Haqqinda.az

Azərbaycan-ABŞ münasibətləri, ABŞ və Azərbaycanın dəyişən dünya nizamı içərisindəki mövqeləri məzmununda ələ alınmalıdır. Çünki ABŞ-ın Azərbaycana münasibəti; Soyuq Müharibə sonrası Rusiya ilə olan əlaqələrindən, 1979 İran İslam İnqilabından bu günə İran ilə arasında davam edən gərginlikdən, Çinin yüksəlməktə olan gücünün bölgəyə edəcəyi ehtimal təsirin ABŞ-ın iqtisadi maraqları əlaqəsindən və 11 Sentyabr sonrasında ABŞ-ın Mərkəzi Asiya və Qafqaza yanaşımındaki dəyişmədən müstəqil olaraq qiymətləndirilə bilməz.

SSRİ-nin süqutu və soyuq müharibənin bitməsi ilə birlikdə keçmiş Sovet respublikaları, səbəbindən Azərbaycan müstəqilliyini qazandığında, Rusiya hələ özünü toparlayamamış vəziyyətdə idi. ABŞ isə bu şərtlər altında Rusiyanın beynəlxalq sistemə inteqrasiya edilməsini uyğun görmüş, yeni müstəqil olan respublikalarla birbaşa əməkdaşlıq yerinə Rusiya ərazisindən əlaqə yaratmağı seçmiş, bu respublikaları nisbi olaraq Rusiyanın nüfuz sahəsi kimi qiymətləndirmişdir. Ancaq Rusiya qısa müddətdə toparlanmış və 1993-cü ildə Yaxın Ətraf Doktrini'ni ortaya qoyaraq köhnə SSRİ coğrafiyasında tək söz sahibi olduğunu elan etmiş, ABŞ-ın tək qütblü sistemindən narahatlıq duyduğunu beləcə ifadə etmişdir. Bu inkişafdan sonra ABŞ, köhnə respublikalarla olan əlaqələrini yoğunlaştırmış, Qafqazda yenidən soyuq müharibə küləkləri əsməyə başlamışdır. Azərbaycanda Qərb yanlısı xarici siyasətləriylə bilinən Elçibəyin Rus təzyiqlərinin da təsiriylə yerini təhvil verdiyi Əliyev, bir müddət Rusiyanı sakitləşdirmək üçün iqtisadi və siyasi bəzi güzəştlər vermiş, ancaq bu tavizlərin Rusiya üçün heç bir zaman kafi olmadığını anlayaraq Qərb yanlısı siyasətlərə yönəlməyə başlamışdır. Bu dövr, tam da ABŞ-ın Qafqaz üzərindəki marağının artdığı dövrdür. Qarabağ probleminin bütün istiliyi ilə sürdüyü bu dövrdə ABŞ-ın BMT-nin nümayəndəsi Madaleine Olbrayt, 5-6 sentyabr 1994-cü ildə Bakıya bir səfərdə olmuş, ABŞ-ın, Rusiyanın Qafqazda xüsusi rolunu qəbul etmədiyini və Rus əsgəri birləşmələrinin Qarabağa yalnız digərləri ilə birlikdə, həm də ATƏT-in nəzarəti altında yerləşəbiləcəyini dilə gətirmişdir. 20 Sentyabr 1994-cü ildə imzalanmış "Əsrin müqaviləsi" ilə ABŞ, Xəzər petrolları üzərinə Azərbaycan ilə ilk müqaviləsini təsdiq etmişdir. ABŞ, köhnə respublikaların müstəqilliklərini qazanmaları və Rusiyanın gücündəki azalmayla ortaya çıxan güc boşluğunun Rusiya tərəfindən doldurulmasına maneə törətməyə çalışmaq istəmişdir. Ağ Evin 1997-ci ildə hazırladığı "Xəzər hövzəsinin enerji inkişafı" adlı bəyanatda ABŞ-ın buradakı siyasətinin dörd ana istiqaməti müəyyənləşdirilmişdir. Buna görə, ABŞ Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin həllinə çalışacaq; dünya enerji ehtiyatlarının artırılması, genişləndirilməsi çərçivəsində Xəzər hövzəsi enerji qaynaqlarını istifadə; Xəzər hövzəsi ölkələrinin müstəqilliyi və suverenliyi üçün Rusiyadan keçən neft boru xətlərinə asılılıq aradan qaldırılacaq və alternativ ixrac yolları tapılacaq; İran təcrid ediləcək və bu ölkənin Xəzər enerjisi mövzusunda heç bir rol üstlənməməsi təmin ediləcəkdi. Azərbaycan-Ermənistan arasındakı Qarabağ probleminə ABŞ-ın həll tapmaq istəməsi də, sabitliyi təmin etməsi halında bölgədə təmin edəcəyi güc və nəzarət edəcəyi enerji qaynaqları səbəbiylədir. ABŞ, Rusiyanın regional fəaliyyətinin qırılması üçün Qarabağ probleminin həll edilməsinin şərt olduğunu bilir. Rusiya isə bölgədəki sabitsizliyin ABŞ-ın də dəstəklədiyi Bakı-Ceyhan neft boru kəməri layihəsinin həyata keçməsini maneə törədərək öz layihələrinə dəstək verəcəyini ummuşdur. ABŞ, Qarabağ probleminin həll edilməsi üçün vasitəçilik etmişdir.


