəhanə edilib.
23 Onu üzrlü bəhanə ilə qarət etmək.
24 Yəni “dilinizlə gətirdiyiniz şəhadət ürəklərinizdə kök salmışdı”.
25 101-ci ayə - səlat əl-xauf - “qorxu namazı”dır. Hicrətin 4-cü və ya 5-ci ilində endirilib (13 iyun 625 - 1 iyun 626 və ya 2 iyun 626-22 may 627-ci illər). Bəni-Qətəfan qəbiləsinin bir tayfasına hücum vaxtı nazil olub.
26 Hər biriniz ayrı-ayrı, çünki elliklə qılınan namaz naqis olur.
27 105-115-ci ayələrdə oğurluqda təqsirləndirilən bir mədinəli nəzərdə tutulur. Muhəmməd peyğəmbər, müqəssirin tayfadaşlarının xahişinə görə, az qala ona bəraət qazandırdı.
28 116-126-cı ayələr bütpərəstlərin əleyhinədir.
29 Bütpərəstlərin Allaha onuncu dəvə balasını qurban etmə adətidir. Daha müfəssəl məlumat üçün 5-ci surənin 103-cü ayəsinə bax.
30 125-ci ayədə “İbrahim milləti” ancaq Bədr döyüşünə qədər tətbiq edilə bilər.
31 İbrahim hələ Əhdi-ətiqdən Allahın dostudur.
32 127-130-cu ayələr surənin əvvəlində (1-27-ci ayələr) qadınlar haqqında deyilən qanunlara əlavədir.
33 İbarə “və evlənmək istəmirsiniz” kimi də oxuna bilər.
34 Bəziləri bu sözləri Peyğəmbərin arvadı Səudə bint Zəmaaya aid edir. Bu qadın öz haqqını Aişəyə güzəştə getdi.
35 Sahibləri tərəfindən atılmış minik heyvanları kimi.
36 131-143-cü ayələr də 116-126-cı ayələr kimi bütpərəstliyin əleyhinədir (131 və 132-ci ayələrlə müqayisə et).
37 58-ci ayə ilə bağlıdır.
38 136-143, 144-153-cü ayələr Ühüd döyüşündən sonra nazil olub (137 və 127- ci ayələrlə müqayisə et).
39 VI surənin 68-ci ayəsinə istinad.
40 Bax Zəbur, 1, 1.
41 153-170-ci ayələr - yəhudilərlə ara pozulandan sonrakı dəlillərin yekunu.
42 Təlmud əfsanələridir. Müqayisə et: VII surənin 143 və 155-ci ayələri; II surənin 55- ci və sonrakı ayələri.
43 Müqayisə et: II surənin 63-cü ayəsilə.
44 Müqayisə et: II surənin 88-ci ayəsilə.
45 Müsəlmanlara isə halal edilmişdir.
46 Bu ayə peyğəmbərlərdən ən çoxunu sadalayır.
47 171-174-cü ayələr xaçpərəstlərin əleyhinədir, qabaqkılarla bağlıdır.
48 Yəni Allah, İsa, Məryəm.
49 176-cı ayə irsi hüquq barəsindədir.


5. əl-Maidə surəsi

1 Quranın bu surəsi 120, bəzilərinə görə isə 122 və ya 123 ayədən ibarətdir. “Maidə” -“yemək süfrəsi” mənasını verir. Təfsirçilər surəyə bu adın 112-ci ayədə İsa tərəfdarlarından bir qisminin göydən maidə enməsi üçün dua etməsinə görə verilməsini qeyd edirlər. Surəyə bundan başqa əl-Uqud və əl-Munkizə adları da verilmişdir. Əl-Maidə surəsində halal və haram olan şeylər sadalanır, insanların yaxşılıqla dolanmaları, doğruluq və ədalətlə yaşamaları haqda bəhs olunur. Surənin böyük hissəsi Hüdeybiyyə hadisələrindən etibarən (6-cı hicri - 628-ci ilin baharı) nazil olmağa başlamış, bəzi hissələri hicri 8-630-cu ildə, bəzi ayələri isə vida həcci əsnasında (10-632) endirilmişdir. Çoxları bu surəni vaxtına görə sonuncu surə sayırlar. Əsas hissəsi hicri 6-7-ci illərə (627/28-628/29) aiddir. Ümumiyyətlə ayələr arasında əlaqə var: 1-5-ci ayələr; 87-ci va sonrakı ayələr. Müqayisə et: 12 və 87-ci ayələri.
2 Bəziləri bu ayəni iki müstəqil ayəyə bölür. 1, 3 və 5-ci ayələr Muhəmməd peyğəmbərin vəfatından bir az qabaq nazil olmuşdur.
3 Ənənə bu ayəni hicri 7-ci ilin həccinə (629-cu ilin mart-apreli) və ya Hüdeybiyyəyə aid edir (6-cı hicri ilin zülqədə ayı - 628-ci ilin mart ayının ikinci yarısı)
4 Əgər amminə-l-beyt əl-həram müsəlmanlardırsa, onda hadisələr hicri 9-cu ildən (630-31) sonradır.
5 Bu ayə də Hüdeybiyyə dövrünə aiddir. Həmin vaxt qüreyşilər həcc mərasiminə mane oldular.
6 Əl-meytə (bax Y.Şaht. Meyta (Mayta), I A, 8-ci cild, səh. 193-195).
7 Bu ayə, ənənəyə görə, axırıncı həcc vaxtı nazil olmuşdur. Sözsüz ki, Muhəmməd peyğəmbərin ömrünün son ilinə aiddir.
8 XXIV surənin 51-ci ayəsi ilə eynidir. Y.Oberman (Quran və Aqada. Sina dağındakı hadisələr, 1941, səh. 31, ingilis dilində) bu ayəni Sina dağına aid edir.
9 Bəlkə də, 8-10-cu ayələr eyni vaxtda nazil olub.
10 12-34-cü ayələr hicrətin 7-ci ilində Xeybərin (628-ci ilin may-iyunu) alınması dövründə nazil olub.
11 20-26-cı ayələr kəşfiyyatçılar haqqındadır və onlardan yalnız burada bəhs olunur.
12 Şiələr bura 2-ci surənin 61-ci ayəsini daxil etməyi lazım bilirlər.
13 İki kəşfiyyatçının müqəddəs əraziyə daxil olması haqqındakı əfsanəni əks etdirir. Müqayisə et: Kitabi-müqəddəs, Ədad, XIII, 6.
14 27-32-ci ayələrdə Qabil və Habil nəzərdə tutulur və onlar haqqında söhbət yalnız burada gedir.
15 Orta əsr yəhudi dini ədəbiyyatının bir növündə Midraş deyilir (qədim yəhudi dilində draş “təd-qiqatçı” deməkdir). Midraşda həmin təlimat Habilin öldürülməsi haqqında hekayətdən sonra gəlir.
16 33-cü ayə cihadın təbliğidir.
17 35-40-cı ayələr üslubuna görə, ola bilsin, Məkkənin fəthindən əvvəl nazil olub.
18 41-50-ci ayələr yəhudilər arasındakı münaqişədən bəhs edir.
19 Müqayisə et: Tövrat, Xüruc, XXI, 23; Levit, XXIV, 29.
20 51-58-ci ayələr, guya 3-cü hicri (624/25) ilə aiddir. Bu vaxt Bəni-Kaynuka yəhudi qəbiləsi Mədinənin daxilində yaşayırdı. Muhəmməd peyğəmbər hicri 2-ci ilin şəvval ayında (624, aprel) Bəni-Kaynuka üzərinə hücum edir. Bəzilərinə görə, səbəbi həmin qəbilə üzvlərinin həyasızlığı idi (bax 3-cü surənin 10-cu və sonrakı, həmçinin 8-ci surənin 60-cı və sonrakı ayələrinə). 15 günlük mühasirədən sonra Bəni- Kaynuka təslim olur: qəbilənin kişiləri zəncirlənir. Lakin Bəni-Xəzrəc və münafiqlərin başçısı əvvəlcə Mədinənin şimalındakı Vadi əl- Qurandakı yəhudi koloniyasına və oradan da Suriyada Azriata köçdülər. 51-ci ayə ağır günlərin təsviridir. Bəlkə, Ühüd döyüşündən sonra nazil olub. Bax III surə, 16-cı qeyd.
21 59-85-ci ayələr yəhudilərlə uzun-uzadı müharibələrdən sonra nazil olub.
22 2-ci surənin 64-cü ayəsi ilə müqayisə et.
23 Yəni-Allah xəsisdir.
24 Yəni-yəhudilər qiyamətə əlləri boyunlarının dalına bağlı gələcəklər.
25 Bəzi təfsirçilər bu ayəni ən qədim Məkkə ayəsi hesab edirlər.
26 Şiələr buraya fi Əli (“Əli haqda”) ifadəsini əlavə edirlər.
27 Sabiilərin adı Quranda üç dəfə zikr olunur: II, 62; XXII, 17; V, 69.
28 Bəlkə, burada islamdan qabaq xaçpərəstlər haqda mövcud olan nəzəriyyə öz əksini tapmışdır.
29 87-89-cu ayələr hicri 7-ci (628-29) ildən gec nazil olmamışdır. Bu haqda göstəriş 66-cı surənin 2-ci ayəsində də var. Bəlkə də, bu ayələr 89-92-ci ayələrlə eyni vaxtda nazil olub.
30 Bəzi hallarda 94-96-cı ayələr Hüdeybiyyədə içilən and məqamına aid edilir. Ola bilsin ki, 97-100-cü ayələr də həmin məqama aiddir.
31 Sonradan bu ifadə balıq ovuna etiraz edənlərin əleyhinə işlənirdi.
32 101-105-ci ayələrin nazil olduğu vaxt aydın deyil. 101-ci ayə, ənənəyə görə, Muhəmməd peyğəmbərə verilən müxtəlif suallara cavabdır. Ehtimal ki, burada bütpərəstlərin xurafatından bəhs edən 103-104-cü ayələrlə bağlılıq vardır.
33 Əvvəlki ümmətlərin məhvi peyğəmbərlərinə çox sual vermələri və ixtilafları üzündən olmuşdur.
34 Bəhirə - beş dəfə doğub axırıncı balası erkək olan dəvə. Cahiliyyət dövründə bütpərəst ərəblər həmən dəvənin qulağını çərtib azad buraxar, ətini və südünü haram hesab edib yeməzdilər. Saibə - müəyyən bir məqsəd üçün bütlərə nəzir deyilən dəvə. Həmin niyyət həyata keçən kimi, o dəvəni bütün işlərdən azad edib sərbəst buraxar, ətini və südünü yeməzdilər. Vəsilə - bütlərə məxsus edilən qoyun. Bu qoyun dişi bala verdikdə onu özlərinə götürər, erkək bala verdikdə onu bütlərə qurban kəsərdilər. Həmin qoyun biri erkək, biri dişi olmaqla əkiz doğduqda isə: “Dişi bala bizimdir, erkək də bacısına yapışıb”- deyərək hər ikisini özlərinə götürərdilər. Hami - belindən on bala gəlmiş erkək dəvə. Ona da heç bir yük qoşmaz, sərbəst buraxardılar. Bəzi müfəssirlərə görə, onun əti və yunu haram hesab olunar, digərlərinə görə isə, o öldükdə ətindən həm kişilər, həm də qadınlar yeyərdilər. (V.M.)
35 106-cı və sonrakı ayələr II surənin 180-ci ayə-sindən çox sonra nazil olmuşdur.
36 Bax qeyd I.


6. əl-Ənam surəsi

1 Surənin adı üçün bax 138-ci və sonrakı ayələrə. Hicrətdən bir az qabaq nazil olub: qüreyşilər hələ Allaha inanmırlar. Bax 106-cı ayəyə: “Allaha şərik qoşanlardan üz çevir.”
2 Bəziləri bunun zərdüştlərə işarə olduğunu hesab edirlər.
3 Mətndəki qirtas sözü burada və bir də 98-ci ayədə işlənmişdir. A. Qromana görə (Qirtas, I A, VI, səh. 575-576) qirtas papirusdur.
4 Onlar indiki kimi eyni etirazları edərdilər.
5 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayəsi hesab edirlər. Söz “Əhli-kitab”dan gedir.
6 Bax II surənin 146-cı ayəsinə.
7 Bu ibarə özündə yalan olduğu üçün ya cavab, ya da bəhanədir. Qiyamət gününə əsası olmayan inamsızlıdır.
8 Yəni buna gücün çatmaz. O halda səbir et və Allahın hökmünü gözlə.
9 Heyvanlar pars icmasının əqidəsindədir.
10 Səma kitabında, lövhi-məhfuzda, yaxud onun timsalı olan Quranda.
11 ”Bütlər ilahidir” sözündə sabitsiniz, xilas olmanız üçün onlara yalvarıb dua edin.
12 42-45-ci ayələr peyğəmbərlər haqqında hekayətin ümumi formasıdır.
13 Bu ayədə söhbət dövlətli və kasıb məkkəlilər haqqında gedir.
14 Burada və 70-ci ayədə olan “bihi” sözü haqqında əvvəlcə danışılmayan Qurandan gedir. Bəlkə də, bu ayəni 92-ci ayədən sonra yerləşdirmək lazımdır?
15 İbrahimin (Avraamın) tarixi üçün stereotip ifadədir.
16 Burada İbrahimin atasının adı ilk dəfə çəkilir. Bu ad Elazardan əmələ gəlmişdi. İbrahimin (Avraamın) atasının adı Terax olub. Onu öz nökəri Yeliyezerlə qarışdırırlar.
17 76-79-cu ayələr yəhudilərin əfsanələrindən gəlir.
18 Burada yalnız Tövratda adları çəkilənlər verilir. (Məryəm və Adəm buraxılıb). Ərəb adları: Nud, Saleh, Şüeyb, İdris və Zül-Kifl sadalanmır. Bəlkə də, şüurlu şəkildə belə edilir.
19 Bəlkə bu, mədinəlilərə işarədir.
20 91-117-ci ayələr bütöv bir hissədir. Bəziləri hesab edir ki, 91-94-cü ayələr hicrətdən qabaq nazil olub.
21 Yəni Muhəmməd peyğəmbərə.
22 Bəziləri bu ayədə, yəhudilərə işarə görərək onu Muhəmməd peyğəmbərin Mədinədə olduğu vaxta aid edirlər.
23 Bax 3-cü qeydə.
24 Bunu Mədinə ayəsi hesab edirlər: yalançı peyğəmbərlər (Müseylimə və başqaları) və ya Abdullah ibn Səd ibn Əbu Sərh əl-Əmiri. O, bir vaxt Muhəmməd peyğəmbərin katibi olmuş, lakin vəhyləri təhrif etdiyi üçün qovulmuş və hətta Peyğəmbər onu öldürtmək istəmişdir. Yalnız Osmanın xahişinə görə bağışlanmışdır. 656-657- ci ildə ölmüşdür.
25 95-103-cü ayələr Allahın qüvvətini və qüdrətini göstərən məşhur kəlamlardır.
26 Bu haqda müxtəlif izahatlar var: atanın beli ananın bətni; dünyada olduğu yer və qəbirdə qalmaq; olduğu yer - gələcək həyat və i. a. (Bax Muhəmməd Əli, Quran, Lahor, 1920, səh. 308-309, qeyd 805).
27 Bu ayə məkkəlilərin əleyhinədir. Sonralar xaçpərəstlərin əleyhinə yönəldilmişdir.
28 Və ləm yəkun lahu sahibətun. Quranşünas Nilsen sahibətun sözünü ərəblərin “ilahilər anası”nın əleyhinə olan mübahisənin axırıncı sədalarından hesab edir. Həmçinin bax 72-ci surənin 3-cü ayəsinə.
29 Nadir haldır ki, Muhəmməd peyğəmbər haqqında “mən” deyilir.
30 Bəziləri buna Məkkəni tərk etmək barədə əmr kimi baxırlar.
31 Qoy onlar bütpərəst olub qalsınlar. Vaxtı gələndə cəzasını çəkərlər.
32 118-121-ci ayələrin, ola bilsin ki, 135-153-cü ayələrlə bağlılığı vardır.
33 Bu ayənin 16-cı surənin 115-ci ayəsilə və ya 6-cı surənin 145-ci ayəsilə rabitəsi var.
34 Burdakı zahirəl-ismi və batinəhu ifadəsinin, bəlkə də, 138-ci ayədə keçən zühuruha və 139-cu ayədə keçən ma fi butuni ilə rabitəsi var.
35 122-134-cü ayələr vahid bir hissədir.
36 Təfsirçilər elə güman edirlər ki, burada Həmzə (və ya Ömər, yaxud Əmmar) nəzərdə tutulur. Daha düzü Muhəmməd peyğəmbər özüdür.
37 94-cü surənin birinci ayəsi üçün vacibdir.
38 Mənası haqqında bax P. Eyhler. Quranda Cin, Şeytan və Mələk. Leypsiq, 28, səh. 16 (alman dilində).
39 135-153-cü ayələr müxtəlif sərəncamlardır.
40 Ola bilsin ki, bu körpə qızları diri-diri basdırmağa işarədir. Əl-Beyzaviyə görə (1, səh. 310) burada söhbət bütlərə qurban etməkdən gedir.
41 4-cü surənin 118 və 160-cı ayələrilə müqayisə et.
42 141 və 145-ci ayələri bəzən Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
43 Bəziləri fərşən ifadəsini “kəsmək üçün” kimi izah edirlər.
44 39-cu surənin 6-cı ayəsilə müqayisə et.
45 Guya burada bütpərəstliyi həyata keçirən Əmr ibn Luhəyy nəzərdə tutulur. Əmr ibn Luhəyy bəni Xuzaə qəbiləsinin əfsanəvi rəisi olub, müsəlman müəlliflərinə görə, Məkkədə hökmranlıq etmişdir. Həmin müəlliflər Əmri, İbrahimin dinini (əlhənifiyyə) pozaraq Məkkəyə bütpərəstliyi gətirməkdə ittiham edirlər. Məsudiyə görə, Əmr 345 il yaşamışdır.
46 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
47 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər. 16-cı surənin 188-ci ayəsilə müqayisə et.
48 Yalnız dəvə və ya dəvəylə dəvəquşu.
49 Əl-Beyzaviyə görə (1. 313) bu, quyruqdur.
50 Bəziləri 151-153-cü ayələri Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
51 Bəlkə, Mədinə ayəsidir.