Aprel 2001-ci ildə ABŞ-da həyata keçirilən sülh danışıqlarına Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri qatılmış, görüşlər zamanı ABŞ, Qərbin Rusiya ərazisinin xaricindən keçən ikinci bir quru yolu (ilki Xəzər ilə Gürcüstan üzərindən təmin olunur) əlaqəsini təmin edəcək "torpaq dəyişməsi" planı üzərində dayanmışdır. Lakin ABŞ Qarabağ probleminə həll tapmada gözlənildiyi qədər aktiv ola bilməmişdir. Bundan başqa, ABŞ Konqresinin qəbul etdiyi 907 saylı qərar, Azərbaycanla olan əlaqələri üçün maneə xüsusiyyətindədir. Bununla yanaşı, ABŞ, Rusiyanın Qafqazdakı yenidən qurulma və BDT'yi NATO qarşısında bir əsgəri ittifaqa çevirmə əməllərini 1997-ci ildə qurulan GUAM ilə iflasa uğratmışdır. Daha sonra Özbəkistanın da iştirakı GUUAM'a çevrilən təşkilat, Azərbaycan, Gürcüstan və Ukrayna tərəfindən qurulmuşdur. Təşkilatı quran respublikaların son məqsədi Rusiyanın genişlənmə siyasətini dayandırmaq, Qərb ilə bütünləşərək NATO-ya üzv olmaqdır.

ABŞ, 1997-ci ildə hazırladığı bəyanat Xəzər bölgəsində ABŞ-ın təsirini artırmağı, Rusiya, İran və Çin arasında meydana gələcəyi təxmin edilən ittifaqa qarşı əsas vasitə olaraq gördüyünü ortaya qoymuşdur. ABŞ, İranı Qafqazdakı qüvvələr tarazlığında xaric etməyə çalışmaqda, buna qarşılıq İran, Rusiyaya yaxınlaşmaqda və ibarət olan Moskva-İrəvan-Tehran ittifaqı, Azərbaycanı Qərbə yaxınlaşmağa məcbur edir. Tehran rəhbərliyinin Moskva ilə inkişaf edən əlaqələrini Vaşinqton rəhbərliyi Ankara ilə əməkdaşlıqla tarazlaşdırmağa çalışmışdır. Çin, qısa bir müddət sonra ABŞ-a rəqib olacağı nəzərdə tutulan iqtisadi potensialı ABŞ-a Qafqazda gələcəkdə rəqib olmağa namizəd. 2010-ci ildə Çinin dünya neft istehsalının 5-7%ini tələb etmişdir. Böyüyən iqtisadiyyatının artan enerji ehtiyacını qarşılamaq üçün xüsusilə təbii qaza yönəlməkdədir. Bunu qarşılamaq üçün xüsusilə Xəzər hövzəsi ətrafındakı ölkələrlə danışıqlara başlamışdır. Hindistan və Pakistan da nüvə gücləriylə Qafqazda nüfuz sahibi olmağa namizəd ölkələrdir. Bjezinskinin də ifadə etdiyi kimi, Avrasiya dünyanın siyasi olaraq ən iddialı və dinamik dövlətlərinin olduğu yerdir. ABŞ-dan sonra dünyanın ən böyük 6 iqtisadiyyatı güclü olan ölkə Avrasiyada yerləşir. Belə bir ətrafda olan Qafqazda ABŞ-ın gücünü gücləndirmək və gələcək hegemonluq gücünü zəmanət altına almaq adına səy göstərməməsi düşünülə bilməz.