7. əl-Əraf surəsi

1 Əraf-Urfun (ərəbcə) cəmidir. “Tacəl-ərusa” görə, ‘urf və ‘uruf “ yüksək qum təpəsi” deməkdir, hər yüksək yerə deyilir. Əl-Əraf surəsinə bu adın verilməsi, cənnətliklər Cənnətə, cəhənnəmliklər Cəhənnəmə daxil olduqdan sonra, aralarını bir sədlə ayıraraq bu səddin yüksək yerlərində, yəni Ərafda bir dəstə adamın olması və ya bu Əraf əhlinin cənnətlik və cəhənnəmlikləri əlamətlərindən tanıyacaqlarına görədir. Digər tərəfdən, Təbərinin dediyinə görə, Əraf Cənnətlə Cəhənnəm arasında bir təpədir ki, burada bir dəstə camaat saxlanılır. Bunların Ərafda saxlanma səbəbi isə savab və günahlarının bərabər olmasıdır. Bu surənin beş qismi vardır: Adəm və onun oğullarına öyüd verilməsi (1-58-ci ayələr); qədim peyğəmbərlər Nuh, Saleh, Şüeyb (59-102-ci ayələr); Musa və yəhudilərin sonrakı taleyi (103-174-cü ayələr); Allahın naməlum (anonim) düşməni (175- 186-cı ayələr) və axır saat (187-206-cı ayələr). Ola bilsin ki, bu ayələri Muhəmməd peyğəmbər özü birləşdirmişdir. Surənin birinci hissəsi, ola bilsin ki, Məkkədə ziyarət vaxtı nazil olub.
2 Təfsirlərə görə, bu, bütpərəstlikdir və ya Kəbə ətrafında lüt qaçmaqdır.
3 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
4 Müqayisə et: İncil, Matfey, XIX, 24; Luka, XVIII, 25; Mark, X, 25 -”Dəvə iynənin gözündən daha rahat keçə bilər, nəinki dövlətli Cənnətə”.
5 Cənnət səddi üzərində olan insanlar haqqında müxtəlif mülahizələr var. Adi halda bunlar bir Allaha inananlardır, lakin onların işləri natamamdır, yəni xeyir və şər əməlləri bərabərdir. Bunlar, əzaba düçar olan kimsələrdir ki, özlərinə veriləcək mükafatlar və keçmiş işgəncələr haqqında yalnız burada öyrənirlər. Bəlkə, bura bir növ müvəqqəti məhşərdir, günahların təmizlənmə yeridir.
6 59-136-cı ayələr cəzalar haqqında yeddi hadisənin sadalanmasıdır.
7 Həmin sözləri Muhəmməd peyğəmbər özü məkkəlilərə (bax 53-cü surənin 23-cü ayəsinə) və Yusif məhbus yoldaşlarına (bax 12-ci surənin 40-cı ayəsinə) demişlər.
8 Səmud - qədim ərəb qövmlərindən biri olub, Ad, İrəm və Vibar kimi peyğəmbərlərdən daha qədim zamanlarda yox olmuşdur. Eradan əvvəl 715-ci il tarixli Sarqon kitabəsi Səmudu Aşurilərin öz hakimiyyəti altına aldıqları şərqi və mərkəzi Ərəbistan qövmləri arasında zikr edir.
9 E.Palmerin fərziyyəsinə görə (Quran, 1, Oksford, 1880, səh. 147) söhbət Sinadan və yəhudilər haqqında olan xatirədən gedir.
10 Dişi dəvə haqqında bax 11-ci surənin 64-cü və 17-ci surənin 59-cu ayələri və i. a.
11 Ad - Quranda adı çəkilən qədim qüdrətli bir qövm olub Nuh dövründən sonra yaşamış, zaman keçdikcə öz sərvəti və rifahına görə qürur və təkəbbürə qapılmışdır.
12 Bu surənin 91-155-ci və 29-cu surənin 37-ci ayəsilə müqayisə et.
13 Lut - Kitabi-müqəddəsdə Lut. Lutun islam dinində və Quranda Kitabi-müqəddəsdəkindən daha böyük əhəmiyyəti vardır. Bu da onunla izah olunur ki, Lutun tarixi (Quranda adı çəkilməyən günahkar) Sədum şəhərinin tarixi ilə əlaqədardır. O, Muhəmməd peyğəmbərin nəzərində öz sələfləri Şüeyb, Hud, Saleh, Nuh ilə birlikdə rəzalətlərə qarşı mübarizə aparan bir peyğəmbər idi. Lut haqqında olan rəvayətlər üçün bax Təbəri, 1, səh. 266, 267, 321; 325-343; İbn əl-Əsir, 1, səh. 46-48.
14 Bu ifadə Lutun tarixi üçün səciyyəvidir. 29-cu surənin 29-cu ayəsi ilə müqayisə et.
15 Mədyən Şüeyb Əqəbə körfəzinin şərq sahilində bir şəhərdir.
16 Ola bilsin ki, Məkkədə olan aclığa işarədir. 130-cu ayə ilə müqayisə et.
17 Musa qapqara zənci kimi idi.
18 İncildə tufan haqqında heç bir şey deyilmir.
19 143-144-cu ayələr, ola bilsin ki, Musanın İkinci kitabındadır. Bax Xüruc, XXXIII, 18-23.
20 Burada Əhdi-Ətiqin Ərqam fəslindəki (XVI, 1 və sonralar) Musanın və Harunun əleyhinə üsyan edən Koreyin əhvalatı izah olunur. Fəsildə 250 nəfərdən söhbət gedir.
21 Həmin ayənin Mədinə ayələrindən olmasına bir neçə işarə vardır. əl-Ümmi - yalnız Mədinə surələrində- ”bütpərəstlər” içərisindən çıxmış peyğəmbərin Əhli-kitaba qarşı qoyulmasıdır; Məkkə surələrində Tövrat və İncilin adları heç vaxt çəkilmir.
22 Ümmi peyğəmbərin (ən-nəbiyyu-l-ummiyyu) Tövratda və İncildə adının çəkilməsinə burada birinci dəfə rast gəlinir.
23 Faaminu billahi və rəsulihi-n-nəbiyyi-l-ummiyyi.
24 2-ci surənin 57-ci və sonrakı ayələrilə müqayisə et.
25 2-ci surənin 58-ci ayəsilə müqayisə et.
26 Hittə (“bizi bağışla”) sözünü hintə (“buğda”) sözü ilə əvəz etdilər.
27 Qəsəbə deyilən bir məntəqə, guya Qırmızı dənizin sahilindəki “Əylə”dir.
28 Bəziləri 163-cü, yaxud 163-cü və sonrakı ayələri Mədinə ayələrindən hesab edir,“soruş”u (və əsalhum) Mədinə yəhudilərinə aid edirlər. 32-ci surənin 64-cü ayəsilə müqayisə et.
30 Və iz nataqnal-cəbəl. Burada nataqa felinə “söküb” mənasını D.Kustlinker (Quranda Tur və Cəbəl. Krakov, Roçnik Oriyentalistiçni, V, (1927), 1929, səh. 66, alman dilində) verir. Başqa tədqiqatçılar yəhudi nitq kökünü (vırvatğ) “qoparmaq”, “dartıb çıxartmaq” mənasında verirlər.
31 2-ci surənin 63-cü ayəsilə müqayisə et.
32 175-186-cı ayələr möminlikdən uzaqlaşan adam haqqındadır.
33 Təfsirçilər burada müəyyən şəxsləri görürlər: Ümeyyə ibn Əbu-Səlti (630 və ya 632-ci ildə vəfat edib), Əbu Amiri, Bələm bin Bauru və s. Bəziləri burada Kəb ibn əl-Əşrəfi görür və bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər. Kəb ibn əl-Əşrəf (?- 625) Muhəmmədin müxalifi idi. C.Valker (Quranda İncil simaları. Peysli, 1931, səh. 37-38, ingilis dilində) burada İncilin Valaamını görür. (Bax Pyotrun İkinci risaləsi, II, 15, 22).
34 Onlara, yəni insanlara və cinlərə müraciətdir. 6-cı surənin 130-cu ayəsilə müqayisə et.
35 Adlar doxsan doqquzdur, yüzüncü Allahdır. Bu adlar ilahi mahiyyətin ən uca sifətlərini, əlamətlərini ifadə edir.
36 Yəni onun adlarının müqəddəsliyini pozurlar: a) ona layiq olmayan və ya düzgün olmayan adlar verirlər; b) sifətləri, əlamətləri düz izah etmirlər. Əl-Beyzaviyə görə, bu adları Allahın adlarından düzəldib onları bütlərə verirlər.
37 187-206-cı ayələr son saat haqqındadır.
38 Uşağa Əbdulharis adı (Şeytanın adını) vermək haqqında olan əfsanədir.
39 Bəziləri hesab edir ki, bu, Mədinə ayəsidir.
40 41-ci surənin 36-cı ayəsinə bax.
41 Bəziləri hesab edir ki, bu, Mədinə ayəsidir.


8. əl-Ənfal surəsi

1 Bədr döyüşündən sonra bir ay ərzində nazil olub. 1-28-ci ayələr, ehtimal ki, 29-44-cü ayələrdən bir az qədimdir.
2 Qənimətə 115 dəvə, 14 at, parça, silah, ərzaq daxil idi. 41-ci ayə ilə əlaqəsi var.
3 40 nəfərlik mühafizə dəstəsi olan karvan və min nəfərlik köməkçi qoşun.
4 3-cü surənin 13-cü və 124-cü ayələrilə müqayisə et.
5 3-cü surənin 13-cü ayəsilə müqayisə et.
6 Məkkəlilərə və ya Peyğəmbərin Mədinədəki tərəfdarlarına müraciətdir.
7 Yəcəl ləkum furqanən. Əş-Şərani furqanı belə izah edir: Furqan onların qəlblərində olan mizandır (mizanən fi qulubihim). Bax A.E.Şmidt (Əbdəl-vəhhəb ƏşŞərani, SPb,1914. səh.10)
8 Məkkə haqqında xatirədir. Bəziləri 30-35-ci ayələri və ya təkcə 30-cu ayəni əsaslı surətdə Məkkə ayələrindən hesab edirlər.
9 Bəziləri bu ayəni Ühüd döyüşü vaxtına aid edirlər.
10 41-ci ayə vaxt etibarilə birinci ayədən sonra nazil olub.
11 Bəlkə, 7-ci ayə ilə əlaqəsi var.
12 3-cü surənin 13-cü ayəsilə müqayisə et.
13 45-62-ci ayələr döyüşdə sabit olmaqdan ötrü öyüd-nəsihətdir.
14 52-ci ayə 3-cü surənin 11-ci ayəsi ilə eynidir.
15 54-cü ayə 52-ci ayənin bənzəridir.
16 55-ci ayə 22-ci ayənin bənzəridir.
17 Peyğəmbərin əleyhinə hərəkət etməməyə söz verən Bəni-Qurəyzə qəbiləsi bu əhdi pozub Bədrdə müşriklərə kömək etmişdi. Onlar bundan sonra bağlanan bir andı da pozaraq Xəndək döyüşündə yenə Muhəmməd peyğəmbərin əleyhinə çıxdılar.
18 Bu ayəni bəzən Bədrdən sonra mübarizə aparılan Bəni-Kaynukaya aid edirlər.
19 26-cı ayə ilə müqayisə et.
20 Bu ayəni bəzən Ömərin islamı qəbul etdiyi vaxta və ya Bədr döyüşü ərəfəsinə aid edirlər.
21 Bədr döyüşünə qədər olan vaxta da aid edilə bilər.
22 Müsəlmanların artması ilə bu ayənin hökmü bundan sonra gələn ayə ilə nəsx (ləğv) edilmişdir.
23 Başqa redaktədə bax 65-ci ayəyə.
24 Bu ayəni Ühüd döyüşünə aid edirlər, ola bilsin ki, Bədrdən sonra nazil olub.
25 Bədrdə alınan qənimətdir.
26 70-ci ayə Bədr dövrünə aiddir.
27 74-cü ayə Bədrdən sonrakı dövrə aiddir.
28 Bu ayə də mədinəlilərlə qardaşlığa işarədir. Qardaşlıq ləğv edilmişdir (lakin bu, 72-ci ayəni ləğv etmir).


9. ət-Tovbə surəsi

1 Surənin adı Tövbə və Bəraətdir. Ən mühüm ayələr Əlinin vasitəsilə hicri 9-cu ilin (II-III, 631) həcci vaxtında deyilib. Həcmi naməlumdur. Surənin əsas hissəsi 9-cu ilin rəcəbində (X-X. 630) Bizans imperiyasının əleyhinə yürüş haqqındadır. Bəziləri bunu sonuncu surə hesab edirlər. Yeganə surədir ki, bismillahsız başlanır. Şiələr bu surəni 8-ci surə ilə bir sayırlar (bismillaha görə). Tövbə (ərəbcə-Tauba) - əslində “geri dönmə”dir, t-v-b kökündən düzəlmiş feli isimdir. Bu fel Quranda (IV, 21, 22; IX, 105; XXXXII, 24) ya mütləq, ya da tam doğru peşmançılıqla Allaha üz çevirən, Allaha tərəf qayıdan kimsə ilə bağlıdır. Tövbənin mötəbərliyi üç şeylə bağlıdır: 1) günahı, təqsiri anlamaq, hiss etmək; 2) peşmançılıq; 3) gələcəkdə günahdan qaçmağa dair qəti qərar (əl-Qəzalinin yazdığı İhyauülum əd-din əsərinin IV kitabında bu mövzu bütün təfərrüatı ilə verilir). Bu şərtlər yerinə yetirildikdə Allah tövbəni qəbul edir.
2 Şiələrdə “Əlidən”dir.
3 13-16-cı ayələr Məkkənin alınmasına qədər nazil olub. 13-cü ayə Hüdeybiyyədə bağlanan əhdin pozulması haqqındadır.
4 17-22-ci ayələr məzmun etibarilə 13-16-cı ayələrlə bağlıdır: müşriklər Kəbənin qoruqçularıdır.
5 Rəvayətə görə, Muhəmməd peyğəmbərin əmisi Abbasa işarədir.
6 23-24-cü ayələr hərbi səfərdən qabaq nazil olub və bundan boyun qaçıranların əleyhinədir.
7 Bütpərəstlərlə əlaqələr qırılanda.
8 25-27-ci ayələr səfərdən qabaq nazil olub. Hüseyn haqqında xatirədir (Hicri 8-ci ilin şəvval ayı - 630-cu ilin yanvar-fevralı).
9 28-ci ayə 1-12-ci ayələrlə bir vaxtda nazil olub.
10 P.Kazanova (Muhəmməd, səh.152-153) minəl-ləzinə utu-l-kitab ifadəsini sonradan (cizyənin təkcə qeyri-ərəblər tərəfindən verilməsini təsdiq etmək üçün) əlavə ediblər.
11 29-35-ci ayələr səfərdən qabaq nazil olub; xaçpərəstlərlə müharibədir.
12 36-37-ci ayələrin nazil olduğu vaxt müəyyən deyil.
13 38-41-ci ayələr Təbuk səfərindən qabaq nazil olub. Təbuk Şamdan Mədinəyə gedən həcc yolunda olan şəhərdir. Peyğəmbər zamanında Təbuk Ərəbistanın şimalındakı sərhəd məntəqələrindən biri idi. Bu yer Peyğəmbərin hicri 9-cu ildə şimala qarşı başladığı mühüm səfərə görə məşhur olmuşdur.
14 8-ci surənin 38-ci ayəsi ilə müqayisə et.
15 İbn Hişama görə (səh. 924) 41-ci ayə surənin ən qədim ayəsidir.
16 42-48-ci ayələr səfər vaxtına aiddir.
17 Bu sözlər Abdullah ibn Übeyyin ünvanınadır.
18 49-57-ci ayələr səfərdən qabaq nazil olub.
19 58-72-ci ayələr yürüşlə əlaqəsi olmadan Muhəmməd peyğəmbərə sədəqələrin bölünməsində bəraət qazandırır.
20 Burada əl-Mütəfikə dedikdə iki şəhər - Sodom (Sədum) və Qomorra nəzərdə tutulur. Bu iki şəhər, əhalisinin pozğunluğuna görə Allah tərəfindən alt-üst edilmişdir. Bax İncil, Kövn, XIX, 23-29.
21 73-80-ci ayələr səfərdən qayıtdıqda nazil olub.
22 Abdullah ibn Ubeyyin ölümünə aiddir.
23 81-86-cı ayələr 630-cu ilin payızında Bizans əleyhinə olan səfərin özünə aiddir.
24 Əgər 84-cü ayə Abdullah ibn Ubeyyin ölümünə aiddirsə, onda bu ayə daha sonra nazil olub.
25 Söhbət səfərdə iştirak edə bilməyən kasıblardan gedir.
26 97-106-cı ayələr səfərdən qayıdanda 73-80-ci ayələrlə bir vaxtda nazil olub.
27 94-cü ayə ilə müqayisə et.
28 106-cı ayə qalanların tövbəsidir; 102-ci ayə ilə müqayisə et.
29 107-110-cu ayələr Mədinəyə gedəndən bir az əvvəl nazil olub. Təbuk səfəri vaxtına aiddir.
30 Əvvəldən Peyğəmbərlə düşmənçilik edən, sonradan Şama qaçan və münafiqlər tərəfindən özlərinə köməkçi olmaq üzrə geri gəlməsi gözlənən rahib Əbu Amirə pusqu hazırlamaq.
31 Pislik üçün qurulan bu məscid Peyğəmbərin əmri ilə söküldü, yeri də zibilliyə çevrildi.
32 Şərhçilər bəzən, əsassız olaraq , burada Əbu Talibə və Aminəyə işarə olunduğunu güman edirlər.
33 117-118-ci ayələr, ola bilsin ki, 97-ci və sonrakı ayələrlə eyni vaxtda nazil olub.
34 Ənsarlardan Kəb ibn Malik, Hilal ibn Ümeyyə və Mərara ibn Rabii.
35 123-126-cı ayələr dinsizlərə qarşı mübarizədir.
36 Bəziləri 128-129-cu ayələri Məkkə ayələrindən hesab edirlər.


10. Yunus surəsi

1 Yunis özünə, digərləri kimi vəhy nazil olduğu bildirilən (Quran, IV, 163) peyğəmbərdir. Tövratda (Çarlıqlar, II, XIV, 25; Yona, 1, 1). Yuna İbn Amittay və İncildə (Çarlıqlar, IV, XIV, 25; Peyğəmbər İonanın kitabı, I, I) Qafheferdən olan peyğəmbər Amafininin oğlu İona, Quranda dörd yerdə adı çəkilən Yunisdir. Lakin hədislərə dair əsərlərdə (məs., Səhih əl-Buxari, IV, 159; VI, 57), nəbilərin tərcümeyi-hallarından bəhs edən kitablarda (məs.: Əbu İshaq əs-Sələbi. Ərais əl-məcalis, Qahirə, 1325, səh. 229) Yunis ibn Məttə kimi zikr olunur. Burada Məttə Mattanın, Amittayın ərəbləşmiş şəkli olduğu aydındır. Tövratda deyilənə görə, Yunis peyğəmbər qədim İsrail padşahı II İerovoam (m. q. 796-746) dövründə yaşamışdır. Təbəri (1, 457) və İbn əl-əsir (1, 125) Yunis peyğəmbərin Mosulun Ninəva (Nineva) adlanan bir kəndindən olduğunu qeyd edirlər. İslam tarixçilərinin Assuriya padşahlığına mərkəz olmuş Ninəvadan kənd kimi bəhs etmələri, onun xarabaya çevrilmiş halını görmələrindən irəli gəlir. əl-Məsudi (1, 313) buranın müxtəlif yerlərində bütlər qalmış qeyri-məskun bir yer olduğunu bildirir. Yunis peyğəmbər bütlərə sitayiş edən bu şəhər əhlini tövhidə (Allahın birliyinə) dəvət etməyə mükəlləf olmuş və bu məqsədlə onların arasında 33 il qalmışdır. Lakin onun bütün səylərinə baxmayaraq əhalidən yalnız iki nəfəri iman gətirmişdi. Bundan bərk hirslənən Yunis hər şeydən ümidini üzüb şəhər əhli barəsində pis fikrə düşmüşdü. Allah dərgahından ona xitab edilib tələsməmək buyurulmuş və yenidən qırx gün müddətində onları imana dəvət etmək əmr olunmuşdu. Lakin 37-ci gündə də heç bir nəticə alınmadığına görə Yunis onlara üz tutub: “Sizə üç gün içində əzab gələcək və rənginiz dəyişəcək!” demişdi. Ertəsi gün, rənglərinin dəyişməsini görən qövmü Yunisin dediyinin düz çıxdığını görərək əzabın gələcəyinə inandılar. Yunis peyğəmbər 40-cı gecə şəhərdən getdi. Ertəsi gün göy üzünü qara buludlar bürüyüb ətrafın qorxunc bir dumana qərq olmasını görənlər məhv olacaqlarını başa düşərək Yunisi axtardılar, lakin tapa bilmədilər. Ancaq etdikləri səmimi tövbə sayəsində əzabdan xilas oldular. Quranın XXXVII surəsinin 140-147-ci ayələrində Yunisin şəhərdən qorxu içində qaçmağından, bir gəmiyə minməyindən, burada püşk atılmasından, Yunisin özünü dənizə tullamasından, bir balıq tərəfindən udulmasından, sonra xəstə vəziyyətdə sahilə atılmasından və s. bəhs edilir. Rəvayətə görə, surədə bir neçə Mədinə ayələri də var: 40 (yəhudilərə deyilən), 58 və 94; 94 və sonrakılar, yaxud 58-59.
2 41-ci surənin 45-ci ayəsi ilə müqayisə et.
3 18-ci surənin 45-ci ayəsi ilə eynidir.
4 Bir pisliyin əvəzində bir cəza var. Halbuki bir yaxşılığa onun on qatından yeddi yüz qatına qədər və daha çox mükafat vardır.
5 Eyni miqdar 2-ci surənin 23-cü ayəsindədir; 11-ci surənin 13-cü ayəsində - 10 surədir.
6 14-cü surənin 4-cü ayəsi ilə müqayisə et.
7 Muhəmməd Əliyə görə (Quran, Lahor, 420; səh. 448, 92-ci ayə, qeyd 1153) burada söhbət Firon II Ramzesdən gedir (XIX sülalə e.ə. 1314-1200-cü illər). Bax Kitabi- müqəddəs, Xüruc, G IV, 30: “O günü Rəbb İsrail oğullarını misirlilərin əlindən xilas etdi və israillilər misirliləri dəniz sahilində ölmüş gördülər”. Müsəlmanların rəvayətinə görə, yəhudilər Fironun boğulmasına şübhə edirdilər. Amma Cəbrailin əmrilə Fironun cəsədi dəniz dibindən suyun üzərinə qalxdı.


11. Hud surəsi

1 Hud, Ad qövmünə göndərilən peyğəmbərdir. Bu qövm haqq yolundan ayrılıb təkəbbürə və lovğalığa qapılmışdı. Yəhudi əfsanələrinə görə, Allah Ad qövmünü üç il davam edən quraqlıqla cəzalandırmışdı. Onlar da aralarından bəzilərini Məkkəyə yağış duasına göndərmişdirlər. Allah göy üzündə biri ağ, biri qırmızı, biri də qara - üç bulud xəlq etmiş və onlardan Qeyl adlı birini göydən gələn bir səda ilə bu üç buluddan birini seçməyə çağırmışdı. Qara buludu seçəndə Ad üzərinə dəhşətli bir fırtına peyda olur, Ad qövmü, Hud və ümməti istisna olmaqla, məhv olur (bax Quran, 69, 6). Rəvayətə görə, Hud 150 il yaşayıb. İbn Bəttu-təyə görə, Hudun məzarı Şamda, Böyük camedədir. Başqa rəvayətə görə, Hud digər 98 peyğəmbərlə birlikdə Kəbədə uyuyur. Quranda işlənən “hadə” sözü yəhudilərin müştərək təsviridir və h, v, d kökü orada “yəhudiliyi qəbul etmək” mənasında küll halında bütün yəhudilərə verilən addır. Bəlkə də Hud məcazi bir şəxsdir. Bax Sələbi, Qisəsəl-ənbiya, 1290, səh. 63 və başqaları.
2 Bəzilərinə görə, 5-ci ayə Taifdə (Yəmən) nazil olub.
3 Bəziləri 12-ci ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
4 Bəziləri 17-ci ayəni yəhudilər haqqında söhbətə görə Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
5 Və mən yakfur bihi minəl-əhzab. Burada əl-əhzab Məkkə əhli və onların Muhəmməd peyğəmbərlə mübarizələrindəki müttəfiqləridir.
6 Bax 13-cü ayəyə.
7 Cudi və ya Cudi Dağı Dəclə çayı kənarındakı Civrənin 32 km cənub - şərqində, Mardin və Siirt vilayətləri hüdudunda, Türkiyə - İraq sərhədindən 15 km məsafədə məşhur bir dağdır (hündürlüyü 2100 m). Cudi dağının şöhrəti Nuhun gəmisinin bu dağ üzərinə oturmuş olduğuna dair məşhur Mesopotamiya əfsanəsilə bağlıdır. Doğrudan da, X əsrə qədər bir çox erməni müəlliflərinin və daha başqalarının əsərlərinə əsaslanaraq, Ağrı (Ararat) dağının tufanla əlaqəsi olmadığını böyük qətiyyətlə sübut etmək mümkündür. Qədim erməni rəvayətlərində Nuhun gəmisinin bir dağ üzərinə oturması haqqında heç bir məlumat yoxdur. Nuhun gəmisinin Masis dağı zirvəsinə oturmasına dair olan rəvayət, ancaq XI və XII əsrlərdə erməni ədəbiyyatında özünə yer tutmağa başladı. Nuhun gəmisi, onun Ararat və Cudi ilə münasibətlərinə dair islam və xristian əfsanələri haqqında bax Q. Veyl. Müsəlmanların İncil əfsanələri, 1895 (alman dilində) və başqa əsərlər.
8 Saleh əsl ərəb peyğəmbərlərindəndir.
9 77-83-cü ayələrin mətnini müqayisə et: İncil, Təkvin, 19-cu fəsil.
10 Bəlkə, söhbət məkkəlilər haqqındadır.
11 Burada ilk dəfə (yəhudilərin vasitəsilə) Şüeyb Mədyəni adlanır.
12 Mədyənilər həmişə ölçünü və çəkini saxtalaşdırmağa çalışanlar kimi məzəmmət olunur (yenə də bax 26-cı surənin 181-ci və başqa ayələrinə; 7-ci surənin 85-ci və 11-ci surənin 86-cı ayələrinə).
13 Bax 67-ci ayəyə.
14 Əzab əbədi deyil.
15 Musanın burada zikr olunması 96-cı ayənin məzmunu ilə bağlanmır.
16 Bəziləri 114-cü ayəni (namazın vaxtını müəyyən etməkdə) Mədinə ayələrindən hesab edirlər.


12. Yusuf surəsi

1 Yusif (Yusuf) İsrail oğullarına göndərilən bir peyğəmbərdir. Yəqub peyğəmbərin Rahildən olan oğlu olub, babaları İbrahim, sonra İshaq (12-ci surə 6-cı ayə) və sonra Yəqubdur (12, 38). Muhəmməd peyğəmbər “Kərim oğlu Kərim oğlu Kərim oğlu Kərim, İbrahim oğlu İshaq oğlu Yəqub oğlu Yusifdir” deyərkən, onun peyğəmbərlərdən mütəşəkkil bu şəcərəsini ifadə etməkdəydi (əs-Saalibi. Ərais əl-məclis, səh. 61; əl-Qurtubi. Əhkam əl-Quran, IX, səh. 216). Yusif ərəbcə Yusuf, ibranicə Yoşaf. Adın ərəbcə olduğu və hüzn mənasını verdiyi də qeyd olunur. Rəvayətə görə, Yusif Misirdə hökm sürən hiksoslar dövründə (miladdan qabaq 1720- 1580-ci illər) 1700-1600-cı illər arasında yaşamışdır. 12-ci surə o biri böyük surələrdən mövzunun bütövlüyü ilə fərqlənir. R.Bellə görə (Quran, 1, Edinburq, 1937, səh. 217, ingilis dilində) bu surə Məkkəyə gələn birinci mədinəlilərə oxunmuşdur. Yusifin qissəsi üçün bax Kitabi-müqəddəs, Təkvin, 37-50-ci fəsillər.
2 Bu cür müraciət İbrahimin tarixi üçün adidir (Ya əbəti). Müqayisə üçün bax 19-cu surənin 43-cü və başqa ayələrinə.
3 Ya buneyyə. Müqayisə üçün bax 37-ci surənin 101-ci ayəsinə.
4 ”Röyanı yozarlar, on bir ulduzun özləri olduğunu, Günəşin analarına və Ayın atalarına dəlalət etdiyini başa düşüb həsəddən sənə pislik edərlər”.
5 Belə bir şərh də var ki, guya Buşra xüsusi isimdir.
6 Yusifi iyirmi, iyirmi iki və ya qırx dirhəmə satdılar; məbləğ dəqiq bilinmir.
7 Vəzirin adı Qitfir və ya İtfirdir. İncildə Potifar (Fitfir) gedir. Arvadının adı Züleyxa IV hicri (X) əsrdən qabaq bilinmir. İbn İshaq arvadın adını Rail şəklində verir. Züleyxa adı hicrətdən 400 il (1009-10) sonra Firdovsi tərəfindən verilir. Bu haqda bax Yaqut, İrşad, IV, səh.8.
8 Söhbət üçüncü şəxsdən gedir.
9 Müxtəlif şərhlər var: 1) “arvadın məzəmmətinə qulaq asma”; 2) “qorxma, səndə təqsir yoxdur”; 3) “bu haqda sus!”
10 Onun təqsirkar olmadığı haqqında dəlillər.
11 R.Bellə görə (Quran, 1, səh. 217) 37-41-ci ayələr yenidən işlənmişdir.
12 ”Ruzi gəlməzdən əvvəl yuxunu izah edərəm, yaxud ruzi verilməzdən qabaq nə cür olacaq deyərəm”.
13 Və ya “şeytan, öz Rəbbini yada salmağı Yusifə unutdurdu”.
14 Nil çayının daşmasına işarədir.
15 59-87-ci ayələr, R.Bellə görə (1, səh. 217, 215, 1-2 qeydlər) qardaşı Binyaminlə bağlı olan əhvalatın ikinci hekayətidir.
16 Dəvə (bəir) haqqında yalnız burada və 72-ci ayədə deyilir.
17 Yəni hökmdar üçün bir dəvə yükü əlavə ərzaq vermək asan bir şeydir; və ya: “gətirdiyimiz ərzaq bizi uzun müddət təmin edə bilməz”.
18 Guya Yusif anasının atasına (Lavana) məxsus bütü oğurlayıb.
19 Heç bir şeyi gizlətmirik.
20 18-ci ayə ilə müqayisə et. Bəzi mütəxəssislər 83-cü və sonrakı ayələri Yəqubun itmiş cavabının əvəzi hesab edirlər.
21 Yəni Yəqubu və vəfat etmiş anasının bacısı Liyanı.
22 Bax 4-cü ayəyə (qeyd 2).
23 4-cü və 21-ci ayələrə isnaddır.
24 Xüsusi nəticədir. Yəqin ki, bu surə əvvəllər burada bitirdi.
25 Bəzi mütəxəssislərə görə, 103-110-cu ayələr Mədinə artırması ilə son Məkkə əlavəsidir.
26 Burada bütün hekayətlə əlaqə var.


13. ər-Rəd surəsi

1 Böyük və kiçik, şirin və turş.
2 Əli tərəfdarları üçün Əlidir.
3 Bəziləri bu ifadəni ...min xəlfihi və raqibun min beyni yədəyhi kimi dəyişirlər.
4 12-13-cü və ya 13-cü ayə adi şərhlə Amir ibn Səsə qəbiləsinin başçıları Amir ibn Tufeylə və Ərbəd ibn Qeysə aiddir. Bunlar hicrətin 9-10-cu illərində Muhəmməd peyğəmbəri öldürmək istədilər, lakin buna görə özləri qəflətən öldülər. Məhz bu səbəbə görə 13-cü və sonrakı ayələrlə bağlı olan ayələr də Mədinə ayələri hesab olunur: 10, 11 və ya 10, 11, 14 və ya 8-11-ci ayələr. Bunun tarixi əsasları: Muhəmməd peyğəmbərlə nəticəsiz danışıqlar, Amirin taundan və Ləbidin qardaşı Ərbədin ildırım zərbəsindən ölməsidir.
5 ”Göy gurultusu, Allaha həmd ilə” (və yusab-bihur-rədu bihəmdihi) bütün başqa məxlutat ki-mi göy gurultusu da Allaha həmd edir. Əyyubun kitabında (Kitabimüqəddəs, XXVI, 14); “Allah əzəmətinin göy gurultusunu kim başa düşə bilər?”
6 Bu, səcdə ayəsidir.
7 Atalar, arvadlar və uşaqlar Cənnətdə möminlərlə birlikdə. 40-cı surənin 8-ci ayəsilə müqayisə et.
8 Mələklərin sözləridir.
9 30-cu ayənin məzmunu hicri 6-cı ilə aiddir. Bu vaxt Hüdeybiyyə əhdi bağlanır. Məkkəlilərə ər-Rəhman tanış olmadığı üçün onlar bismillahı da rədd etdilər.
10 Bəziləri 31-ci ayənin ikinci yarısını ayənin birinci yarısı deyildiyi vaxta aid edirlər: Muhəmməd peyğəmbərin orduları Məkkə ətrafındadır.
11 ”Sən yurdlarına yaxın duracaqsan” kimi də tərcümə etmək olar.
12 Bu yerin tərcüməsi çətindir.
13 Dünya və axirət əzabının ayrılması və birləşməsi.
14 Bəlkə, bu, qarşılıqlı güzəştə işarədir.
15 Bəlkə, 41-ci ayə Mədinə ayələrindəndir: burada ətrafdakı düşmənlər üzərində olan müvəffəqiyyət nəzərdə tutulur.
16 Bəziləri 43-cü ayəni Mədinə ayələrinə aid edirlər.
17 Bəzi təfsirçilərə görə, burada şahid (45-ci surənin 10-cu ayəsinə bax) Abdullah ibn Salamdır.
18 Söhbət ya dərgahında “kitabın əsli” olan Allah-dan (bax 6-cı surənin 38-ci ayəsinə), yaxud Tövratı, ya da Quranı alandan gedir.


14. İbrahim surəsi

1 İbrahim Kitabi-müqəddəsdə haqqında danışılan İbrahim peyğəmbərdir. Qurana (VI, 74) görə, Azərin oğludur. 120 yaşında özü özünü sünnət etdi. 175 yaşında öldü və Həbrunda dəfn olundu. Məhşər günü yeri Allahın solunda olacaq və möminləri Cənnətə aparmaq vəzifəsini görəcəkdir (Sələbi. Qisəs əl-ənbiya, Qahirə, 1312, səh. 60; Təkvin, 48-ci fəsil).
2 Müqayisə et: Əyyam əl-ərəb və milhəmot Ya-hae (“əzab davası”). Bax Ərqam, XXI, 14.
3 Musanın vasitəsilə.
4 Təfsirçilər bu ifadəyə üç müxtəlif məna verirlər: 1) cavab verə bilməmək; 2) qəzəbdən barmaqlarını dişləmək; 3) peyğəmbərlərin ağzına sədd çəkmək.
5 Yaxud “məhkəməni” və ya “Cənnətin qapılarını açmağı”.
6 Və ya “qaynar”.
7 Və ya “qabaqda”.
8 İman da belədir. Əsası ürəklərdə yerləşən bir təsdiqdir, yerə nüfuz edən göylər kimi. Xarici görünüşü dil ilə iqrar, səmərəsi isə əməllərdir.
9 Əşhədu ən la ilahə illallah və əşhədu ənnə Muhəmmədən abduhu və rəsuluhu.
10 Bəzi təfsirçilər 28-30-cu ayələri Bədrdə döyüşən qüreyşilərə aid edirlər.
11 35-40-cı ayələr İbrahimin Mədinə dövrünü izah edir.
12 İsmaili nəsli ilə.
13 39-cu ayədə İsmail ilk dəfə İbrahimin oğlu kimi yada salınır. Bundan qabaq o, peyğəmbərlər arasında göstərilirdi.
14 Başqaları bütpərəst oldu.
15 Hərfən: gözləri özlərinə dönüb baxmaz.
16 Yəni Ad və Səmud qövmləri.
17 Müqayisə üçün bax Əhdi-cədid, Həvari Pyotrun ikinci risaləsi, III, 13.


15. əl-Hicr surəsi

1 Əl-Hicr Səmud qövmünün yaşadığı diyarda antik müəlliflərdən Plini və Ptolomeyə görə Eqra, Strabona görə isə, Petra şəhəridir (Petra - daş, Həbəş dilində - şəhər deməkdir). İndi mövcud olmayan bu şəhər Şimali Ərəbistanda Vadi əl-Kura məntəqəsindən bir günlük məsafədə və Tayma vahəsinin cənubunda idi. Həccə gedənlərin yolu əl-Hicrdən keçir. Məkkəyə gedənlər burada Əsalis dağını ziyarət edir və bir gün burada qalıb ibadət edirlər. Qədimdən burada bütlərə ibadət edən və mağaralarda məskən salan (troqloditlər) məğrur bir qövm - səmudilər yaşayırdı. Bu qövmü dinə dəvət etmək üçün Allah tərəfindən onların əqrəbalarından biri - Saleh peyğəmbər göndərildi. Saleh, Allah tərəfindən göndərildiyini sübut etmək üçün bir qayanın yarığından balası ilə birlikdə bir dəvə çıxartdı. Lakin səmudilər dəvəni öldürdülər və Allah tərəfindən göndərilən zəlzələ ilə məhv edildilər. Ərəb əfsanələrinə görə, İbrahim peyğəmbər Cəbrailin əmri ilə Hacər və oğlu İsmaili əlHicrdə qoyub getmiş və İsmail də orada anasının yanında dəfn olunmuşdur. Əl-Hicr Muhəmməd peyğəmbərin həyatında da yer tutur. Hicri 9-cu ildə (631) peyğəmbər Təbukdan keçərək Şama gedəndə ordusu ilə əl-Hicrin yaxınlığına gəldi, əsgərlər burada suyun olmasını görüb qalmaq istədilər, lakin Muhəmməd peyğəmbər onlara Allahın qəzəbinə uğramış bu kafirlər yurduna girməyə icazə vermədi.
2 Təfsirçilər bəzən bu surənin 24-cü və 87-ci ayələrini Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
3 7-ci surənin 73-cü ayəsi ilə müqayisə et.
4 9-cu surənin 55-ci ayəsi ilə müqayisə et.
5 10-cu surənin 49-cu ayəsi ilə müqayisə et.
6 6-cı surənin 8-ci ayəsi ilə müqayisə et.
7 Ma nunazzilu-l-mələikə illə bilhəqq. Burada bil-həqq “maraq üçün” deyil, “layiq olan cəza” üçündür.
8 Təfsirçilərə görə, təhriflərdən, daha doğrusu, “yox olmaqdan, zavala uğramaqdan” qoruyacağıq.
9 85-ci surənin birinci ayəsi ilə müqayisə et.
10 3-cü surənin 35-ci ayəsi və 37-ci surənin 7-ci ayəsi ilə müqayisə et.
11 34-cü ayə ilə müqayisə et. İbrahim İsmaili qurban edəndə Şeytanı daşlarla qovurdu. Daşlar Minadadır.
12 37-ci surənin 6-cı ayəsi ilə müqayisə et.
13 78-ci surənin 6-7-ci ayələri və 16-cı surənin 15-ci ayəsi ilə müqayisə et.
14 24-cü ayənin mənası aydın deyil. Bəlkə, dünyaya gəlməyin və dünyadan getməyin müxtəlif vaxtları; döyüşdə cəsurluq və qorxaqlıq; namaz vaxtı gözəl qıza baxma və s. nəzərdə tutulur.
15 11-ci surənin 103-cü ayəsi ilə müqayisə et.
16 Və ya “təmiz”; bax 55-ci surənin 15-ci ayəsinə.
17 2-ci surənin 34-cü ayəsi və 7-ci surənin 11-ci ayəsi ilə müqayisə et.
18 2-ci surənin 34-cü ayəsi ilə müqayisə et.
19 Yəni bir-birinə arxalarını çevirmirlər.
20 Burada vaqiə 11-ci surənin 69-cu ayəsində və 51-ci surənin 24-37-ci ayələrindəkindən daha müfəssəldir.
21 58-57-ci ayələrin məzmunu Kitabi-müqəddəsin Təkvin bölməsinin 19-cu fəslinin məzmunu ilə oxşardır.
22 Ərəb tarixçisi Yaqut Həməviyə görə, əl-Əykə Vadi əl-Kura ilə Şam arasında yerləşən Təbukun ikinci adıdır.
23 7-ci surənin 73-cü ayəsi ilə müqayisə et.
24 ”laqeyidcəsinə yonurdular”, baxmayaraq ki, dağlar da Allahındır. Bax 19-cu ayəyə və 16-cı surənin 15-ci ayəsinə.
25 16-cı surənin 3-cü ayəsi ilə müqayisə et.
26 və mə xələqnə-s-səməvati və-l-ərzə və ma bəynəhuma illa bil-həqq. Burada bil-həqq “ləyaqətli aqibət üçün” və ya “müəyyən olunmuş plana görə” mənasında işlənir.
27 üz döndər - bağışla.
28 Səbən minəl-məsani “yeddi təkrarlanan” ifadəsi ilə bəzən də Quranın əvvəlki yeddi böyük surəsi nəzərdə tutulur.
29 9-cu surənin 55-ci ayəsi ilə müqayisə et.
30 17-ci surənin 24-cü ayəsi və 26-cı surənin 215-ci ayəsi ilə müqayisə et.
31 ”Bölənlər” deyəndə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: Quranın bir hissəsini qəbul edənlər və digər hissəsini rədd edənlər, müsəlmanları Məkkəyə qoymayanlar və andla bağlı olan səmudilər.
32 İbn Hişama görə, burada islamın təbliğ edilməsi haqqında əmrdən bəhs olunur.
33 6-cı surənin 125-ci və 94-cü surənin I ayəsi ilə müqayisə et.
34 və ubud Rəbbəkə hətta yatiyəkəl-yəqinu. Burada əl-yəqinu inamın yox (inam peyğəmbərdə həmişə var), “ölümün” yəqin olmasıdır. Daha doğrusu, bu, məhşərdir, qiyamət günüdür. 74-cü surənin 47-ci və 12-ci surənin 107-ci ayəsi ilə müqayisə et.


16. ən-Nəhl surəsi

1 Surənin adı onun 68-ci ayəsindən alınmışdır. “Rəbbin bal arısına belə vəhy etdi”. 41-42 və 110-124-cü ayələr Mədinə ayələridir.
2 Təzə (balıq) əti haqqında daha bir dəfə 35-ci surənin 12-ci ayəsində deyilir.
3 Babil qülləsi nəzərdə tutulur.
4 33-cü ayə bilavasitə inanmayanlar haqqında bəhs edən 29-cu ayə ilə bağlıdır, çünki 30-32-ci ayələrdə inananlar barədə söhbət gedir.
5 2-ci surənin 25-ci ayəsi ilə müqayisə et.
6 41-ci və sonrakı ayələr Həbəşistana keçməyə aid ola bilər.
7 Bu, səcdə ayəsidir.
8 Lə təttəxizu ilaheyni isnəyni. İki ilahiliyin xatırlanması, bəlkə də, parsların dininə (zər-düştliyə) işarədir.
9 Burada südün bədəvilərin həyatında olan əhəmiyyətindən danışılır.
10 Bu ayə içki haram edilməzdən əvvəl Məkkədə nazil olub.
11 Haqq dini göndərən, insanlara hər cür nemət və rəhmət ehsan edən Allaha heç bir fayda və zərərə gücləri çatmayan bütlər şərik qoşula bilərmi?!
12 Bəziləri 94-97-ci ayələri güclü əsas olmadan Mədinə ayələrindən hesab edirdilər.
13 Bəzi ayələrin hökmünün yalnız Mədinədə yox, hələ Məkkədə ikən ləğv olunduğu haqqındakı qeydlərdir. Bax 51-ci ayəyə.
14 Bunu, əsassız olaraq, islamı yalnız Mədinədə qəbul etmiş Səlmana aid edirdilər. Başqa təfsirlərə görə, burada adları dəqiq bəlli olmayan qullar (Yəsar, Cəbr, Yəiş) nəzərdə tutulur. Təbərinin təfsirində yeddi ad verilir.
15 Bəzi təfsirlərə görə, burada Muhəmməd peyğəmbərlə Mədinəyə hicrət etməkdən qorxanlar, başqa təfsirlərə görə isə, çoxlu işgəncə görmüş kasıblar nəzərdə tutulur.
16 110-124-cü ayələr, ola bilsin ki, bütövlüklə Mədinə ayələrindəndir. Sözsüz ki, burada Məkkədən hicrət edib kafirlərlə mübarizə edənlər haqqında söhbət gedir.
17 114-117-ci ayələr Məkkə ayələri hesab edilə bilər, lakin bu, xüsusi tədqiqat tələb edir.
18 Bax 6-cı surənin 146-cı ayəsi. Mədinə ayələrindəndir.
19 119-cu ayə də Mədinə ayəsidir. Bu ayə 118-ci ayə ilə bağlıdır və 110-cu ayəyə bənzəyir.
20 2-ci surənin 124-cü ayəsində də imamdır.
21 123-cü ayə mətndə islam dini “İbrahim milləti” adlanan bütün başqa ayələr kimi, Mədinə ayələrindəndir.
22 125-ci ayə Mədinə ayələrindəndir. Burada yəhudilərin şənbəsindən bəhs olunur.


17. əl-İsra surəsi

1 Surənin iki adı var: bənu-İsrail və əl-İsra. İsra - “gecə vaxtı getmək və yola çıxmaq” felinin məsdəridir. Birinci ayədə Muhəmməd peyğəmbərin Məkkədən (Məscidülhəramdan) Qüdsə (Məscidüləqsaya) gecə səyahəti nəzərdə tutulur.
2 Birinci ayənin səc baxımından sonrakılarla bağlılığı yoxdur.
3 Yəhudilər tərəfindən əvvəlcə Zəkəriyyanın, sonra Yəhyanın öldürülməsi və ya İsaya sui-qəsd edilməsi, bunun müqabilində də Allahın əmri ilə Qüdsün iki dəfə babillilər və romalılar tərəfindən dağıdılması nəzərdə tutulur.
4 Ərəblərin təsəvvürünə görə, quş tale əlamətidir və o, həmail kimi boyuna bağlanır.
5 22-39-cu ayələrin bəziləri Mədinə ayələrindən hesab olunur. Surənin bu hissəsini bəziləri islamın “on iki ehkamı” hesab edir (bax H.Qrimme. Muhəmməd, 11 cild, Munster, 1895, səh. 115-117, alman dilində).
6 “Əbu Talibin yetimi necə peyğəmbər ola bilər?”- deyən qüreyş kafirlərini rədd edir.
7 Bu ayə Səqif qəbiləsinin Muhəmməd peyğəmbərdən dini hökmləri öz mənfəətlərinə uyğun olaraq dəyişdirməsini istəmələri ilə əlaqədar nazil olub.
8 Bu ayədə guya Yəsrib yəhudiləri nəzərdə tutulur, amma söhbət qüreyşilərdən gedir.
9 85-ci ayə Muhəmməd peyğəmbərə yəhudilər tərəfindən və ya onların təhrikilə verilən üç suala cavabdır. O biri iki cavab 18-ci surədə verilib.
10 Bəziləri 93-cü ayənin birinci ayə ilə bağlılığını qeyd edirlər.
11 Bu, səcdə ayəsidir.