11 Sentyabr sonrası ABŞ, qlobal hegemoniyası üzərindəki təhdid alınmasını qanunilik zəmini olaraq təqdim edərək Qafqaz üzərindəki təsirini daha da artırmağa, daha əvvəl iqtisadi və siyasi olaraq uzaqdan idarə etməyə çalışdığı bölgəyə şəxsən əsgərləriylə yerləşməyə başlamışdır. ABŞ-ın Azərbaycan üzərindəki 1998-ci ildən sonra nisbətən azalan marağının, bu məzmunda təkrar artmaqda olduğu deyilə bilər. Soyuq müharibənin bitimindən bu yana Qafqazda tam olaraq doldurulmayan güc boşluğunu tək başına doldurmaq üçün hərəkətə keçmək üzrə, ABŞ 11 Sentyabırı fürsət bilmişdir. 11 Sentyabr əvvəlində Rusiya və Çin, aralarındakı əlaqəni gücləndirərək bütün Avrasiyanı bürüyən yeni bir təhlükəsizlik qurşağı meydana gətirmə və ABŞ-ın bölgədə girə biləcəyi boşluqları doldurmağa istiqamətli bir meydana gəlmə içində idi. 11 Sentyabrdan sonra ABŞ, potensial qüvvələrin bir-biri ilə qonşu olmalarına maneə törədərək onları öz regionlarına həbs etmək istəmişdir. Əfqanıstana edilən əməliyyatla birlikdə Rusiyanın gücü qırılmış və ABŞ, Orta Asiya respublikalarına heç olmadığı qədər yaxın olma şansını əldə etmişdir. ABŞ xüsusilə Türkmənistan və Özbəkistana əsgər yığaraq, bölgəyə hərbi olaraq da yerləşmə şansına sahib olmuşdur. Beləcə Xəzər mənbələrinə daha yaxından nəzarət edə bilir. Bakı-Ceyhan boru xəttinin açılmasıyla bu nəzarət daha da güclənmişdir. Xəzər qaynaqları Yaxın Şərq qaynaqlarına ekvivalent olmasa da, bu gün Qərbin əlindəki ən əhəmiyyətli neft sahəsi mövqesindəki Şimal dənizinin yerini almağa namizəddir. Göründüyü kimi, Soyuq Müharibə bitimində köhnə SSRİ ölkələriylə başlanğıcda Rusiya vasitəsilə əlaqə yaratmağı üstün edən ABŞ, əvvəl bölgədə nüfuz yarışına girərək Azərbaycanla xüsusilə 1994dən sonra birə-bir əlaqələr qurmuş, Xəzər petrollarının ön söz sahibi olmaq üçün konkret addımlar atmışdır. 11 Sentyabr sonrasında bölgəni çox daha yaxından təqib etmək üçün özünə qanunilik zəmini hazırlayaraq, Rusiya qarşısında Azərbaycan üzərindəki nüfuzunu artırma şansını əldə etmişdir. ABŞ Azərbaycanın müstəqilliyini 25 dekabr 1991-ci ildə tanımış, iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər 28 fevral 1992-ci ildə qurulmuşdur. 1992-ci ilin martında ABŞ-ın Azərbaycanda səfirliyi, 1992-ci ilin noyabr ayında isə Azərbaycanın ABŞ-da səfirliyi açılmışdır. Hal-hazırda, Azərbaycan Respublikasının ABŞ-dakı səfiri E.Süleymanovdur.
Yüksək səviyyəli qarşılıqlı səfərlər
Dövlət başçıları
1997-ci il 29 iyul -1 avqust - Prezident H.Əliyevin rəsmi səfəri
2003-cü il 23-27 fevral - Prezident H.Əliyevin işgüzar səfəri
2006-cı il 25-28 aprel - Prezident İ.Əliyevin rəsmi səfəri
Hökümət başçıları
1997-ci il 19-23 may - Baş Nazir A.Rasi-zadənin rəsmi səfəri
2003-cü il 25 avqust - Baş Nazir İ.Əliyevin rəsmi səfəri
2008-ci il 3-4 sentyabr - Vitse-Prezident D.Çeyninin rəsmi səfəri
Nazirlər
1995-ci il aprel - Energetika Naziri H.R.O’Lirinin səfəri