18. əl-Kəhf surəsi

1 Surənin adı “Efesin yeddi yuxulayanları” adlı məşhur hekayətlə bağlıdır. Bu hekayətin məzmunu belədir: bir bütpərəst şəhərində bir neçə gənc oğlan bir Allaha etiqad edir. Bunlar girişi şimala baxan bir mağarada gizlənirlər. Allah onları, itləri ilə birlikdə, orada yuxuya verir. 309 ildən sonra yatanlar oyanır və aralarından birini, çörək alsın deyə, şəhərə göndərirlər. Quranda bundan başqa təfsilat yoxdur. Yalnız bunların sayının 3, ya 5, ya 7 olduğuna işarə vardır. Tarixçilər və müfəssirlər hadisəyə dair daha çox məlumat verirlər. A.E. Krımskinin “Semc spəhix otrokov gfesskix” məqaləsində bu hadisə təfsilatı ilə verilir (M., 1914).
2 1-8-ci ayələri bəziləri Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
3 Rəqim - yuxuya gedənlərin yatdıqları mağaranın, yaxud yaşadıqları şəhərin və ya itlərinin adıdır. Bir rəvayətdə də yuxuda olanların adlarının yazılmış olduğu lövhənin adıdır.
4 12-ci surənin 3-cü ayəsinə bax.
5 Roma imperatoru Sezar (Qeysər) Qay Avreliy Valeriy Diokletian Avqust 284-305- ci illərdə hökmranlıq edib.
6 Hadisə haqqında “sabah” danışacağına söz verən Peyğəmbərin özünə olunan vəhydir.
7 Bəziləri 28-ci ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
8 Guya Ümeyyə ibn Xələf nəzərdə tutulur.


19. Məryəm surəsi

1 Məryəm İsa peyğəmbərin anasıdır. Atasının adı əsla zikr olunmur, çünki ənənəyə görə, İsanın yer üzündə atası yox idi. Məryəmin adı Quranın bir çox yerində çəkilir. Məryəm, Asya, Xədicə və Fatimə ilə birlikdə mövcud olmuş, həmçinin mövcud olacaq qadınların ən yaxşısı olan dörd qadından biri və cənnət qadınlarından birincisi sayılır. Bu, Quranın qədim surəsidir. Burada Əhdi-cədiddə adı çəkilən şəxslərin - Zəkəriyya, Yəhya, Məryəm və İsanın adları çəkilir. Belə rəvayət var ki, surənin birinci hissəsi həbəş Nequsuna oxunub.
2 Bundan sonra İsanın əhvalatı söylənilir. Müqayisə üçün 3-cü surənin 44-cü və sonrakı ayələrinə bax.
3 Bəzi müfəssirlərə görə, Məryəm Harunun bacısı, yaxud qardaşı nəslindən, bəzilərinə görə isə, Harunun öz nəslindəndir. Ona görə də ayədə Məryəmə “Ey Harunun bacısı” deyə müraciət edilməklə onun Harun nəslindən olması nəzərdə tutulur (V.M.).
4 Bəziləri 58-ci ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
5 Səcdə ayəsidir.
6 Bəziləri 73-cü ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
7 Səhabələrdən Həbbabın, kafirlərdən As ibn Vaildən alacağı var idi. Həbbab alacağını istəmək üçün onun yanına getdiyi zaman, As: “Peyğəmbərə küfr etməyənə qədər sənə pulu qaytarmayacağam!”- dedi. Həbbab da dedi: “Mən ona heç vaxt küfr etmərəm!” As: “O halda, dirildiyim zaman qiyamətdə yanıma gələrsən, orada mənim malım və övladım olacaq, onda borcu sənə qaytararam!”- dedi. 77-ci ayə bu hadisə ilə əlaqədar nazil olub.


20. Taha surəsi

1 Qəbul edildiyinə görə, 135 (və ya 132, 134, 140) ayədir. Surə Ta-ha hərfləri ilə başlandığı üçün bu adı almışdır. Bu surəyə Surət əl-Kəlim (“Danışan”) da deyilir. Ta-hanın mənasını başa düşmək üçün izahlar verilmişdir. Bəzi ayələrin Ömərin islamı qəbul etməsi ilə əlaqədar göndərildiyi nəzərə alınaraq Ta-ha surəsinin hicri 6-cı ildə (616) nazil olması fikri irəli sürülür.
2 Yəni “inkar edənlərin küfrü üzündən bədbəxt olmaq”, 6-cı surənin 50-ci və 9-cu surənin 55-ci ayələri ilə müqayisə et.
3 9-101-ci ayələrdə Musanın hekayəti verilir. Bu barədə 7-ci surənin 103-cü və sonrakı ayələrinə, həmçinin 26-cı surənin 10-cu ayəsinə bax.
4 Demək olar ki, Kitabi-müqəddəsin Xüruc bölməsinin 3-cü fəslinin 5-ci ayəsi ilə eynidir.
5 Musa uşaqlığında dilini yandırmışdı.
6 26-cı surənin 45-ci və sonrakı ayələri ilə müqayisə et.
7 Samiri; Şeytan Şəmail.
8 7-ci surənin 148-ci ayəsi ilə müqayisə et.
9 İsrail oğullarından Samirə adlı bir qəbiləyə mənsub olan münafiq.
10 Bu surənin 124-cü ayəsinə də bax.
11 Muhəmməd Əli (Quran, Lahor, 1920, səh. 637, qeyd 1603) Allahın min il bir günə bərabərdir xəbərinə istinad edir (bax 22-ci surənin 47-ci ayəsinə). 23-cü surənin 113-cü ayəsinə də bax.
12 18-ci surənin 47-ci, həmçinin 27-ci surənin 88-ci və 81-ci surənin 3-cü ayələri ilə müqayisə et.
13 75-ci surənin 18-19-cu ayələri ilə müqayisə et.
14 7-ci surənin 20-ci ayəsi ilə müqayisə et: iki ağac arasında fərq yoxdur.


21. əl-Ənbiya surəsi

1 Surənin adı mətninə görə verilib.
2 Bəziləri 7-ci ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
3 3-cü surənin 185-ci ayəsi ilə müqayisə et.
4 13-cü surənin 41-ci ayəsi ilə müqayisə et.
5 51-71-ci ayələrdə İbrahimin qissəsi verilir.
6 İbrahimin qissəsi təfərrüatla Təlmudda da verilmişdir.
7 Rəvayətə görə, bir adamın qoyunları gecə vaxtı bir əkinçinin tarlasına girmiş və əkinini zay etmişdi. Əkinçi zərərin ödənilməsi tələbiylə Həzrət Davudun hüzuruna gedib şikayət etmişdi. Zərərin qiyməti qoyunların qiymətinə bərabər olduğundan Davud qoyunların əkinçiyə verilməsini əmr etmişdi. On bir yaşında oğlu Süleyman isə əkin tarlasını əvvəlki halına gəlincəyə qədər qoyun sahibinə verməyi və bu müddət içərisində qoyunların südü ilə yunundan istifadə etməklə, qoyunları da əkinçiyə verməyi uyğun hesab etmişdi.
8 Bax Zəbur. 104-cü fəsil, 6-8 və 12-ci bablar.
9 Zulkifl bir peyğəmbərin mürəkkəb adıdır. Söz kimi sahib və malik mənalarını verən zu ilə pay, nəsib, bənzər, oxşar, kəfalət kimi mənalar ifadə edən kifldən təşəkkül tapmışdır. Zulkiflin şəxsiyyəti ilə həyatı haqqında çox az şey bilindiyi kimi, bunlar arasında da böyük fərqlər vardır. Onu Əyyub, əl-Yəsə və Zəkəriyya ilə tutuşdururlar, amma ola bilsin ki, Zulkifl İezekiyeldir.
10 23-cü surənin 53-cü ayəsi ilə müqayisə et.


22. əl-Həcc surəsi

1 1-24-cü ayələr surənin (əlavələrlə) Məkkə hissəsidir.
2 Məna zahirən o qədər də aydın deyildir.
3 17-ci ayə surəyə sonradan Mədinədə daxil edilmişdir.
4 Səcdə ayəsidir.
5 25-37-ci ayələr hicrətin 6-7-ci illərində həcc vaxtı olan hadisələrə aiddir. Məkkənin fəthindən qabaq nazil olub (bax 25 və 30-cu ayələrə).
6 Söhbət həcc vaxtı ticarət haqqındadır.
7 fi əyyəmin məlumatin, yəni zülhiccə ayının birinci on günü.
8 67-ci ayəyə bax.
9 Ənənəyə görə, 38-41-ci ayələrdə açıq müharibəyə keçmək haqqında birinci əmr verilir. Bu, bəlkə, Bədr döyüşündən əvvəl nazil olub.
10 42-57-ci ayələr Məkkə dövrünə aiddir.
11 Bax Əhdi-cədid, Pyotr həvarinin ikinci risaləsi, III, 8: “Bu təkcə sizdən, sevgililərim, gizli olmamalıdır: Allah dərgahında olan bir gün (sizin üçün) min il kimidir və min il (sizin üçün) bir gündür”.
12 58-60-cı ayələr Bədrdən sonra oxunub; burada döyüşdə ölənlər zikr olunur.
13 61-66-cı ayələr Məkkə ayələrindəndir.
14 67-ci ayə 34-cü ayəyə bənzərdir. Bu da Məkkə ayələrindəndir.
15 68-76-cı ayələr Məkkə ayələrindəndir.
16 77-ci və sonrakı ayələr Mədinə ayələrindəndir.
17 Bax 2-ci surənin 143-cü ayəsinə. Şiələrə görə, burada söz imamlardan gedir.


23. əl-Muminun surəsi

1 Bəziləri bu surəni son Məkkə surəsi hesab edirlər.
2 6-7-ci ayələr surəyə sonradan əlavə edilmişdir.
3 11-ci surənin 42-43-cü ayələrinə bax. Burada Nuhun qalan oğlu nəzərdə tutulur.
4 Nəmutu və nəhya ifadəsini şiələr məntiqə uyğun olaraq tərsinə nəhya və nəmutu oxuyurlar.
5 Muhəmməd Əlinin (Quran, səh. 686, 50-ci a-yə, qeyd 1723) fikrincə, bu yer Kəşmir dərəsidir. Amma burada Qüds, Diməşq, Rəmlə, Fələstin və Misir nəzərdə tutulur. Bəziləri bu sözləri İsanın anadan olması ilə bağlayırlar. (Bax 19-cu surənin 23-cü ayəsinə
6 Anlaşılmaz cümlə quruluşudur).
7 Bəziləri 76-77-ci ayələri Mədinə dövrünə aid edirlər.
8 Ola bilsin ki, 79-cu ayə Məkkədə aclıq olan vaxta aiddir. 75-76-cı ayələrlə müqayisə et.


24. ən-Nur surəsi

1 Din fəlsəfəsində Allahın işıq (nur) halında olması, aləmdə və insanda nur olaraq təzahür etməsi əqidəsi, irfaniyyədə (qnostisizm) və yunan fəlsəfəsində olduğu kimi, çox qədimdir. Şərq dinlərində son dərəcə yayılmışdır. Bunun islamiyyətdən əvvəlki tarixi haqqında təfərrüata varmağımız mümkün deyildir. Burada yalnız Əhdi- ətiq ilə Əhdi-cədiddəki bəzi oxşarlıqlar diqqəti cəlb edir; məsələn, bax Təkvin, 1, 3; Zəkəriyya, IV; Yühənna, 1, 4-9; III, 19: V, 35: VIII, 35 və s. Quranda nur ilə bağlı ayələr vardır. Xüsusən 24-cü surənin 35-ci əsl Nur ayəsi; bax bir də 33-cü surənin 45-ci ayəsinə (burada Peyğəmbər bir çıraq kimi göstərilir); 61-ci surənin 8-ci və sonrakı ayələri (Allahın nuru); 64-cü surənin 8-ci ayəsi (yer üzünə göndərilmiş işıq - vəhy, Quran). Nur ilə bağlı ayənin mənası belədir: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru içində bir çıraq olan bir ocaq içinə bənzər; çıraq bir cam içindədir və cam parlaq bir ulduza bənzər. Çıraq mübarək bir ağacdan, nə şərqə və nə də qərbə aid olan bir zeytun ağacından yandırılmışdır; heç bir atəş onun yağına toxunmadığı halda yağı qüvvətli bir işıq saçar; nur üzərində nur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurur. Allah insanlar üçün misallar gətirir və Allah hər şeyi biləndir.
2 1-3-cü ayələr zina və zina edənlərlə nikah haqqındadır.
3 4-10 (və 21-26-cı) ayələr vəfasızlıq və yalançı xəbərçilik haqqındadır.
4 6-9-cu ayələrdə arvadlarını təqsirləndirən ərlərdən danışılır.
5 10-20-ci ayələr Aişənin macərasıdır.
6 Abdullah ibn Übeyy xəzrəcilərin rəisi olub, İbn Səlul kimi də tanınır. Muhəmməd peyğəmbərin Mədinəyə hicrətindən əvvəl, Abdullah övsilər və xəzrəcilərin rəisi idi. Peyğəmbər 624-cü ildə Abdullahın müttəfiqləri olan Bəni-Kaynuka və bir il sonra yenə xəzrəcilərin müttəfiqləri olan Bəni-Nəzirə qarşı hücuma keçdiyi vaxt Abdullah bunlara kömək üçün heç bir ciddi tədbir görmədi. Yalnız uzun müddət mühasirə edildikdən sonra müttəfiqləri peyğəmbərə təslim olmağa məcbur qaldıqda Abdullah işə qarışdı və Peyğəmbərdən, heç olmasa, məğlub olanların öldürülməməsini xahiş etdi.
7 23-26-cı ayələr vəfasızlıq və yalançı xəbərçilik haqqındadır.
8 İ.Kraçkovskinin rusca tərcüməsində: “Merzkie (jenşinı) -merzkim (mujçinam), merzkie (mujçinı)- merzkim (jenşinam), i xoroşie (jenşinı)- xoroşim (mujçinam), a xoroşie (mujçinı) - xoroşim (jenşinam)”.
9 Aişə Əbu Bəkrin qızıdır. Hicrətdən 8 və ya 9 il əvvəl Məkkədə doğulmuşdur (613/614), Muhəmməd peyğəmbərin sevimli zövcəsi, anası Ümeyrin qızı Ümm Rumandır. Xədicənin ölümü peyğəmbəri çox kədərləndirdi. Osman ibn Məzunun arvadı Hakimi qızı Həvla ona o vaxt hələ uşaq olan Aişəni və ya olduqca yaşlı bir dul olan Zəmanın qızı Sevdanı almağı tövsiyə etdi. Peyğəmbər Aişəni istədi və 7 yaşlı qızı aldı. Verdiyi mehr 50 və ya 400 dirhəm idi. Bir dəfə səfərdən qayıdan Peyğəmbərin karvanı Mədinəyə yaxın bir yerdə dayandığı zaman Aişə dəstəmaz almaq üçün karvandan uzaqlaşdı. Qayıdanda gördü ki, muncuğu boynundan düşüb və o, onu axtarmağa qayıtdı. Bu vaxt Peyğəmbər Aişənin yerində (kəcavə içində) olduğunu zənn edərək karvanının yola düşməsini əmr edir. Aişə qayıtdıqda heç kəsi tapmır və yerə oturub onu axtarmağa gəlmələrini gözləyir. Bu vaxt Səfvan ibn əl-Müəttəl adlı bir gənc gələrək Aişəni tanıyır və heç bir söz demədən onu öz dəvəsinə mindirib karvana çatdırır. Aişənin bir gənclə yalqız gəlməsi böyük dedi-qoduya səbəb oldu. Onu ən çox müqəssir görən Abdullah ibn Übeyy idi. Əli Peyğəmbərə Aişəni boşamağı tövsiyə etdi (Aişənin Əliyə olan kini bundandır). Lakin Peyğəmbərə nazil olan 11-ci ayə Aişəni doğruya çıxartdı. Peyğəmbər bundan sonra səfərlərə özü ilə Aişəni yox, başqa zövcəsi olan Ümm Sələməni aparırdı.
10 35-44-cü ayələr Allahın nuru haqqında olan əlavədir və Mədinə surələrinin ən yaxşı hissəsidir. Başlanğıcı İstanbulun Aya Sofiya məscidinin günbəzində olan yazının daxilindədir. Bu ayələrin sufilər arasında çox böyük hörməti var.
11 Yəni bu, yer yox, göy ağacıdır.
12 Kafirlərin əməlləri də heç bir işə yaramayan və heç bir fayda verməyən bu zülmətlər kimidir. Kafir ürəyindəki ağır zülmət səbəbiylə haqqı görməz və hidayətə qovuşmaz.
13 46-57-ci ayələr münafiqlərin (49-cu ayə) və etibarsız ünsürlərin (53-cü ayə) əleyhinədir. Ola bilsin ki, bunlar Ühüd və Xəndək (627-ci il) döyüşləri arasında nazil olub.
14 5-ci surənin 7-ci ayəsi ilə müqayisə et.


25. əl-Furqan surəsi

1 Fürqan - fərqləndirmə; dəlil; vəhy; xilas olma, nicat tapma. Bu söz ərəb və arami dillərində işlənir. Quranın müxtəlif yerlərində işlənən bu söz hər yerdə eyni məna vermir. Söz ərəbcədə fərqləndirmə, dəlil mənasındadır. Təfsirçilər bunu kəlam elmi baxımından, incə bir məna xüsusiyyəti ilə “haqqı batildən ayıran”, “haqq ilə nahaqqı ayırd edən” kimi izah edirlər. Bu söz Quranda bəzən Muhəmməd peyğəmbərdən əvvəl “nazil olmuş kitablar”, “qəti dəlillər” mənasında da işlənir. Lakin bu surənin birinci ayəsində fürqan dedikdə Quranın özü nəzərdə tutulur. Təfsirçilərin fikrincə, fürqan sözü əksər hallarda Quranın sinonimi kimi işlədilir.
2 Şiələr 4-cü ayənin 29-cu surənin 48-ci ayəsinin tərkib hissəsi olduğunu hesab edirlər.
3 23-26-cı ayələrdə bəzi təfsirçilər Bədr döyüşünün qabaqcadan xəbər verilməsini görürlər.
4 Bəzi təfsirçilər burada müəyyən bir adamı - Uqbə ibn Əbu Muəyti görürlər.
5 Əshab ər-Rəss haqqında 50-ci surənin 12-ci ayəsində bəhs olunur. Ər-Rəss: a) səmudilərin olduğu bir məkandır; b) Yəmamədə və Hədrəmautda yaşayan səmudilərin qalıqlarının şəhəridir; c) içinə peyğəmbər Hənzələ atılan quyunun adıdır. Mədyəndə olan quyunun adıdır; içində Həbib ən-Nəccar (bax 36-cı surəyə) şəhid olan Antakiyanın ətrafındakı bir quyunun adıdır.
6 Bəziləri 41-42-ci ayələri Taiflə bağlayırlar.
7 60-cı ayə 55-ci ayə ilə bağlıdır.
8 Səcdə ayəsidir.
9 68-70-ci ayələr guya Mədinədə nazil olub (Həmzəni Ühüd döyüşündə öldürən Vəhşə işarədir. Vəhş sonra müsəlman oldu).
10 Şiələr: və əcəlnə lilmuttəqinə imamən yerinə və əcəl ləna min əlmüttəqqinə imamən (“bizə müttəqilərdən imam et”) oxuyurlar.


26. əş-Şuəra surəsi

1 Bu surədə Musanın Fironla mübarizəsindən bəhs olunur. Musadan başqa İbrahim, Nuh, Hud, Saleh, Lut və Şüeyb peyğəmbərlərin adları da çəkilir. Surə Məkkə dövrünün ortalarında nazil olub.
2 Bi-qəlbin səlimin ifadəsinə 37-ci surənin 84-cü ayəsində rast gəlinir.
3 14-cü surənin 21-ci ayəsi ilə müqayisə et.
4 54-cü surənin 28-ci ayəsi ilə müqayisə et.
5 Yaqut Həməvi yazır (1, 390): “Əl-Əykə deyilən yer Təbukdur ki, son qəza vaxtı Peyğəmbər ora hücum etmişdir. Əl-Əykə xalqı mədyənilərdir”.
6 81-ci surənin 19-cu və 16-cı surənin 102-ci ayələri ilə müqayisə et.
7 Bəzilərinin fikrincə, bu, Mədinə ayələrindəndir, çünki burada yəhudilərdən bəhs olunur.
8 16-cı surənin 36-cı ayəsi ilə müqayisə et.
9 37-ci surənin 7-8-ci və 15-ci surənin 18-ci ayəsi ilə müqayisə et.
10 214 və yaxud 214-cü və sonrakı və 214-223-cü ayələr surənin ən qədim hissəsi hesab olunur.
11 17-ci surənin 24-cü ayəsi ilə müqayisə et.
12 Yəqin ki, bu ümumiyyətlə, şairlərə aiddir, təkcə qüreyşi sözbaz məkkəlilərə yox. Mədinədə şair haqqında heç vaxt söhbət olmamışdır.
13 H.Qrimmenin fikrincə (Muhəmməd, səh. 9; Quran, səh.101, qeyd 2) 227-ci ayə Mədinə dövrünün əlavəsidir. Bu vaxt mömin şairlər islam dinini hər yerdə mədh edirdilər.


27. ən-Nəml surəsi

1 Ən-Nəml surəsi ikinci dövr surələri sırasına daxildir. Surənin adı 18-ci ayədən alınmışdır.
2 İsrail padşahı Davud e.ə. 1004-965-ci illərdə, onun oğlu Süleyman isə e.ə.965- 928-ci illərdə hakimlik edirdi.
3 Muhəmməd Əli (Quran, Lahor ,1920, səh.747, XVIII surə, qeyd 1849) qarışqanı (nəml) qəbilə adı kimi qələmə verir.
4 Hüt-hüt Muhəmməd Əliyə görə insan adıdır (surə XX, qeyd 1849).
5 Cənubi Ərəbistanın dini haqqında Quranda yeganə məlumatdır. Bax Kitabimüqəddəs, Çarlıqlar, birinci kitab, X fəsil.
6 Səcdə ayəsidir.
7 Əl-Hic Yaqut Həməviyə görə (III, səh. 220-221) Səmud qövmünün yaşadığı məkan idi. Mədinə ilə Şam arasında yerləşən Vadi əl-Qurada idi.
8 Bəzən bunları “Muhəmməd peyğəmbərin doqquz düşməni” kimi hesab edirlər.
9 Müfəssirlərin bəzisinə görə, bu hərəkət qiyamətdə olacaqsa da, əslində yer kürəsinin fırlanmasına işarədir.


28. əl-Qəsəs surəsi

1 Hicrət ərəfəsində nazil olan surədir.
2 Bu surədə Musanın sərgüzəşti çox müfəssəl verilmişdir. Nağıl edən həmişə Allahdır. Bax 5-7, 12, 13 və sonrakı; 36, 40 və sonrakı ayələr.
3 Amadafın oğlu Əhəməni şahı Artakserksin müşaviri idi (bax Esfir, III fəsil). Amma Artakserkslər üç idi: I (şahlıq dövrü e.ə. 464-423), II (e.ə.404-359) və III (e.ə.359-338).
4 Fironun arvadının xatırlanması bir yəhudi ənənəsinə əsaslanır (bax D.Kunstlinger. Quranda “fironun xanımı”, “Şərqşünaslıq illiyi məcmuəsi”, Krakov, IX, 1934, s. 132-135, alman dilində).
5 Söhbət yəhudi olmayan qadınlardan gedir.
6 Yəni cəzalandıran misirlinin hərəkəti.
7 Bax Kitabi-müqəddəs, Xüruc, II və sonrakı fəsillər.
8 Musanın arvadının adı Səfurə (Senfora), oğlunun adı isə Hirsəm idi.
9 Bax 27-ci surənin 10-cu ayəsinə.
10 Burada 12-ci surənin 102-ci və sonrakı ayələrindəki kimi eyni fikir daha mükəmməl verilir: “Muhəmməd bütün bunları özü yox, yalnız Allahın dediyindən bilir”.
11 Bəziləri bunu əsassız olaraq Muhəmməd peyğəmbərin yanına Mədinəyə gəlmiş xaçpərəstlərə aid edirlər. Abdullah ibn Salam mədinəli bir yəhudi olub, əsl adı ƏlHüseyndir və Bəni-Kaynuka qəbiləsindən idi. İslamı qəbul etdiyi vaxt Peyğəmbər ona Abdullah adını verdi. Bütün hədisçilər və orta əsr ərəb tarixçiləri Tövrat haqqında məlumatları Abdullah ibn Salamdan götürmüşlər. O, hicri 43-cü (663-694) ildə vəfat etmişdir.
12 74-cü ayə 62-ci ayənin təkrarıdır.
13 76-82-ci ayələr surəyə əlavədir. 75-ci ayə bilavasitə 83-cü ayə ilə bağlıdır. Burada Qarunun əhvalatı daha müfəssəl izah olunur. Başqa yerlərdə yalnız adı çəkilir (29-cu surənin 39-cu ayəsində və 40-cı surənin 24-cü ayəsində).
14 Bəziləri hicrəti Məkkə ilə Mədinənin arasında yerləşən kiçik bir yerə - Cuhfaya aid edirlər.


29. əl-Ənkəbut surəsi

1 Rəvayətə görə, bir hörümçək Muhəmməd peyğəmbəri böyük təhlükədən qurtarmışdır. Peyğəmbər hicrət vaxtı Əbu Bəkrlə bərabər bir mağarada gizlənmişdi. Onları təqib edən qüreyşilər mağaranın girəcəyində hörümçək toru gördülər. Bir kəsin bu toru dağıtmadan mağaraya girə bilməyəcəyini güman etdiklərinə görə, təqibçilər oraya daxil olmadılar.
2 1-11-ci ayələri əsaslı olaraq Mədinə surələrindən hesab edirlər. T.Nöldeke (Quranın tarixi, I, Leypsiq, 1909, səh. 154-155, alman dilində) hesab edir ki, bu ayələr Ühüd döyüşündən sonra nazil olub.
3 Zəif müsəlmanlara işarədir (9-cu ayə ilə müqayisə et).
4 Burada, guya Səd ibn Əbi Vəqqasın anası nəzərdə tutulur. Onun göz yaşları oğlunu islamı rədd etməkdən saxlayır (müqayisə üçün bax 31-ci surənin 14-cü; 46- cı surənin 15-ci ayələrinə). Səd ibn Əbi Vəqqas (600 678) - ilk islam sərkərdələrindən olub islam dinini ilk qəbul edənlərin yeddincisi idi.
5 14-40-cı ayələrdə İbrahimin qissəsiylə bağlı olan altı cəza əhvalatı haqqında söhbət gedir.
6 Burda Nuh qövmünə verilmiş cəzanın adı (tufan) Misir cəzalarının birincisinin də adıdır. (Bax 7-ci surənin 133-cu ayəsinə). Qədim ərəblərdə tufan, ümumiyyətlə, su daşqını mənasını verir.
7 Fəma kanə cavabə qövmihi ibarəsi Lutun əhvalatı üçün səciyyəvidir. Bax 27-ci surənin 56-cı; 7-ci surənin 82-ci ayələrinə.
8 Lut qövmü daş yağışına tutuldu, Şüeyb və Salehin qövmləri qorxunc gurultu ilə məhv edildi, Qarun və yanında olanlar yerə batırıldı, Firon və qövmü isə suda boğuldu.
9 46-cı ayə Mədinə ayələrindəndir.
10 3-cü surənin 185-ci ayəsi ilə müqayisə et.
11 Bir əfsanə ilə əlaqədar bəziləri 60-cı ayəni Mədinə ayələrindən, hətta bütün surəni də Mədinə surələrindən hesab edirlər. Amma bu mümkün deyil, çünki 67-ci ayədə Məkkə nəzərdə tutulur.
12 69-cu ayə Mədinə ayəsidir.


30. ər-Rum surəsi

1 Surədə iranlıların 614-cü ildə Qüds şəhərini mühasirəyə alıb ələ keçirmələrindən bəhs olunur.
2 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edir: söhbət ibadət ayinindən gedir; 17-18-ci ayələrdə bəziləri gündə beş dəfə qılınan namazın yada salınmasını görürlər.


31. Loğman surəsi

1 Loğman (Luqman, Loqman), islamiyyətdən qabaqkı ərəblərdə əfsanəvi bir şəxs olub, Quranda zikr olunduğu kimi, sonrakı dövrlərin əfsanə və şerində də özünə yer tapır. Loğman əfsanəsi öz inkişafında üç əsas mərhələyə bölünür: a) Qurandan qabaqkı mərhələ -Loğman əl-Müəmmər, Cahiliyyətin uzun ömürlü qəhrəmanı; b) Quran mərhələsi-Loğman zərbi məsəl halına gəlmiş həkim-şair; c) Qurandan sonrakı mərhələ - Loğman hikmətli lətifələr, hekayələr qəhrəmanı.
2 Bəziləri zəkata istinad edərək bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
3 Təfsirçilərə görə, burda Rüstəm və İsfəndiyar haqqında hekayələr yazan (deyən) Nəzr ibn Haris nəzərdə tutulur.
4 14-15-ci ayələr əlavədir, çünki nitq Allaha keçir. Bəlkə, bir vaxt bu ayələr 19-cu ayədən sonra gəlirdi; bəlkə də 29-cu surənin 8-ci ayəsi kimi Mədinəyə aiddir.
5 Bəlkə, Loğmanın bütün sözləri əlavədir? Çünki 20-ci ayə 11-ci ayəni çox yaxşı davam etdirir.
6 Ola bilsin ki, 27-29-cu ayələr Mədinə yəhudilərinə müraciətdir və Mədinə ayələrindəndir.
7 Həmin fikir 18-ci surənin 109-cu ayəsində daha aydındır.


32. əs-Səcdə surəsi

1 Bu söz məcazən ibadət, qulluq göstərmək mənasındadır. Səcdə iki surənin (32 və 41) adıdır. Bu iki səcdə surəsini bir-birindən ayırmaq üçün birincisinə “Loğman səcdəsi”, ikincisinə “ha mim səcdəsi” deyilir. Bu iki surədəki fikirlər və təhkiyə üsulu bir-birinə oxşardır: vəhy edilən Kitab təqdim edilir; iman gətirən, zəkat verən və namaz qılan insanlar ovundurulur; kafirlər isə təhdid edilir və onlara təbiətdə Allahın əlamətləri göstərilir. 32-ci surə əl-Məcazi (“yataqlar”) və əl-Curuz (“qısır torpaq”) da adlanır.
2 Bu surə əlif, lam, mimlə başlanan surələrin (29-cu surə) sonuncusudur.
3 Bax 22-ci surənin 47-ci ayəsinə.
4 Səcdə ayəsidir.
5 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
6 Bəziləri 18-20-ci ayələri Bədr döyüşü zamanı baş verən bir hadisəyə görə Mədinə ayələrindən hesab edirlər.


33. əl-Əhzab surəsi

1 ”Hizb” sözü (cəmi-əhzab) ərəbcə qism, dəstə, firqə (indiki mənada “partiya”) deməkdir. Bu mənada həbəş dilindən alınma söz olması ehtimal edilir, çünki ərəbcədə həzb kökü “başına müsibət gəlmək”, “qaba, sərt olmaq” mənalarını verir. Quranda, əksər hallarda, ”müttəfiqlərə” dəlalət edir. Bu mənada 33-cu surədə Mədinənin Məkkə, Nəcd və Tihamədəki ərəb qəbilələri ilə ittifaq bağlayan yəhudilər tərəfindən mühasirəsindən bəhs edilir. Daha doğrusu, bu, Mədinədə olan müsəlmanların əleyhinə bütpərəst qüreyşilər, Mədinədən qovulmuş yəhudi Bəni-Nəzir qəbiləsi, bədəvi ərəb Qətəfan qəbiləsi və Mədinədə yaşayan yəhudi Bəni-Qüreyzə qəbiləsinin ittifaqıdır. Bu, islamın əleyhinə olan ilk ittifaq idi. Hicri 5-ci ilin şəvval və zülqədə aylarında 10 minlik müttəfiqlər ordusu Mədinəni mühasirəyə aldı. Surənin 9-27-ci ayələrində haqqında danışılan mühasirə bəzi məlumatlara görə 27 gün davam etdi. Bu, Xəndək müharibəsinə rəhbərlik edən Muhəmməd peyğəmbər və onun əmrlərini yerinə yetirən Səlmani-Farsi idi. Qüreyşilər və müttəfiqləri məğlub olurlar.
2 1-3-cü ayələr surənin müqəddiməsi kimi qəbul oluna bilər.
3 4-cü və sonrakı ayələr ögey oğullardan bəhs etdiyi üçün Peyğəmbərin Zeydin zövcəsi Zeynəblə nikahının qanuniləşdirilməsi məqsədilə nazil olub.
4 Bir kimsənin arvadını öz anasının bədəninin bir üzvünə bənzətməsinə zihar deyilir. Ancaq ananın bənzədilən üzvünün zihar edən üçün baxılması haram olan bir üzv olması əsas şərtdir. Məsələn, bir kimsənin arvadına: “Sən mənə anamın arxası və ya qarnı kimisən”- deməyi zihar olur. İslamdan qabaq bu kimi sözlər boşanmağı vacib etdirirdi. İslamda bunun əvəzi kəffarə verməkdir.
5 6-8-ci ayələr Peyğəmbərin və onun zövcələrinin möminlərə olan münasibəti haqqındadır.
6 9-27-ci ayələr Xəndək döyüşündən sonra nazil olub.
7 8-ci surənin 9-cu ayəsi ilə müqayisə et.
8 Sonradan məhv edilmiş yəhudi Bəni-Qureyzə qəbiləsi nəzərdə tutulur.
9 28-35-ci ayələr Peyğəmbərin öz zövcələri haqqında müxtəlif qərarlardır.
10 36-40-cı ayələr Xəndək döyüşü ərəfəsində nazil olub. Zeynəbə aiddir. 1- 3-cü ayələrə yaxındır.
11 Peyğəmbər xalası qızı Zeynəbi (azad köləsi) oğulluğu olan Zeyd ilə nikahlamaq istəmişdi. Onların heç biri bu işə razılıq verməmişdi. Buna görə, həmin ayə nazil oldu və onlar da evləndilər.
12 Bu ayə ismət (paklıq) təliminin izahında ən çətinidir.
13 Oğulluqların boşadıqları qadınlar, gözləmə müddətləri başa çatdıqdan sonra onların atalıqları tərəfindən nikahlana bilər. İslamdan qabaq qadağan olan bu adət ləğv olunmuş və bunu da Muhəmməd peyğəmbər etmişdir.
14 41-48-ci ayələr 56-58 və 60-73-cü ayələr kimi, Peyğəmbərin iman gətirənlərə münasibətindən bəhs edir.
15 Boşanmanın (talağın) xüsusi formasıdır.
16 50-ci ayədə ilk dəfə Peyğəmbərin kölə qadınlarla müvəqqəti, nikahsız yaşamasından bəhs edilir. Bəni Qureyzə qəbiləsi ilə müharibə gedir.
17 Burada Aişə ilə baş vermiş hadisədən söhbət gedir.
18 Bu ayə Muhəmməd əleyhissəlamın həyatının son illərinə aiddir.
19 53-55-ci ayələrdə Zeynəbin ikinci toyunda axıracan oturan qonaqlardan söz gedir. Bu əhvalat Peyğəmbərin xoşuna gəlməmişdi.
20 Burada əmidən və dayıdan, bibidən və xaladan söhbət getmir, çünki onlar da ata ana mövqeyindədirlər.
21 56-58-ci ayələri 41-48-ci ayələrlə müqayisə et.
22 Geyim haqqında qanundur. Ola bilsin ki, ayə bir qədər sonra, amma hicri 8-ci ildən qabaq, Peyğəmbərin qızı Ümm Külsüm öləndə nazil olub.
23 60-73-cü ayələri 41-48-ci ayələrlə müqayisə et.


34. Səbə surəsi

1 Səba (Saba) - Ərəbistanın cənub-qərbində, Əhdi-ətiqə görə yunan, Roma və ərəb ədəbiyyatında, xüsusən Cənubi Ərəbistan kitabələrində tez-tez xatırlanan bir qövm və dövlətin adı. İlk ərəb mənbələri, başlıca kitabələr və bəzən də yunan mənbələri eramızın ilk əsrlərindən Muhəmməd peyğəmbərin zamanına qədər bizə Səba tarixi haqqında xəbər verir. İslamiyyətin əvvəllərindən etibarən Səba ərəblərin xatirəsindən silinməyə başlamışdır.
2 Bəziləri bu ayəni yəhudilərdən danışıq getdiyi üçün Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
3 Ölmüş Süleymanın əsasını yeyən qurd haqqında əfsanədir.
4 Fə-ərsalna əleyhi seyləl-ərim ibarəsinə bircə dəfə burada rast gəlinir. Bu sel Mərib bəndinin iki dəfə dağılmasına səbəb olub (450 və 542-545-ci illərdə). Mərib Səba dövlətinin mərkəzi idi. Ətrafı su basandan sonra Səba xalqı, o cümlədən Mərib şəhərinin əhalisi yurdlarını tərk edərək Ərəbistanın ayrı-ayrı yerlərinə köçdülər.


35. Fatir surəsi

1 Surənin ikinci adı “Mələklər”dir.
2 Bəzi təfsirçilər hesab edirlər ki, bu ayə yerində deyil və 19-22-ci ayələrdən sonra olmalıdır.
3 Balıq Quranda iki dəfə qeyd olunur. Bax 16-cı surənin 14-cü ayəsinə.
4 Bu ibarə zərbi-məsələ çevrilib.
5 Burada İbrahimə və Musaya qədər olan başqa peyğəmbərlərə nazil edilən kitablar nəzərdə tutulur.


36. Yasin surəsi

1 Bu surə “Quranın qəlbi” hesab olunur. Ya və sin hərflərinin birləşməsindən əmələ gələn bu surənin adı “kiminsə ölüsü üçün dua”, “mərhumun ruhunu yad etmək duası” mənasında vahid söz kimi qəbul edilməyə başladı. Amma 37-ci surənin 130-cu ayəsində oxşar “ilyasin” ifadəsi var. Çox hörmətli surədir. Bəziləri onu Mədinə surələrindən hesab edirlər. Muhəmməd Əli (Quran, Lahor, 19-20, birinci ayə, qeyd 20-64) Yasini “ya insan” kimi oxuyur.
2 Antakiya - qədim dövrdə Antioxiya. Şəhər Mons Silpius dağının ətəyində, Kasius Mons (Kuşeyr Akra) dağ silsiləsinin şimal yamacında, Asi çayı vadisinin kənarında, Aralıq dənizinin 22 kilometrliyində yerləşir. Ərəblər Silpius dağının adını Həbib ən-Nəccar adına dəyişdirmişlər. Həmin dağ indiyə kimi onların ibadət yeridir. Antakiyanın əsası eramızdan 300 il əvvəl iki tərk edilmiş qədim Roma koloniyasının yerində imperator Selevkius (311-281) tərəfindən qoyulmuşdur.
3 İsanın Antakiyada xristianlığın təbliği ilə məşğul olan iki nümayəndəsi, onun həvariləri (apostolları) Yəhya və Yunis olublar, üçüncü nümayəndə Şəmun olmuşdur.
4 20-ci ayədə haqqında söhbət gedən adam Həbib ən-Nəccar (“Dülgər Həbib”) adlanır. Şərhçilər belə hesab edirlər ki, burada söhbət Antakiya sakini Aqavdan (Aqapus) gedir. Bax Əhdi-cədid. Həvarilərin əməlləri, XI, 27-30 ; XXI, 10 və başqaları; 28-ci surənin 20-ci ayəsinə də bax.
5 Həbib ən-Nəccar haqqında əfsanəni Şəmsəddin Muhəmməd Diməşqi (1327-ci ildə vəfat etmişdir) öz əsərində izah edir. O yazır ki, Həbib şəhid olduqdan sonra vurulmuş başını sol əliylə yuxarı qaldırdı, sonra sağ əlinə alaraq üç gün, üç gecə onun bədəni Antakiyanın küçə və bazarlarında gəzib dolaşdı; başı isə qışqıra-qışqıra Yasin surəsinin 26-27-ci ayələrində göstərilən sözləri deyirdi. Bax Diməşqi. Nühbət əddəhr və əcaib əl-bərr və-l-bəhr, SPb, 1866.
6 54-55-ci ayələr Allahın məhşər günündəki sözləridir.
7 41-ci surənin 20-21-ci ayələri ilə müqayisə et.
8 69-70-ci ayələr mənanı pozurlar; bəlkə, bunlar yerində olmayan 76-cı ayənin qabağında getməlidir?


37. əs-Saffat surəsi

1 Uzun surələrdəndir.1-72-ci ayələr kafirlər əleyhinə deyilib; qiyamət və məhşər haqqındadır; 75-148-ci ayələr yeddi yəhudi peyğəmbərinin tarixidir; 149-166-cı ayələr məkkəlilərin çoxallahlılığı barəsindədir; 167-182-ci ayələr surənin xatiməsidir.
2 Surələrin əvvəlində and üçün bax 51 və 77-ci surələrə.
3 Müxtəlif təfsirlər üçün bax 1-65-ci ayələrə (müsəlmanlar, ruhlar, mələklər).
4 77-ci surənin 5-ci ayəsinə bax.
5 15-ci surənin 16-18-ci ayələrinə bax.
6 52-ci surənin 38-ci ayəsinə bax.
7 Burada təbiətin zəifliyindən söz gedir.
8 36-cı surənin 51-53-cü ayələrinə bax.
9 56-cı surənin 47-48-ci ayələrinə bax.
10 52-ci surənin 25-ci ayəsinə bax.
11 Yəni yaxşı niyyətlərlə, qüvvətlə, andlarla; 10-cu surənin 28-ci ayəsinə bax.
12 36-cı surənin 7-ci ayəsinə bax. Bu ayə 29 və 32-ci ayələrin nizamını pozur, buna görə də 32-ci ayədən sonra getməlidir.
13 36-cı surənin 69-cu ayəsinə bax.
14 2-ci surənin 96-cı ayəsinə bax.
15 3-cü surənin 15 və 194; 4-cü surənin 124; 13-cü surənin 23-cü ayələri ilə müqayisə et.
16 56-cı surənin 32-ci ayəsinə bax.
17 15-ci surənin 47-ci ayəsinə bax.
18 56-cı surənin 19-cu ayəsinə bax.
19 156-cı surənin 22-ci ayəsinə bax.
20 17-ci surənin 60-cı ayəsinə bax.
21 56-cı surənin 52-ci ayəsinə bax.
22 2-ci surənin 24-cü ayəsinə bax.
23 Qonaqlıqdır; 1) Cəhənnəmə qədər; 2) ora-bura gedəcəklər.
24 7-ci surənin 59-cu və sonrakı; 11-ci surənin 25-ci ayələri ilə müqayisə et.
25 78, 108, 119 və 129-cu ayələri müqayisə et.
26 6-cı surənin 74-cü və sonrakı; 21-ci surənin 51-ci ayələri ilə müqayisə et.
27 Bəziləri burada ulduzlara sitayiş görürlər.
28 Xəstəlikdən qorxudur.
29 2-ci surənin 125-ci ayəsi ilə müqayisə et.
30 Fələmmə bələğə məəhu-s-Səya. Bəziləri İbrahim tərəfindən müəyyən olunmuş əs-Səyanı Səfa ilə Mərvənin arasında görürlər. Yaqut Həməviyə görə, Səya Məkkə yaxınlığında olan vadinin adıdır. (Möcəm əl-buldan, V cild, səh. 85). Bax 2-ci surənin 158-ci ayəsinə.
31 Üç gecə dalbadal, zülhiccə ayının 8-10-cu günləri.
32 2-ci surənin 128-ci ayəsi ilə müqayisə et.
33 7-ci surənin 103-cü və sonrakı; 10-cu surənin 75-ci və sonrakı; 20-ci surənin 8-ci və sonrakı; 26-cı surənin 10-cu; 28-ci surənin 1-ci və sonrakı ayələri ilə müqayisə et.
34 Bəzən Xızır və ya İdris gedir. 18-ci surənin 65-ci ayəsi ilə müqayisə et.
35 Bəlkə də, burada İlyasın Bələ xidmət edən kahinlərlə mübarizəsi əks olunmuşdur. Bax Kitabi-müqəddəs, Birinci Çarlıqlar kitabı, XVIII fəsil.
36 3-cü surənin 184-cü; 6-cı surənin 48-49-cu ayələri ilə müqayisə et.
37 7-ci surənin 80-ci və sonrakı, 11-ci surənin 77-ci və sonrakı ayələri ilə müqayisə et.
38 10-cu surənin 98-ci və sonrakı, 21-ci surənin 87-88-ci ayələri ilə müqayisə et.
39 4-cü surənin 117-ci, 6-cı surənin 100-cü, 16-cı surənin 57-62-ci və 53-cü surənin 18-20-ci ayələri ilə müqayisə et.
40 2-ci surənin 116-cı ayəsi ilə müqayisə et.
41 6-cı surənin 101-ci ayəsi ilə müqayisə et.
42 161-166-cı ayələr, bəzi təfsirçilərə görə, Cəbrailin sözləridir.
43 7-ci surənin 179-cu ayəsi ilə müqayisə et.
44 71-ci ayə ilə müqayisə et.
45 86-cı surənin 17-ci ayəsi ilə müqayisə et.
46 51-ci surənin 14-cü ayəsi ilə müqayisə et.