1999-cu il 18 avqust - Energetika Naziri B.Riçardsonun səfəri
2001-ci il 15 dekabr - Müdafiə Naziri D.Ramsfeldin səfəri
2002-ci il 17 sentyabr - Energetika Naziri S.Abrahamın səfəri
2003-cü il 3 dekabr - Müdafiə Naziri D.Ramsfeldin səfəri
2004-cü il 20-26 mart - Müdafiə Naziri S.Əbiyevin səfəri
2004-cü il 19-24 iyul - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun rəsmi səfəri
2004-cü il 12 avqust - Müdafiə Naziri D.Ramsfeldin səfəri
2004-cü il 1-6 dekabr - Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Naziri Ə.Abbasovun səfəri
2004-cü il 5-9 dekabr - Milli Təhlükəsizlik naziri E.Mahmudovun işgüzar səfəri
2005-ci il 12 aprel - Müdafiə Naziri D.Ramsfeldin səfəri
2005-ci il 1-3 avqust - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun rəsmi səfəri
2005-ci il 29 noyabr - Maliyyə Naziri Ə.Ələkbərovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinin səfəri
2006-cı il 6-7 aprel - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun rəsmi səfəri
2007-ci il 20-23 mart - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun rəsmi səfəri
2007-ci il 25 fevral-4 mart - Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Naziri Ə.Abbasovun səfəri
2008-ci il 11-14 noyabr - Energetika Naziri S.Bodmanın səfəri
2008-ci il 16-18 noyabr - Maliyyə Naziri S.Şərifovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinin səfəri
2009-cu il 5 may - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
2010-cu il 6 iyun - Müdafiə Naziri R.Qeytsın səfəri
2010-cu il 4 iyul - Dövlət Katibi H.Klintonun rəsmi səfəri
2011-cu il 18-27 may - Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Naziri Ə.Abbasovun işgüzar səfəri
2011-cu il 31may-3 iyun - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
2012-ci il 19-28 sentyabr - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
2012-ci il 19-25 oktyabr - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
2012-ci il 9-23 yanvar - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
2012-ci il 2-5 may - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
2012-ci il 18-22 may - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
6 iyun 2012 - H.Klintonun resmi səfəri
2012-ci il 18-22 sentyabr - Xarici İşlər Naziri E.Məmmədyarovun işgüzar səfəri
Parlamentlərarası əlaqələr
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində Azərbaycan-ABŞ parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupu, ABŞ Konqresində isə “Azərbaycan üzrə İşçi Qrupu” (24 mart 2004-cü ildən) fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda Bill Shuster (R-PA) və Dan Boren (D-OK) “Azərbaycan üzrə İşçi Qrupu”nun həmsədrləridir. Azərbaycan-ABŞ parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun sədri isə S.Seyidovdur.

Müqavilə-hüquq bazası:

Bu günə kimi, iki ölkə arasında 75 sənəd imzalanmış və genişmiqyaslı əməkdaşlıq üçün müvafiq normativ-hüquqi baza yaradılmışdır.