38. Sad surəsi

1 Təfsirçilərin çoxunun fikrincə, surə Sad hərfi ilə başladığı üçün bu adı almışdır. Bu surəyə ayrıca Davud surəsi adı da verilir.
2 111-ci ayələr və ya 6-cı ayə, ənənəyə görə,qüreyşilər Əbu Talibi Muhəmməd peyğəmbərə kömək etməkdən daşındırmağa çalışdıqları zaman və ya Əbu Talibin öldüyü vaxt nazil olmuşdur.
3 Kitabi-müqəddəsin İkinci Çarlıq kitabının XII fəslinin birinci maddəsi ilə müqayisə et.
4 Səcdə ayəsidir.
5 Ağrını yüngülləşdirmək üçün vur (Bax Əyyub, II. 8).
6 İ.Kraçkovskinin tərcüməsində: “İsmaili və İlyası” gedir. Zulkifl üçün 21-ci surənin 9-cu qeydinə bax.
7 37-ci surənin 8-ci ayəsinə bax.
8 71-ci və sonrakı ayələri 15-ci surənin 26-cı və sonrakı ayələri ilə müqayisə et.


39. əz-Zumər surəsi

1 6-cı surənin 164-cü, 17-ci surənin 15-ci, 35-ci surənin 18-ci və 53-cü surənin 38-ci ayələri ilə müqayisə et.
2 Bəziləri bunu Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
3 Bəziləri bunu Məkkə ayələrindən hesab edirlər.
4 53-cü və sonrakı ayələr Mədinə ayələrindən hesab olunur və guya Muhəmməd peyğəmbərin əmisi Həmzəni öldürən zənci Vəhşə aiddir.


40. əl-Mumin surəsi

1 Surənin ikinci adı Ğafirdir (“Bağışlayan”, bax 3-cü ayəyə) üçüncü adı ət-Tavldır (“Fəzilət”). Bu surə “ha, mim”lə başlayan yeddi surənin birincisidir (40-46-cı surələr). Bəzi rəvayətlərə görə, 56-57-ci ayələr Mədinədə nazil olub.
2 Kəzzəbət qəbləhum qövmü Nuhin və əhzabu bəzihim. 38-ci surənin 12-ci ayəsi ilə müqayisə göstərir ki, bu, Allah tərəfindən cəzalandırılmış beş qövmdür.
3 Cənnətə möminlərin ataları və oğulları buraxılır. (bax13-cü surənin 23-cü ayəsinə).
4 Həmin surənin 5-ci ayəsi ilə müqayisə et.
5 56-cı və sonrakı ayələr əsassız olaraq yəhudilərə aid edilir, buna görə də bəzən onlar Mədinə ayələrindən hesab olunur.


41. Fussilət surəsi

1 ”Ha, mim” hərfləri ilə başlanan ikinci surədir. Bəzən, bu iki hərfə “səcdə” sözü əlavə edilir: Surənin adına ha, mim, səcdə deyirlər.
2 Kitabın fussilət əyatuhu Quranən ərəbiyyan li-qövmin yələmunə. Surənin ikinci adı da ayədə olan “fussilət”dən gəlir.
3 Səcdə ayəsidir.


42. əş-Şura surəsi

1 Bəziləri əsassız olaraq surənin 27 və ya 23 və ya 24 və ya 23-27 və ya 24-27, sonra da 37 və 39-41-ci ayələrini Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
2 Musaya vəhylə əlaqədar olaraq 10-cu surənin 19-cu, 11-ci surənin 110-cu və 41-ci surənin 45-ci ayələrinə bax.
3 Bax 31-ci surənin 17-ci ayəsinə.


43. əz-Zuxruf surəsi

1 ”Ha, mim”lə başlanan dördüncü surədir. Surənin adı 35-ci ayədə işlənən Zuhruf kəlməsindəndir.
2 Bəziləri bu ayəni 87-ci ayənin oxşarı hesab edirlər.
3 16 və 19-cu ayələr oxşardır.
4 23-25-ci ayələr keçmiş nəsillər haqqındadır. 29-cu ayə isə onlara olan münasibətin əsaslandırılmasıdır.
5 Burada Allah birinci şəxsin təkindədir.
6 Bəzi təfsirlərə görə, bu ayə Muhəmməd peyğəmbərə Qüdsdə və ya göydə nazil olub.
7 Möminlərin arvadlarının Cənnətə girməsi haqqında birinci dəfə deyilir.


44. əd-Duxan surəsi

1 ”Ha, mim”lə başlanan beşinci surədir. Surənin adı 10-cu ayədə işlənən Duxan kəlməsindəndir.
2 97-ci surənin birinci ayəsi ilə müqayisə et.
3 17-ci surənin 47-ci ayəsi ilə müqayisə et.
4 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər. Burada əzab dedikdə, Muhəmməd peyğəmbərin hicrətindən sonra məkkəlilərin başına gələn aclıq nəzərdə tutulur.
5 Surənin yeni, Məkkə hissəsi.
6 Surənin yeni, Məkkə hissəsi.
7 37-ci surənin 62-ci ayəsinə bax. Surənin yeni hissəsidir.
8 Burada kafir olan Əbu Həsən Əmr ibn Hişam ibn əl-Muğirə Əbu Cəhldir. Muhəmməd peyğəmbərlə həmyaş və onun ən qəddar müxalifi idi. Peyğəmbəri öldürməyə cəhd edirdi. Bəddua olduğu üçün öldürülmüşdür. Muhəmməd peyğəmbərin Əbu Cəhlin meyitini gördüyü zaman “ümmətin fironu” dediyi rəvayət edilir.
9 Surənin yeni, Məkkə hissəsi.
10 Cənnət libası haqqında birinci işarədir.
11 Hurilər haqqında sonuncu işarədir. Sonralar “pak zövcələr” yer üzündəki arvadlardır. Bax 43-cü surənin 70-73-cü ayələrinə.
12 Cənnətin əbədi olmağı haqqında birinci dəfə deyilir.
13 Surənin yeni, Məkkə hissəsi.


45. əl-Casiyə surəsi

1 ”Ha, mim”lə başlanan altıncı surədir.
2 2-ci surənin 164-cü ayəsinin quruluşuna bax.
3 Bəzilərinə görə, bu ayə Muhəmməd peyğəmbərin Mədinədə qaldığı dövrə aiddir.
4 Bu ayə müşriklərdən birinin Ömər ibn əl-Xəttabı söyməsi və Ömərin də onu yaxalayıb döymək istəməsinə görə nazil olub.
5 2-ci surənin 7-ci ayəsinə bax.


46. əl-Əhqaf surəsi

1 Ərəblər bu adı, xüsusilə Ərəbistan yarımadasının cənubundakı qum çöllərinə verirdilər. “Ha, mim”lə başlanan yeddinci və sonuncu surədir. Əgər surə Taifə aiddirsə, onda o, hicrətdən 23 il əvvəl nazil olub. Əhqaf (bu ad surənin 21-ci ayəsində çəkilir) Ad qövmünün yaşadığı ölkəyə deyilirdi.
2 Ola bilsin ki, bu ayə Mədinə ayələrindəndir (yəhudilərdən bəhs edir). Bu yəhudi Abdullah ibn Salama aid edirlər. Onun əsl adı Hüseyndir və o, Bəni-Kaynuka qəbiləsindəndir (664-cü ildə ölmüşdür).
3 Muhəmməd Əli (Quran, səh. 968) burada Tövratın İkinci qanunçuluq fəslində (GVIII, 18) Allahın Musaya vəhy olunan sözlərini görür: “Mən onlara sənə oxşar, öz qardaşları arasından peyğəmbər ucaldacaq və onu Öz sözlərimlə danışdıracağam. O, Mənim ona əmr etdiyim bütün şeyləri onlara deyəcəkdir”.
4 15-17-ci ayələri bəziləri Mədinə ayələrindən hesab edirlər.
5 Ən qədim ənənədə bu ayə (72-ci surə kimi) Taifdən qayıtma vaxtına aiddir.
6 Muhəmməd Əli (Quran, səh. 971) burada bəzi yəhudi qəbilələrinin nümayəndələrini görür.
7 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.


47. Muhəmməd surəsi

1 Bədr döyüşündən bir az sonra nazil olub. Söhbət sülh müqaviləsi bağlamaq istəyən (35-ci ayə) riyakarlar (29 və 30-cu ayələr) və ənsarlardan gedir. Bəziləri, guya 13-cü ayə Muhəmməd peyğəmbər Məkkədən çıxdığı vaxt oxunduğu üçün, bu ayəni Məkkə ayələrindən hesab edirlər. Surənin başqa adı Qital “Döyüş”dür.
2 Bəzilərinə görə, bu ayə peyğəmbər Məkkədən çıxdığı vaxt nazil olub.
3 Cənnətdə olan çayların təfsilatı ilk dəfə 15-ci və sonrakı ayələrdə verilir.
4 Sülh bağlamaq istəyən ənsarlar nəzərdə tutulur.


48. əl-Fəth surəsi

1 Surənin nazil olma vaxtını müəyyən etmək olur; hicri 6-cı ilin zülqədə ayı (628-ci ilin fevralı). 11 və 15-ci ayələrdə Hüdeybiyyə sülhündən söhbət gedir.
2 Surənin -4-cü ayələrinin mətni türk bayraqlarında həkk olunur.
3 Hüval-ləzi ənzə-ləs-səkinə fi qulubil-möminin. Səkinə üçün 2-ci surənin 248-ci ayəsinə bax.
4 Məkkə üzərinə yürüşdə iştirak etməyənlər.
5 Bədəvi ərəblər cəza aldıqları üçün Xeybər səfərindən kənar edilmişlər.
6 Sizin mətinliyinizi və səmimiliyinizi sınamaq üçün Məkkə üzərinə ikinci səfərə çıxmaq; başqalarına görə, yalançı peyğəmbər (kəzzab) Müseylimə və hətta farsların və bizanslıların üzərinə səfərə getmək (bax E.Palmer. Quranın ingiliscə tərcüməsi, II, qeyd 2).
7 18-ci və sonrakı (19, 20, 27) ayələr Xeybər alınandan sonra nazil olub.
8 Peyğəmbər Hüdeybiyyə səfərinə çıxmazdan əvvəl bir yuxu görmüş və əmniyyət içərisində Ümrə həccini icra edəcəklərini əshabəyə bildirmişdi. Lakin Məkkənin fəthi gələn ilə qaldıqda bəzi münafiqlər dedi-qoduya başladılar. Buna görə də bu ayə nazil oldu.


49. əl-Hucurat surəsi

1 Surənin adı 4-cü ayədə xatırlanan əl-hücurat (“hücrələr”) kəlməsindən nazil olub.
2 15-ci ayələr əsirlərin mübadiləsi üçün Mədinəyə gəlmiş bəni Təmim qəbiləsinin nümayəndələrindən bəhs edir.
3 Bəzilərinə görə, söhbət Əbu Bəkrlə Ömərin arasında baş vermiş mübahisədən gedir.
4 6-8-ci ayələrdə söhbət Vəlid İbn Üqbədən gedir.
5 9-10-cu ayələrdə söhbət müsəlmanlar arasında baş verən müharibələrdən gedir.
6 Rəvayətə görə, bu qadağa Muhəmməd peyğəmbərin “cuhud” adlanan zövcəsi Səfiyyəyə aiddir.
7 Deyilənə görə, ayə hicrətin 9-cu ilində baş verən aclıq zamanı nazil olub.


50. Qaf surəsi

1 Ər-Rəss - a) Səmud qövmünün bir hissəsinin yaşadığı yerin adı; b) Yəmamədə şəhər; peyğəmbərin atıldığı quyunun adı; c) ola bilsin ki, Yusifin qardaşları.
2 Mühafizlərdir. 6-cı surənin 61-ci ayəsi ilə müqayisə et.
3 Azdıran Şeytan. 14-cü surənin 21-ci; 43-cü surənin 36-cı ayələri ilə müqayisə et.
4 Bəziləri bu ayəni Mədinə ayələrindən hesab edirlər.


51. əz-Zariyat surəsi

1 77-ci surənin 1-ci ayəsi ilə müqayisə et.
2 Bax 79-cu surənin 5-ci ayəsinə.
3 Bax 52-ci surənin 7-ci ayəsinə.
4 Bax 79-cu surənin 42-ci ayəsinə.
5 Bax 73-cü surənin 17-ci ayələrinə.
6 Bundan sonra İbrahimə qədər olan peyğəmbərlərin əhvalatlarından bəhs olunur.
7 Bax 11-ci surənin 69-cu və 15-ci surənin 51-ci ayələrinə.
8 Bax 11-ci surənin 82-ci ayəsinə.
9 50-51-ci ayələrin ikinci yarısı eyni ibarə ilə bitir: İnni ləkum minhu nəzirun mubinun.


52. ət-Tur surəsi

1 Cənnətin ilk dəfə müfəssəl təsviri və hurilərin öz adları ilə xatırlanması bu ayədə verilir.
2 Bəlkə, 16-cı ayələr bütövlükdə Sinaya aiddir.
3 Sina dağı 95-ci surənin 2-ci ayəsinə bax.
4 Bax 65-ci surənin 5-ci ayəsinə.
5 Bax 14-cü surənin 29-cu ayəsinə.
6 Hurilərin adının ilk dəfə çəkilməsi; bax 78-ci surənin 33-cü, 56-cı surənin 22-ci və 36-cı ayələrinə.
7 Bax 13-cü surənin 23-cü; 40-cı surənin 8-ci ayələrinə.
8 Bax 15-ci surənin 61-ci ayəsinə.
9 Bax 88-ci surənin 11-ci ayəsinə; 56-cı surənin 17-ci və 22-ci ayələrinə.
10 29-cu və sonrakı ayələr bir qədər sonra nazil olub. (Bax 69-cu surənin 41-42-ci ayələrinə.)
11 Bax 11-ci surənin 13-cü ayəsinə.
12 Bax 6-cı surənin 35-ci; 5-ci surənin 18-ci ayələrinə.
13 Bax 16-cı surənin 57-62-ci ayələrinə.
14 Bax 13-cü surənin 39-cu, 68-ci surənin 46-47-ci ayələrinə.
15 Bax 8-ci surənin 30-cu ayəsinə.
16 Bax 16-cı surənin 57-ci; 17-ci surənin 43-cü ayələrinə.
17 Bax 17-ci surənin 92-ci ayəsinə.
18 Bax 86-cı surənin 15-16-cı ayələrinə.
19 Bax 50-ci surənin 39-cu; 73-cü surənin 2-ci ayələrinə.


53. ən-Nəcm surəsi

1 81-ci surə ilə əlaqəsi var.
2 Bəlkə, bu, 40-cı ayədə adı çəkilən Sirius (əş-Şira) ulduzudur. Bəziləri hesab edir ki, bu ulduz Zöhrədir. Bax 81-ci surənin 1-ci ayəsinə.
3 Bax 51-ci surənin 52-ci ayəsinə.
4 Bax 81-ci surənin 23-cü ayəsinə.
5 Bax 20-ci surənin 38-ci ayəsinə.
6 13-18-ci ayələrdə ikinci görüşdür. Peyğəmbərin vəfatından sonra merac haqqında rəvayət yayıldı.
7 İ.Kraçkovskiyə görə, əhvalat Məkkənin yaxınlığında olmuşdur.
8 Şərhçilərə görə, mələklər və quşlar nəzərdə tutulur.
9 Mələklərin əhəmiyyəti. Bax 17-ci surənin 57-ci; 43-cü surənin 19-cu ayələrinə. Şeytanın azdırması barədə bax 7-ci surənin 200-cü ayəsinə.
10 Bax 19-cu surənin 87-ci ayəsinə.
11 Bax 79-cu surənin 38-ci ayəsinə.
12 Bəlkə, bu, sonrakı Mədinə əlavəsidir.
13 Bax 31-ci surənin 33-cü ayəsinə.
14 Bax 75-ci surənin 39-cu ayəsinə.
15 Bax 77-ci surənin 20-ci ayəsinə.
16 Bax 56-cı surənin 62-ci ayəsinə.
17 Bax 9-cu surənin 70-ci və 69-cu surənin 9-cu ayələrinə.
18 57-ci və sonrakı ayələr ayrıca əsərdir. 12-ci surənin 107-ci ayəsi ilə müqayisə et.
19 Səcdə ayəsidir.


54. əl-Qəmər surəsi

1 Surədə birinci dəfə peyğəmbərlərin çoxunun tarixi verilir.
2 Ayədə: iqtərəbəti-s-saətu. Bax 46-cı ayəyə və 53-cü surənin 57-ci ayəsinə.
3 Ay - müqayisə et: 75-ci surənin 8-ci ayəsi; Günəş - 81-ci surənin 1-ci ayəsi; ulduzlar 82-ci surənin 2-ci ayəsi. Şübhəsiz ki, bu, esxotoloji məsələdir və bəzilərinə görə möcüzədir.
4 Bax 91-ci surənin 11-15-ci ayələrinə.
5 Bax 7-ci surənin 73-cü; 26-cı surənin 155-ci ayələrinə.
6 Bax 7-ci surənin 78-ci; 41-ci surənin 17-ci ayələrinə.
7 Bəzən bu ayəni Bədr döyüşü vaxtına aid edirlər.
8 Bax 18-ci surənin 49-cu ayəsinə.
9 Bəzən bu ayəni Bədr döyüşü vaxtına aid edirlər.


55. ər-Rəhman surəsi

1 Bəziləri belə hesab edirlər ki, ya surənin hamısı, ya da 29-cu ayədən başlayaraq Mədinədə nazil olub.
2 53-cü surənin 5-ci ayəsinə bax.
3 5-ci və 6-cı ayələri Zəburun 135-ci surəsinin 8-ci və 9-cu ayələri ilə müqayisə et: Günəşi, gündüzü idarə etmək üçün yaratdı; Ayı və ulduzları, gecəni idarə etmək üçün yaratdı.
4 Müqayisə et: Zəburun 136-cı surəsinin 5-ci ayəsi ilə. Endirilən ölçü ilə (tərəzi ilə) əlaqəsi üçün bax 42-ci surənin 17-ci və 57-ci surənin 25-ci ayələrinə. Şüeyblə əlaqədar olaraq bax 7-ci surənin 85-ci, 11-ci surənin 84-cü ayələrinə.
5 8 və 9-cu ayələr, ola bilsin ki, sonralar 7-ci ayədən düzəlib. Bax 7-ci surənin 85-ci ; 6-cı surənin 152-ci və 83-cü surənin 13-cü ayələrinə.
6 Bax Zəburun 135-ci surəsinin 6-cı ayəsinə.
7 Daha dəqiq - reyhan.
8 Bax 2-ci surənin 34-cü, 7-ci surənin 12-ci və 38-ci surənin 76-cı ayələrinə.
9 Bax 43-cü surənin 38-ci ayəsinə.
10 Bax 18-ci surənin 60-cı; 25-ci surənin 53-cü; 27-ci surənin 62-ci; 35-ci surənin 12-ci ayələrinə.
11 Bax Zəburun 103-cü surəsinin 25-26-cı ayələrinə.
12 Bax 37-ci surənin 64-67-ci ayələrinə.
13 46-61-ci ayələr 62-67-ci ayələrdə təkrar olunur; bir vəhyin iki variantını ilk redaktorlardan biri 62-ci ayədə olan “və min dunihima” vasitəsilə birləşdirib.
14 Bax 13-cü surənin 3-cü ayəsinə.
15 Bax 72-ci ayəyə, 3-cü surənin 15-ci, 52-ci surənin 20-ci ayələrinə. Hurilər Məkkədə həmişə bir arvadın yanında olurlar. Hicrətdən sonra hurilərin yalnız iki dəfə adı çəkilir; 2-ci surənin 25-ci, 4-cü surənin 57-ci ayələrində. Öz arvadları isə onları Cənnətə müşayiət edirlər. Bax 36-cı surənin 56-cı, 40-cı surənin 8-ci, 43-cü surənin 70-ci, 13-cü surənin 23-cü ayələrinə.
16 Bax 2-ci surənin 25-ci ayəsinə.
17 Bax 56-cı ayəyə.


56. əl-Vaqiə surəsi

1 Surənin adı əl-Vaqiə (“vaqe olan”, “mütləq baş verəcək hadisə”) mənasını verməklə birinci ayədə izah olunur. Quranın ingiliscə tərcüməsində surənin adı “inevitəbl ivənt” kimi verilir (“Labüd və ya mütləq hadisə”). İ.Kraçkovskinin ruscaya tərcüməsində surənin adı “Padaöhee”. (“Yıxılan, uçulan, sökülən, dağılan”) kimi gedir və zənnimcə, mənanı vermir. Ayələrin sayı barədə bəzi fərqli rəqəmlər verilir: Hicaz və Şam qiraət mütəxəssisləri 99, bəsrəlilər 97, kufəlilər isə 96 ayə qəbul edirlər və bu gün yayılmış olan Quran nüsxələrində bu axırıncı say qəbul olunur. Əl-Vaqiə surəsinin 55-ci (“Rəhman”) surəsi ilə məzmun baxımından bir qədər əlaqəsi olduğu iddia edilir. Bu surədə möminlərə nemətlər, günahkarlara isə əzab veriləcəyi qeyd edilmiş, möminlərin fəzilətcə bir-birindən fərqli üç zümrəyə bölündüyünə işarə olunmuşdur. Bəzilərinə görə, surənin 75-82-ci və ya 81, 82-ci ayələri Mədinə ayələrindən hesab olunur; 92-ci və sonrakı ayələri də Bədr döyüşünə aid edirlər.
2 Bax 12-ci surənin 107-ci, 69-cu surənin 15-ci ayələrinə.
3 Bax 99-cu surənin birinci ayəsinə.
4 Bax 81-ci surənin 3-cü, 101-ci surənin 4-cü ayələrinə.
5 Bax 83-cü surənin 28-ci ayəsinə.
6 15-24-cü ayələr əvvəllər 34-cü ayədən qabaq gedirdi.
7 Bax 52-ci surənin 24-cü ayəsinə.
8 Bax 53-cü surənin 14-cü ayəsinə.
9 Bax 83-cü surənin 27-ci ayəsinə.
10 Bax 78-ci surənin 32-ci ayəsinə.
11 Bax 78-ci surənin 33-cü ayəsinə.
12 Bax 75-ci surənin 34-cü ayələrinə.
13 Zəqqum ağacın təsviri üçün bax 17-ci surənin 60-cı, 37-ci surənin 62-ci, 44-cü surənin 43-44-cü, 88-ci surənin 6-cı ayələrinə.
14 Bax 14-cü surənin 16-cı, 78-ci surənin 25-ci ayələrinə.
15 Bax 75-ci surənin 37-39-cu ayələrinə.
16 Bax 36-cı surənin 80-ci ayəsinə.
17 Bax 89-cu surənin 4-cü ayəsinə.
18 Bax 13-cü surənin 39-cu, 85-ci surənin 21-22-ci ayələrinə.
19 Peyğəmbərlərə yalnız onlara vəhy gətirən mələklər toxunar. Bax 80-ci surənin 13-15-ci ayələrinə. Bəlkə, bu vaxt Quran surələrinin nüsxələri artıq var idi. Belə olduğu təqdirdə “toxunmasınlar” kimi tərcümə edilməlidir. Adətən, bu sözlər Quran nüsxələrində yazılır.
20 Bax 75-ci surənin 26-cı ayəsinə.


57. əl-Hədid surəsi

1 Əl-Hədid (bax 25-ci ayəyə) surəsinə görə, Allah dəmiri insanlara pislik və ya yaxşılıq üçün dünyaya göndərmişdir; çünki ondan silahlar və alətlər düzəldilir; Məkkənin fəthindən sonra nazil olmuş və buna görə də bəzən onu Məkkə surələrindən hesab edirlər.
2 İncilin Matfey fəslində (XXV, 8) “Bizə yağınızdan verin, çünki bizim çıraqlarımız sönmədədir”.


58. əl-Mücadələ surəsi

1 Bu surə 24-cü surəyə bənzərdir. Ənənəyə görə, onu Hüdeybiyyə səfərindən sonraya - hicri 6-7-ci illərə aid edirlər. Ən sanballı rəvayətlərə görə, Mədinədə nazil olmuşdur. İlk 10 ayənin Mədinədə, başqalarının isə Məkkədə nazil olduğu və ya bunun əksi də rəvayət edilir. Təfsirçilərin əksəriyyətinə görə 22, bəzilərinə görə 21 ayədir. Əl-Mücadilə ismi fail forması ilə “çəkişən, bərk münaqişə edən, şikayətdə olan qadın” mənasındadır. Əl-Mücadələ surəsi islamda ailə təsisi və qadın hüququ baxımından əhəmiyyətli bir ayə ilə başlanır. Cahiliyyət dövründəki bir adətə görə, bir kişi arvadını və ya arvadının bir bədən üzvünü anasının bir bədən üzvünə bənzədərsə, məsələn, arvadına: “Sən mənə anamın arxası kimisən!”- deyərsə, arvadını həmişəlik özünə haram edir. Buna zihar deyilir. İslamda hələ bu barədə bir hökm olmadığı halda əshabələrdən Övs ibn Samit belə zihar etmişdi. Buna görə arvadı Havlə bint Sələbə çox mütəəssir olmuş və Muhəmməd peyğəmbərə müraciət etmişdi. O, qocalığından, kimsəsi olmadığından və ehtiyacından şikayət edirdi. Peyğəmbər boşanmaq lazım gəldiyini bildirir, qadın isə israrla əri ilə barışmaq istəyirdi. Həmin hadisə ilə əlaqədar bu ayələr nazil oldu və zihar edən kimsələr bir kəffarə verdikdən sonra ər-arvad kimi yaşamaq imkanı əldə etdilər.
2 Bax 33-cü surənin 4-cü ayəsinə.
3 58-ci ayələr münafiqlərə (riyakarlara) qarşıdır.
4 11-13-cü ayələr peyğəmbərə müraciət qaydalarından bəhs edir. Bax 24-cü surənin 62-ci ayəsinə.
5 14-cü və sonrakı ayələr münafiqlərə qarşıdır.


59. əl-Həşr surəsi

1 Bu surə yəhudi Bəni Nəzir qəbiləsinin məğlub edilib Mədinədən qovulması vaxtına (hicri 4-cü ilin rəbiüləvvəl ayına) aiddir. Bu qəbilənin üzvləri 14 günlük mühasirədən sonra bütün əmlakı ilə Mədinədən çıxmalı idilər.
2 Birinci sürgündə ehtimal ki, Bəni-Kaynuka qəbiləsi köçürülmüşdür.
3 Bu, ərəblərin hərbi qaydalarının pozulmasıdır.
4 Qənimətin hamısı Peyğəmbərə çatdı; torpaq isə yoxsul mühacirlər arasında bölündü.
5 Bir rəvayətə görə, Allaha çatacaq pay Peyğəmbərin hissəsinə daxildir. Belə halda qənimət altı hissə deyil, beş hissədən ibarət olaraq adları çəkilənlərə paylanır.
6 18-ci və sonrakı ayələrin mənşəyi naməlumdur. Ola bilsin ki, əvvəlki ayələrlə bir vaxtda nazil olub.


60. əl-Mumtəhinə surəsi

1 Bu surədən xilafət məsələlərində istifadə edilmişdir. 19-cu ayələr Muhəmməd peyğəmbərin düşmənləri ilə dostluğu qadağan edir. Surə Məkkənin fəthindən bir az əvvəl (hicri 8-ci ilin ramazan ayı) nazil olub.
2 Bu ayə Xatib ibn Əbu Bəltəə haqqında nazil olmuşdur. O, Muhəmməd peyğəmbərin məkkəlilərlə döyüşəcəyini bildikdə bu xəbəri Mədinədən yazdığı məktubla məkkəlilərə bildirməyə təşəbbüs etdi və məktubu Sara adlı bir qadınla göndərdi. Cəbrail dərhal nazil olub hadisəni Peyğəmbərə bildirdi. Muhəmməd peyğəmbər səhabələrin başçılarından altı nəfəri göndərərək yola çıxan qadını yaxalayıb məktubu ondan almağı tapşırdı. Onlar da yolda qadını tutub məktubu aldılar.
3 10-cu və sonrakı surələr Hudeybiyyədən bir az sonra nazil olub.
4 Bəzilərinə görə, söhbət mənşəyi şübhəli olan uşaqlardan gedir.
5 Söhbət yəhudilərdən gedir.


61. əc-Cəff surəsi

1 Bəzən bu surəni Məkkə surələrindən hesab edirlər. Ühud döyüşündən (hicri 4-cü ilin əvvəlində) sonra nazil olub. Bax 3-cü surənin 140-cı ayəsinə.
2 Ühud döyüşü zamanı yalan danışanlar nəzərdə tutulur.
3 89-cu ayələrin məzmunu 9-cu surənin 32-33-cü ayələri ilə oxşardır.
4 9-cu ayənin məzmunu 48-ci surənin 28-ci ayəsinə bənzərdir.
5 Nəsrun min Allahi və fəthun qəribun və bəşşiri-l-muminin. Bu ifadə həmişə bayraqlarda yazılırdı.
6 3-cü surənin 52-ci ayəsi ilə müqayisə et.


62. əl-Cumuə surəsi

1 Ola bilsin ki, ikinci surə ilə bir vaxtda nazil olub. Hər halda yəhudilərin əleyhinə olan birinci hissə bu vaxt nazil olub.
2 Yəhudilərin əleyhinədir. 2-ci surə nazil olan vaxta aiddir.


63. əl-Munafiqun surəsi

1 Surə hicri 4 və ya 5-ci ildə Bəni Müstəliq qəbiləsinin əleyhinə olan yürüş vaxtı nazil olub.
2 Abdullah ibn Übeyy rəvayətə görə gözəl üzlü idi.
3 Yəni Muhəmməd peyğəmbəri tərk edərlər.


64. ət-Təğabun surəsi

1 Mədinə surələrin birincilərindən və ya, ola bilsin ki, hicrət ərəfəsində nazil olan Məkkə surələrindəndir.
2 Xələqə-s-səmavati və-l-ərzə bilhaqq. Bax 44-cü surənin 39-cu ayəsinə (ma xələqnahuma illa bilhaqq).
3 Şiələrə görə - nura.
4 11-13-cü ayələr, ola bilsin ki, Mədinədə nazil olub.
5 14-cü ayə, şübhəsiz, Mədinədə nazil olub.


65. ət-Talaq surəsi

1 Bu surə 2-ci surənin 225-ci və sonrakı ayələrinə əlavədir. Bəziləri onu hicri 6-cı ilə (627/28) aid edirlər.
2 İddət - boşanan və ya dul qalan qadının yenidən ərə gedə bilməyəcəyi vaxt, yenidən evlənməyə qədər olan gözləmə müddətidir.


66. ət-Təhrim surəsi

1 Qadağanın səbəbi İbrahimin anadan olmasından qabaq Mariyə ilə Həfsə arasında baş verən münaqişədir. Hicri 7-ci ilin radələrində deyilmişdir.
2 Rəvayətə görə, Muhəmməd peyğəmbər bir dəfə Həfsənin yanında olacağı günü o biri zövcəsi Mariyənin yanında keçirmişdir. Bundan çox pərişan olan Peyğəmbər Həfsənin könlünü almaq üçün Mariyəni özünə haram etdi.
3 Andlar haqqında 5-ci surənin 89-cu ayəsinə bax.
4 Ayətən-nura (24-cü surənin 35-ci ayəsinə) və xüsusən 57-ci surənin 12-ci ayəsinə bax.
5 9-cu ayə eynilə 9-cu surənin 73-cü ayəsinə oxşayır və ola bilsin ki, oradan götürülüb.
6 10-12-ci ayələr müxtəlif cür arvadlar haqqındadır.


67. əl-Mulk surəsi

1 Bəziləri bunu Mədinə surələrindən hesab edirlər. Bu surədən başlayaraq qalan 48 surənin hamısı Məkkədə nazil olub. (110-cu surə istisna olmaqla, amma o da Məkkəyə sonuncu həcc vaxtı nazil olmuşdur). Bu surədə Allah Rəhman adlanır (19-cu surədə Rəhmanla yanaşı Rəbb də adlanır).
2 Huvə əlləzi cəələ ləkumu-l-ərzə zəlulən. Zəlul - dəvənin vəsflərindən biridir.


68. Nun surəsi

1 Bəzilərinin fikrincə, bu surə Quranın ən qədim və ya da ki, bilavasitə 96-cı surədən sonra gələn surəsidir. Bəlkə, 96-cı surənin 4-cü ayəsindəki əlləmə bil-qələm ifadəsi bu surənin birinci ayəsindəki “vəl-qələm”lə eynidir. Amma surənin 2-ci və 51-ci ayələrində olan məcnun sözü bu fikri təsdiq etmir. Təbəri tərəfindən qeyd edilən hadisələrə görə (bax Təfsir, Bulaq, 13-23, XIX, səh. 10 və b.) qələm: gələcək hadisələri yazmaq üçün Allah tərəfindən ilk yaradılan şeydir; buna da iki izah verilmişdir: a) yazı yazmaq üçün müəyyən edilmiş alət, yaxud yazı kimi ilahi bir lütfdür; b) uzunluğu yer ilə göy arasındakı məsafə qədər olub dünyada meydana gələcək bütün vaqiələri yazmışdır.
2 Nun balıqdır (bax 48-ci ayəyə); mürəkkəb isə lövhi-məhfuzda yazılandır.
3 Müqayisə üçün bax 17-ci surənin 47-ci; 25-ci surənin 9-cu və 51-ci ayələrinə.
4 Deyəsən, nəzərdə Vəlid ibn əl-Müğirə tutulur. Vəlid on səkkiz yaşından bu adla çağırılmağa başlanmışdır. Əsl atasının kim olduğu məlum deyildir. O, Qüreyş qəbiləsinin Məhzun boyundandır. Vəlidin ailəsi Məkkənin ən sayılan nəslindən idi. Muhəmməd peyğəmbər məkkəliləri islama dəvət etməyə başlayan zaman onu bu fikirdən daşındırmağa çalışanların arasında Vəlid ibn Müğirə də var idi. Bir nəticə almadıqda Vəlid müxalifətə keçərək Peyğəmbərlə münaqişəyə girişir və ona istehza edir, hətta şayiə yayır ki, Muhəmməd peyğəmbər deyil, sehrbazdır. Buna görə də 15-ci surənin 90-94-cü, 69-cu surənin 40-42-ci, 52-ci surənin 29-cu, 74-cü surənin 11-30-cu ayələri nazil olmuşdur. Vəlidin müşrik məkkəlilər arasında əleyhinə ən çox ayə nazil olan bir kəs olması onun şəxsiyyətinin əhəmiyyətini göstərir. Vəlid 92 yaşında (622-ci ildə) Məkkədə öldü.
5 Vəlidin altı oğlu var idi.
6 Vəlid Bədr döyüşündə burnundan yaralanmışdı. Ayədə “burun” yerinə “xortum” işlənir.
7 Bu ayə Məkkə əhlinə 613-cü ildə aclıq üz verəndən sonra nazil olub.
8 Guya bu əhvalat Yəmənin Darvan kəndində baş verib.
9 Bax 86-cı surənin 67-ci ayəsinə.
10 ”Müslim” istilahı birinci dəfə işlənir.
11 Bax 74-cü surənin 52-ci ayəsinə. 1
2 Bax 34-cü surənin 22-ci və xüsusən 10-cu surənin 28-ci ayələrinə.
13 Bax 52-ci surənin 40-cı ayəsinə.
14 Bax 52-ci surənin 38-ci və 41-ci ayələrinə.


69. əl-Haqqə surəsi

1 Müqayisə et: 101-ci surənin 1-ci və 13-cü surənin 31-ci ayələri ilə.
2 Bax Kövn, XIX, 25.
3 Bax 56-cı surənin 1-ci ayəsinə.
4 Mətndə cəmin yerinə tək getmişdir.
5 Adəti üzrə dörd mələk olmalıdır.
6 Bax 84-cü surənin 7-ci ayəsinə.
7 Bax 73-cü surənin 20-ci ayəsinə.
8 Bax 84-cü surənin 10-cu ayəsinə.
9 Zərun (zira) - dirsək, arşın. Ölçü vahidi kimi Quranda bir dəfə işlənir.
10 Bax 89-cu surənin 18-ci ayəsinə.


70. əl-Məaric surəsi

1 Surənin adı merac sözünün cəmidir. Bu surənin 56-cı surə ilə bağlılığı var.
2 2-ci surənin 7-ci, 56-cı surənin 1-ci ayələri ilə müqayisə et.
3 Bax 97-ci surənin 4-cü ayəsinə.
4 Bax 34-cü surənin 5-ci ayəsinə.
5 Bax 12-ci surənin 107-ci ayəsinə.
6 Bax 101-ci surənin 5-ci ayəsinə.
7 Bax 80-ci surənin 37-ci ayəsinə.
8 Bax 104-cü surənin 2-ci ayəsinə.
9 Bax 17-ci surənin 11-ci ayəsinə.
10 Bax 89-cu surənin 16-cı ayəsinə.
11 29-32-ci ayələr 23-cü surənin 5-9-cu ayələri ilə eyni məzmundadır. 29-31-ci ayələri 4-cü surənin 3-cü ayəsi ilə müqayisə et.
12 Bax 86-cı surənin 5-ci ayəsinə.
13 Bax 37-ci surənin 5-ci, 55-ci surənin 17-ci ayələrinə.
14 Bax 39-cu surənin 71-73-cü ayələrinə.


71. Nuh surəsi

1 22-ci surənin 5-ci ayəsi ilə müqayisə et.
2 Vədd-kişi (Kəlb) - Cənubi Ərəbistanın ən böyük ilahilərindən biri; Suva-qadın (Həmdan və Huzeyl); Yəğus-şir (Məzhic); Yəuq-at (Murad); Nəsr-qartal (Himyər).


72. əl-Cinn surəsi

1 Hicrətdən iki il qabaq Taifdən qayıdanda nazil olmuşdur. Bu zaman Əbu Talib və Xədicə artıq vəfat etmişdir.
2 Sehri öyrənmək üçün.
3 37-ci surənin 10-cu ayəsi ilə müqayisə et.

73. əl-Muzzəmmil surəsi

1 Qədim surələrdən biridir (ən qədim 96-cı surədir), hicrətdən 10-11 il qabaq nazil olmuşdur. Bəzilərinə görə, Peyğəmbər qüreyşilərin ona bir neçə ad-ləqəb verib, özünü də sehrbaz hesab etdiklərinə görə əziyyət çəkirdi. Bir dəfə Peyğəmbər qüreyşilərin əlindən təngə gəlib evinə getmiş, paltarına bürünüb yatmış və bu surənin ilk ayələri o zaman nazil olmuşdur.
2 İlla qəlilən - gecənin kiçik “az” qismi; bir neçə gecə deməkdir.
3 25-ci surənin 32-ci ayələri ilə müqayisə et.
4 Təfsilat üçün 7-ci surənin 103-cü ayəsinə bax.


74. əl-Muddəssir surəsi

1 Muhəmməd peyğəmbərə Hira dağında ilk vəhy gəldiyi zaman o bu hadisənin dəhşətindən sarsılmış və Xədicənin yanına qayıdaraq: “Məni örtün!”- demişdir. Sonra Allah Cəbrail vasitəsilə bu ayəni nazil etmişdir. Surəyə bu adın verilməsinin səbəbi onun ilk ayəsində Peyğəmbərə bu söz ilə xitab edilməsidir.
2 Nuqirə finnaqur ifadəsi Quranda bir dəfə işlənir.
3 Vəlid ibn Müğirə Muhəmməd peyğəmbəri sehrbaz elan etmək istəyirdi.
4 96-cı surənin 7-ci ayəsi ilə müqayisə et.
5 Saurhiquhu Saudən, təfsirçilər izah edirlər ki, buradakı “Saud” sözü günahkarların Cəhənnəmdə çıxarıldığı qayanın adıdır.
6 9-cu surənin 125-ci ayəsinə bax.
7 35-ci surənin 9-cu, qismən 6-cı surənin 123-cü və 17-ci surənin 97-ci ayələri ilə müqayisə et.
8 Bax 32-ci surənin 5-ci ayəsinə.
9 38-48-ci ayələr Mədinədə nazil olub.
10 Müqayisə üçün bax 52-ci surənin 21-ci, 40-cı surənin 17-ci ayələrinə.
11 Əshabə-l-yəmin. Bax 56-cı surənin 90-cı ayəsinə.
12 Yeganə havadar Allahdır. Bax 17-ci surənin 97-ci ayəsinə.
13 Eşşəklə müqayisə 62-ci surənin 52-ci ayəsində var. Bax 2-ci surənin 259-cu, 31- ci surənin 19-cu və 16-cı surənin 8-ci ayələrinə.


75. əl-Qiyamə surəsi

1 Qiyamət (ər əl-qiyamə) “qalxma, ayağa durma”, “ölümdən sonra həyata dönmə”. Müsəlman ehkamına görə, vaqe olacaq hadisələrin ümumi şəkli belədir: a) qiyamətin gəldiyini xəbər verən əlamətlər, xüsusən Dəccalın meydana çıxması; bunlar bütün insanları zəlalətə sürükləyəcək, bundan sonra İsa və ya Mehdi zühur edib Dəccalı öldürəcək. Bunu iman dövrü təqib edəcək; b) ilk Sur səsi, hər bir canlı öləcək. Fasilə. İkinci Sur səsi, o, bütün canlıları dirildəcək və onları məhşərə toplayacaq. Orada Allah hüzurunda uzunmüddətli duruş (mövqif); c) haqq-hesab, mühakimə başlayır. Allahın doğrudan-doğruya hər kəsi sorğu-suala çəkməsi. Əməl dəftərləri. Vəziyyəti şübhəli olanların əməllərinin tərəzi ilə çəkilməsi. Görülmüş pisliklərin ödənilməsi ilə insanın insana və heyvana etdiyi pisliklərin əvəzinin çıxılması; d) Cənnətə doğru Cəhənnəm üzərində atılmış körpü (sirat); e) Cəhənnəm odu, cənnət bağı.
2 Bax 32-ci surənin 28-ci ayəsinə.
3 Bax 89-cu surənin 24-cü ayəsinə.
4 Bax 41-ci surənin 21-ci ayəsinə.
5 Bax 87-ci surənin 16-cı ayəsinə.
6 Bax 83-cü surənin 24-cü ayəsinə.
7 Bax 88-ci surənin 22-ci ayəsinə.
8 Bax 23-cü surənin 99-100-cü ayələrinə.
9 Bax 83-cü surənin 31-ci ayəsinə.
10 Bax 86-cı surənin 6-cı ayəsinə.
11 Bax 92-ci surənin 3-cü ayəsinə.


76. əl-İnsan surəsi

1 Bu surənin bir adı da “həl əta”dır. Surədə axirət və məhşər təsvir olunur; ayələrinə görə təfsirçilər surəni həzrət Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynlə bağlayır və buna görə onu Mədinə surələrindən hesab edirlər. Ola bilsin ki, bu surə 19-cu surənin 67-ci ayəsi ilə əlaqəlidir.
2 Bəziləri bunu 40 gün cansız qalan Adəmin bədəninə, digərləri isə, ümumiyyətlə, insana, onun rüşeym halında olan vaxtına aid edirlər.
3 Bax 73-cü surənin 12-ci ayəsinə.
4 Kafur çeşmənin adıdır. İçki haqqında bax 47-ci surənin 15-ci, 78-ci surənin 34-cü ayələrinə.
5 Bax 92-ci surənin 18-20-ci ayələrinə.
6 19-cu ayə ilə və 52-ci surənin 24-cü ayəsi ilə müqayisə et.
7 Bax 56-cı surənin 17-ci ayəsinə.
8 Vəhylərin ardıcıllığı haqqında 25-ci surənin 32-ci ayəsinə bax.
9 Bax 68-ci surənin 10-cu ayəsinə.
10 Bax namazın üç müddəti üçün 73-cü surənin 20-ci ayəsinə.
11 Bax 6-cı surənin 123-cü, 81-ci surənin 29-cu ayələrinə.


77. əl-Mursəlat surəsi

1 Ehtimal edilə bilər ki, bir-birinin ardınca göndərilən peyğəmbərlər, mələklər və ya küləklərdən söhbət gedir. 77-ci surə rəvayətə görə, Muhəmməd peyğəmbərə Mina mağarasında vəhy olunub.
2 Bax 81-ci surənin 2-ci ayəsinə.
3 Bax 84-cü surənin birinci ayəsinə.
4 Bax 56-cı surənin 6-cı ayəsinə.
5 Bax 44-cü surənin 40-cı ayəsinə.
6 Cənnətin ən qədim təsvirlərindəndir.
7 Kafir məkkəlilərə müraciətdir.


78. ən-Nəbə surəsi

1 Surənin adı onun 2-ci ayəsindən irəli gəlir.
2 Bax 16-cı surənin 15-ci; 31-ci surənin 10-cu ayələrinə.
3 Bax 33-cü surənin 19-20-ci ayələrinə.
4 Bax 2-ci surənin 29-cu ayəsinə.
5 17-36-cı ayələrdə məhşər, günahkarlar və möminlər təsvir olunur. 77-ci surənin 12-ci ayəsilə əlaqəsi var.
6 Bax 101-ci surənin 5-ci ayəsinə.
7 Bax 88-ci surənin 5-ci ayəsinə.
8 Ğəssaq (irin) sözünə Quranda bir də 38-ci surənin 57-ci ayəsində rast gəlinir.
9 Bax 69-cu surənin 23-cü ayəsinə.
10 Hurilərin ilk dəfə adsız olaraq xatırlanması.
11 Bax 38-ci surənin 11-ci ayəsinə.
12 Yəni onlar onunla danışmaq iqtidarında deyillər. Bax 74-cü surənin 48-ci ayəsinə.
13 Bax 69-cu surənin 24-cü ayəsinə.


79. ən-Naziat surəsi

1 Nəzəə felindən cəm halında müənnəs ismi-fail olan bu söz lüğətdə “çəkənlər, bir şeyi yerindən dartıb qoparanlar, çıxaranlar, alanlar” mənalarını bildirir.
2 Birinci və ikinci ayələrdə günahkarların və möminlərin ruhlarını çıxaranlar, canlarını alanlar nəzərdə tutulur. Əvvəlki dövrün andları üçün bax 74-cü surənin 32-34- cü; 68-ci surənin 1-ci, 93-cü surənin 12-ci, 103-cü surənin 1-ci, 100-cü surənin 15- ci, 90-cı surənin 1-3-cü, 92-ci surənin 13-cü, 86-cı surənin 1-ci, 11-12-ci, 84-cü surənin 16-18-ci, 81-ci surənin 16-18-ci, 89-cu surənin 14-cü, 91-ci surənin 14-cü, 92-ci surənin 14-cü, 85-ci surənin 13-cü, 69-cu surənin 38-39-cu, 75-ci surənin 12-ci, 56-cı surənin 75-ci və 52-ci surənin 1-6-cı ayələrinə.
3 Bax 7-ci surənin 107-ci və sonrakı, 20-ci surənin 12-ci, 26-cı surənin 10-cu və sonrakı ayələrinə.
4 Bax 78-ci surənin 7-ci ayəsinə.
5 Bax 80-ci surənin 32-ci ayəsinə.
6 Bax 89-cu surənin 24-cü ayəsinə.
7 Bax 87-ci surənin 18-ci ayəsinə.
8 Bax 32-ci surənin 28-ci ayəsinə.


80. Əbəsə surəsi

1 Peyğəmbər qüreyşilərin əyanlarını islama dəvət edərkən kor olan Abdullah ibn Ümm Məktum onun hüzuruna gəlmiş və peyğəmbərin bu işindən xəbərsiz olaraq: “Ya Rəsul Allah! Allahın sənə öyrətdiyi şeyləri mənə də öyrət!”- deyə müraciət etmiş və bunu bir neçə dəfə təkrar etdiyinə görə Peyğəmbər ona iltifat göstərməmişdir.
2 Bax Ümm əl-kitab üçün 13-cü surənin 39-cu ayəsinə.
3 Bax 96-cı surənin 2-ci ayəsinə.
4 Bax 102-ci surənin 2-ci ayəsinə.
5 Bax 79-cu surənin 13-cü ayəsinə.
6 Oxşar təsvirlər üçün bax 70-ci surənin 10-cu, 16-cı surənin 111-ci, 31-ci surənin 33-cü ayələrinə.


81. ət-Təkvir surəsi

1 81-ci surə, 82-ci və 84-cü surələr kimi 30-cu surəyə bağlıdır. Məzmunca 53-cü surə ilə də əlaqəlidir. 81-ci surədə bir xəyal, 53-cü də isə iki xəyal təsvir olunur.
2 Bax 101-ci surənin 5-ci, 73-cü surənin 14-cü ayələrinə.
3 Bax 82-ci surənin 3-cü ayəsinə.
4 Bax 6-cı surənin 137-ci və 151-ci,15-ci surənin 59-cu, 17-ci surənin 31-ci ayələrinə.
5 Bax 18-ci surənin 49-cu, 84-cü surənin 7-15-ci ayələrinə.
6 Örtük və ya öldürülmüş heyvanın dərisi kimi.
7 Bax 84-cü surənin 12-ci ayəsinə.
8 53-cü surənin 6-cı ayəsi ilə müqayisə et.
9 68-ci surənin 2-ci ayəsi ilə müqayisə et.
10 Bax 53-cü surənin 7-ci ayəsinə. Quranda xəyal haqqında yeganə qeyddir.
11 3-cü surənin 35-ci ayəsi ilə müqayisə et.
12 68-ci surənin 52-ci ayəsi ilə müqayisə et.
13 Bax 6-cı surənin 123-cü, 74-cü surənin 56-cı, 76-cı surənin 29-cu və sonrakı ayələrinə.


82. əl-İnfitar surəsi

1 Bu surə məzmunu etibarilə 99-cu surəyə yaxındır. Burada din istilahı ilk dəfə işlənir.
2 Bax 99-cu surənin 2-ci, 100-cü surənin 9-cu ayələrinə.
3 80-ci surənin 17-19-cu ayələri ilə müqayisə et.
4 74-cü surənin 46-cı ayəsi ilə müqayisə et.
5 6-cı surənin 61-ci, 43-cü surənin 80-ci, 50-ci surənin 27-ci və 86-cı surənin 4-cü ayələri ilə müqayisə et.
6 77-ci surənin 11-14-cü ayələri ilə müqayisə et.


83. əl-Mutəffifin surəsi

1 Bəzi təfsirçilərə görə, surə ya bütövlüklə, ya onun birinci altı ayəsi və yaxud birinci iyirmi səkkiz ayəsi Mədinədə nazil olub. İngiliscə tərcümədə Tatfif adlanır.
2 6-cı surənin 152-ci, 7-ci surənin 85-ci və 55-ci surənin 8-ci ayələri ilə müqayisə et.
3 79-cu ayələr 18-20-ci ayələr ilə eynidir.
4 Bax Kitab üçün 18-ci surənin 49-cu ayəsinə.
5 Siccin Cəhənnəmdə olan zindana da deyirlər.
6 74-cü surənin 46-cı ayəsi ilə müqayisə et.
7 3-cü surənin 98-ci, 6-cı surənin 25-ci, 21-ci surənin 5-ci və 68-ci surənin 15-ci ayələri ilə müqayisə et.
8 8-ci surənin 31-ci ayəsi ilə müqayisə et.
9 88-ci surənin 4-cü ayəsi ilə müqayisə et.
10 Təfsirlərə görə, illiyyun “yüksəldilmiş” deməkdir.
11 Tövratın – İsa peyğəmbərin kitabının 8-ci fəslinin 1-ci ayəsi ilə müqayisə et: “Rəbbim mənə dedi: özünə böyük bir kitab götür və onda insan yazıları ilə yaz”.
12 88-ci surənin 89-cu ayələri ilə müqayisə et.
13 88-ci surənin 13-16-cı ayələri ilə müqayisə et.
14 86-cı surənin 5-ci ayəsi ilə müqayisə et.
15 Muhəmməd peyğəmbərin sözü ən ali mənbədir.


84. əl-İnşiqaq surəsi

1 Surənin əvvəli 81 və 82-ci surələrin məzmununa yaxındır.
2 73-cü surənin 18-ci ayəsi ilə müqayisə et.
3 Ölüləri və xəzinələri.
4 82-ci surənin 4-cü ayəsi ilə müqayisə et.
5 18-ci surənin 49-cu ayəsi ilə müqayisə et.
6 Günahkarların sağ əlləri boyunlarının ardına, sol əlləri isə kürəklərinə bağlıdır.
7 82-ci surənin 14-16-cı ayələri ilə müqayisə et.
8 Yəqin, yatmağa hazırlaşan heyvanlardır.
9 Həyatdan ölümə və dirilməyə keçməkdir.
10 Səcdə ayəsidir.


85. əl-Buruc surəsi

1 Surədə keçmiş nəsillər xatırlanır.
2 15-ci surənin 17 və 18-ci ayələri ilə müqayisə et.
3 8,9 və 15-ci ayələrdə Allahın adları birinci dəfə deyilir.
4 7-ci surəni 103-cü və sonrakı; 11-ci surənin 61-ci və sonrakı; 92-ci surənin 11-15-ci ayələri ilə müqayisə et.
5 80-ci surənin 13-15-ci ayələri ilə müqayisə et.


86. ət-Tariq surəsi

1 Ulduz mənzərəsidir.
2 Zühəl - Saturndur. Bəziləri bunu Zöhrə (Venera) hesab edirlər.
3 Bax 80-ci surənin 18-19-cu ayələrinə.
4 Bax 100-cü surənin 9-10-cu ayələrinə.
5 İlk dəfə burada Quran müdafiə edilir.
6 3-cü surənin 54-cü, 8-ci surənin 30-cu ayələri ilə müqayisə et.
7 73-cü surənin 11-ci ayəsi ilə müqayisə et.
8 Bəzi təfsirçilər 11-17-ci ayələri sonradan əlavə hesab edirlər (Muhəmməd peyğəmbərin Həbəşistana mühacirətindən qabaq ona qarşı hazırlanmış sui-qəsd haqqındadır).


87. əl-Əla surəsi

1 Bəzən bu surəni Mədinə surələrindən hesab edirlər. Beş vaxt namazın təyin olunması və açıq vəzin əmr edilməsi (bax 15-ci ayəyə).
2 75-ci surənin 16-19-cu ayələri ilə müqayisə et.
3 92-ci surənin 7-ci ayəsi ilə müqayisə et.
4 92-ci surənin 17-ci ayəsi ilə müqayisə et.
5 2-ci surənin 39-cu ayəsi ilə müqayisə et.
6 91-ci surənin 9-cu ayəsi ilə müqayisə et.


88. əl-Ğaşiyə surəsi

1 Ğaşiyə - “örtən, bürüyən, qaplayan şey”. Başa gələn birinci böyük fəlakətdən danışarkən məcazi mənada ğaşiyə sözü işlənir. Bu söz Quranda cəhənnəm atəşini ifadə etmək üçün işlədilir və surə öz adını həmin sözdən almışdır.
2 Cəhənnəm atəşində buxovları sürükləyərək.
3 14-cü surənin 16-cı, 69-cu surənin 36-cı ayələri ilə müqayisə et.
4 3-cü surənin 15-ci, 78-ci surənin 31-38-ci ayələri ilə müqayisə et.
5 80-ci surənin 38-39-cu ayələri ilə müqayisə et.
6 Bax 5-ci surənin 91-ci ayəsinə.
7 Bax 5-ci surənin 58-ci ayəsinə.


89. əl-Fəcr surəsi

1 Bəziləri bunu Mədinə surələrindən hesab edirlər.
2 Adın oğlu Şəddad; Ədəndə olan İrəm sarayı.
3 və Firovna zi-l- əvtad. Burada əl-əvtad, bəlkə də, yəhudilərə tətbiq olunan xüsusi işgəncə vasitəsidir. Bax 8-ci surənin 12-ci ayəsinə.
4 69-cu surənin 34-cü, 90-cı surənin 14-15-ci ayələri ilə müqayisə et.
5 70 min zəncir uzadılacaq və hər birinin arxasında 70 min mələk duracaq.
6 73-cü surənin 20-ci ayəsinin sonuna bax.


90. əl-Bələd surəsi

1 56-cı surənin 75-ci, 84-cü surənin 16-cı ayələri ilə müqayisə et.
2 Məkkəyə and üçün 95-ci surənin 3-cü ayəsinə bax.


91. əş-Şəms surəsi

1 Səmudilər ilk dəfə burada xatırladılır. Qövmün adı isə Quranda 26 dəfə çəkilir.
2 Bu, Qudar ibn Səlif idi.


92. əl-Leyl surəsi

1 Ənənəyə görə, Bilalın Əbu Bəkr tərəfindən Ümeyyə ibn Xələfdən alınmasına işarədir.
2 Bax 91-ci surənin 5-7-ci ayələrinə.
3 Bax 111-ci surənin 2-ci ayəsinə.
4 Bax 96-cı surənin 13-cü ayəsinə.


93. əz-Zuha surəsi

1 93-cü surənin məzmunu ruh düşkünlüyünü əks etdirir.


94. əl-İnşirah surəsi

1 Şiələr bəzən 93 və 94-cü surələri bir surə hesab edirlər.
2 6-cı surənin 125-ci, 15-ci surənin 97-ci ayələri ilə müqayisə et.


95. ət-Tin surəsi

1 Bu həmin meyvələrin yüksək qədir-qiymətindən irəli gəlir.
2 Bəzilərinə görə, “birinci insanı” 55-ci surənin 14-cü, 15-ci surənin 26-cı, 23-cü surənin 12-ci, 32-ci surənin 7-ci ayələrində olduğu kimi.
3 İnsanı güclü yaratmağımıza baxmayaraq, onu ağır cəzaya düçar edəcəyik.
4 Quranda məhkəmə haqqında ən erkən xatırlatmadır.


96. əl-Ələq surəsi

1 Müsəlman ənənəsinə görə, 96-cı surə ilk surədir (Ləylət əl-qədr gecəsində).
2 Surənin ikinci adı - İqra “Oxu”dur. Danışan Cəbraildir. Bax 87-ci surənin 6-cı, 98-ci surənin 2-ci ayələrinə.
3 Bax 80-ci surənin 11-15-ci və 13-cü surənin 39-cu ayələrinə.
4 6-cı və sonrakı ayələr Muhəmməd peyğəmbərə namaz vaxtı sui-qəsd hazırlayan Əbu Cəhlin əleyhinədir.
5 Əsirləri azad edəndə kəkillərini kəsirdilər. Bax 55-ci surənin 41-ci ayəsinə. Azad olanlar kəkil buraxır. Amma Allah onların bu azadlıq rəmzindən yapışacaq.
6 Bax Zəbanilər haqqında 74-cü surənin 30-cu və sonrakı ayələrinə.
7 Səcdə ayəsidir.


97. əl-Qədr surəsi

1 Qədr gecəsi dəqiq bilinmir, lakin ənənə onu ramazan ayının 27-ci gününün gecəsinə, daha doğrusu, ramazan ayının 26-dan 27-nə keçən gecəyə aid edir.
2 44-cü surənin 1-3-cü və 2-ci surənin 185-ci ayələri ilə müqayisə et.
3 70-ci surənin 4-cü ayəsinə bax.
4 16-cı surənin 102-ci və 70-ci surənin 4-cü ayələri ilə müqayisə et.


98. əl-Bəyyinə surəsi

1 1-5-ci ayələrdə Kitab əhlindən olan kafirlərin Mədinə bütpərəstləri ilə bir yerdə adı çəkilir.
2 Şiələr bunu Əlinin nəslinə aid edirlər.


99. əz-Zilzal surəsi

1 Surun birinci, ya da ikinci sədasında.
2 Xəzinələri və ölüləri.
3 Danışmaq qabiliyyəti də veriləcək.
4 Bax 4-cü surənin 40-cı ayəsinə.


100. əl-Adiyat surəsi

1 Muhəmməd peyğəmbərin dəvə karvanına aid edildiyinə görə belə hesab edirlər ki, Mədinədə nazil olub.


101. əl-Qariə surəsi

1 Məhşər və dirilmə haqqında olan bir sıra ən bəlağətli surələrin başlanğıcı.
2 Bax 69-cu surənin 4-cü ayəsinə.
3 73-cü surənin 14-cü ayəsi ilə müqayisə et.
4 Tərəzi haqqında bax 18-ci surənin 105-ci, 21-ci surənin 47-ci ayələrinə.
5 Bax 89-cu surənin 21-ci ayəsinə.


102. ət-Təkasur surəsi

1 Təkasur - bir-birini mal-dövlətdə, oğul-uşaqda ötmək və ya bununla fəxr etmək niyyəti. Bəlkə bu, Mədinə yəhudilərinə də aiddir.


103. əl-Əsr surəsi

1 İmana gəlməyənlər cəzalanacaq.


104. əl-Huməzə surəsi

1 Dövlətlilərin əleyhinədir.


105. əl-Fil surəsi

1 Muhəmməd peyğəmbərin doğulduğu 570-ci ilə aid hadisələrdir. Yəmən xaçpərəst həbəşilərin əlində idi. Bunlar himyəriləri Yəməndən qovub, oraya Əbrəhə Əşramı vali təyin edirlər. Əbrəhə lovğalanaraq Məkkəyə hücum edir və Kəbəni dağıtmaq istəyir. Ordusunun tərkibində fil və ya fillər vardı. Amma bu yürüş heç bir nəticə vermir.
2 Və ərsələ əleyhim təyrən əbabil. Burada əbabil xüsusi isim kimi də qəbul olunur.


106. əl-Qüreyş surəsi

1 Qüreyşilərlə toqquşmadan əvvəl nazil olub. Məkkə surələrində Kəbənin adı daha çəkilmir. Bəziləri bu surəni 105-ci surənin bir hissəsi kimi qəbul edirlər.
2 Bax 95-ci surənin 3-cü ayəsinə.


107. əl-Maun surəsi

1 İ.Kraçkovskiyə görə, maun “avadanlıq, qazan və sədəqə”dir. Surənin adı 7-ci ayədə işlənən “zəkat” sözündəndir.
2 Bəziləri 107-ci surəni lüt yetimi qovan Əbu Cəhlin adı ilə bağlayırlar.
3 93-cü surənin 9-cu ayəsi ilə müqayisə et.


108. əl-Kovsər surəsi

1 Peyğəmbər Kövsəri Cənnətdə olan bir çay kimi təsvir etmişdir. Buna görə bu çaya Nəhru Muhəmməd də deyilir.
2 İbrahimin ölümü haqqındakı məlumata görə bəziləri bunu Mədinə surələrindən hesab edirlər.
3 Əbtər - quyruqsuz qoyun, sonsuz adam.


109. əl-Kafirun surəsi

1 Surə saziş təklif edən məkkəlilərə cavabdır. Köhnə dinin rədd olunması.


110. ən-Nəsr surəsi

1 Ola bilsin, bu surə son Mədinə dövrünə aiddir. Bəlkə də yox (61-ci surənin 13-cü ayəsi ilə müqayisə et).
2 Bəziləri surənin nazil olmasını Muhəmməd peyğəmbərin dünyadan köçməsindən bir neçə ay qabağa aid edirlər (hicri 11-ci ilin rəbiüləv-vəl ayı), ya da Məkkədə, vida həccindən (hicri 10-cu ilin zülhiccə ayı), yaxud da Mədinədə, vida həccindən qayıdandan sonra nazil olmuşdur.


111. Əbu-Ləhəb surəsi

1 Əbu Ləhəb - “Alov atası”, yəni “cəhənnəmlik”. Muhəmməd peyğəmbərin əmilərindən biri - Əbd əl-Üzzə ibn Əbd əl-Müttəlibin Quranda (bu surənin birinci ayəsində) işlənən və xalq arasında tanınan ləqəbidir. O, Peyğəmbərin ən qəddar düşmənlərindən biri idi. Əbu Ləhəbin arvadı Cümeyl bint Hərb bin Üməyyə Əbu Sufyanın bacısı idi. Qardaşı kimi Cümeyl də Muhəmməd peyğəmbərin düşməni idi və ərini də bu düşmənçilikdən kənar etmirdi. Buna görə də Əbu Ləhəbin aqibəti arvadının aqibətinə uyğun idi, yəni hər ikisi cəhənnəmlik idi.
2 Quranda Peyğəmbərin müasirinin adı ikinci dəfə çəkilir. Bax 33-cü surənin 37-ci ayəsinə.


112. əl-İxlas surəsi

1 Əl-İxlas surəsi Quranın ən hörmətli surələrindən biridir və Muhəmməd peyğəmbərdən rəvayət olunan mötəbər bir hədisə görə, Quranın dörddə birinə bərabərdir.


113. əl-Fələq surəsi

1 Fələq - “parçalanma”, “yoxdan var etmə”.


114. ən-Nas surəsi

1 Bəd niyyətləri, gözdəyməni kənar edən surədir.