Haqqinda.az

İmam Mehdi[15], əsil adı Məhəmməd - Cəfəri şiələrinə görə 14-cü və sonuncu məsum, 12-ci və sonuncu imam və xəlifə və Qiyamətdən öncə zühür edəcək xilaskar.Mündəricat
1 Həyatı
1.1 Şəxsi (özəl) naiblər
1.2 Qeybət
1.3 Zühur
2 Həzrət Məhdi ilə görüş
3 Mehdinin atası
4 Mehdinin anası
4.1 İmam Mehdinin (ə.s) anasının adları və ləqəbləri
4.2 İmam Mehdinin (ə) anasının adı Həkimə olmuşdurmu ?
5 Məhdi sünni mənbələrində
6 Babilikdə Mehdi
7 Quranda Məhdi (ə) hökumətinin siması
8 İmam Mehdini inkar edən İbn Xəldun
9 Haqqında nəql olunan kəlamlar
9.1 Şiəlikdə
9.2 Sünnilikdə
10 İstinadlar
11 Ədəbiyyat
12 Həmçinin bax
13 Xarici keçidlər


Həyatıİslam haqda məlumat

Əhli beyt

ON İKİ İMAM

Əli ibn Əbu Talib
علی ایبن ابیطالیب المورتاضا

Həsən ibn Əli
حسن ایبن علی الموجتابا

Hüseyn ibn Əli
حوسئین ایبن علی الشهید

Əli ibn Hüseyn
علی ایبن حوسئین السججاد

Məhəmməd ibn Əli
محممد ایبن علی الباقیر

Cəfər ibn Məhəmməd
جعفر ایبن محممد الصادیق‎

Musa ibn Cəfər
موسا ایبن جعفر الکاظیم‎

Əli ibn Musa
علی ایبن موسا الریضا‎

Məhəmməd ibn Əli
محممد ایبن علی الجاواد

Əli ibn Məhəmməd
‎علی ایبن محممد الهادی

Həsən ibn Əli
حسن ایبن علی العسکری‎

Məhəmməd ibn Həsən
‎محممد ایبن حسن المئهدی


Məhəmməd ibn Həsən əl-Məhdi (ərəb. ‎محمد بن الحسن المهدي‎‎) h.q. 255[16]/256[17][18]-cı il (m. 869/870/871) Şaban ayının 15-i Ərəb Xilafətinin (indiki İraq Ərəb Respublikasının) Samirə şəhərində dünyaya gəlmişdir. Atası cəfəri şiələrinin 11-ci imamı Həsən ibn Əli Əskəri (ə), anası isə Nərcis Xatun (s.ə)-dır. Dünyaya gəldiyi ilk illərdə hakim sülalə Abbasilər tərəfindən həyatı üçün təhlükə mövcud olduğuna görə dünyaya gəlməsi gizli saxlanılmışdır. Bu vəziyyət h.q. 260-cı ilə (m. 875) qədər, yəni 11-ci imam Həsən ibn Əli Əskəri (ə) vəfat etməsinə və imamlığın Mehdiyə keçməsinə qədər davam etmişdir. Mehdi, atası (Həsən Əskəri) şəhadətə ərdikdən sonra imamət məqamına sahib olmuş və Allahın əmri ilə qeybəti seçmişdir. İstisnaları çıxmaq şərtilə onu şəxsi (özəl) naiblərindən başqa heç kim görməmişdir.[19][20][21]

Şəxsi (özəl) naiblər

Hz. Mehdi (ə.f.) atasının və babasının güvənilən səhabəsi olan Osman ibn Səidi özünə naib təyin etmiş, şiələrinin (tərəfdarlarının) suallarına onun vasitəsilə cavab verirdi (5 il). Osman ibn Səid vəfat etdikdən sonra onun oğlu Məhəmməd ibn Osman Mehdi (ə.f.) - nin naibliyinə keçdi (40 il). Daha sonra Əbul Qasım Hüseyn ibn Ruhi Növbəxti imamın özəl naibliyini yerinə yetirdi (21 il). Son olaraq İmamın müqəddəs nümayəndəsi Əli ibn Məhəmməd Səmuri olmuşdur (3 il). Əli ibn Məhəmməd Səmuri-nin ölümünə (h.q. 329) bir neçə gün qalmış Mehdidən bir məlumat gəldi. Əli ibn Məhəmməd Səmuriyə 6 gündən sonra (Səmurənin) öləcəyini bildirərək şəxsi (özəl) naiblik dönəminin artıq sona çatdığını və qeybəti kübranın, yəni böyük gizlilik dönəminin başlayıb, Allah zühur üçün icazə verənə qədər davam edəcəyini də elan etmiş oldu.[22][23] Bu məlumat əsasında qeybət iki yerə bölündü:

Qeybət

Birincisi, qeybəti suğradır (kiçik qeybət dönəmi). h.q. 260-cı ildən başlayıb, h.q. 329-cu ildə bitmişdir. (69 il[24])

İkincisi, qeybəti kübradır (böyük qeybət dönəmi). h.q. 329-cu ildən başlayıb və Allah, zühur icazəsi verənə qədər davam edəcək[25]. Hər iki məzhəbin də qəbul etdiyi bir hədisdə belə buyurulur:

"Əgər dünyanın (sonuna) bir gün belə qalsa, Allah o günü o qədər uzadar ki, (ta ki,) mənim nəvələrimdən (Əhli-Beytimdən) biri olan Mehdi zühur etsin. və dünyayı zülümlə dolduğu kimi , ədalətlə doldursun."[26]

Zühur

Şiə və Əhli sünnət vasitəsilə Sonuncu Peyğəmbər (s)-dən və Əhli-Beyt imamlarından Hz. Mehdi (ə.f.)-nin zühuruyla əlaqədar , onun Peyğəmbərin soyundan olduğuna və öz zühuruyla bəşər cəmiyyətini həqiqi kamilliyə qovuşduracağına və cəmiyyətə mənəvi həyat verəcəyinə [27][28] dair sayısız hədislərdən əlavə, onun məhz Əhli-Beyt imamlarının on birincisi İmam Həsən Əskərinin (ə) oğlu olduğuna [29][30][31] və dünyaya gəlməyindən sonra uzun müddət gizli yaşadıqdan sonra zühur edəcəyinə və dünyayı zülümlə dolduğu kimi ədalətlə dolduracağı xüsusunda bir çox hədislər nəql edilmişdir.

Həzrət Məhdi ilə görüş

İlk vaxtlarda Abbasi hökuməti o Həzrətin (İmam Əskəri (ə)-ın) oğlunu ələ keçirib öldürmək məqsədilə İmam Əskəri (ə)-ın evini ciddi nəzarət altında saxladığından, İmam Məhdi (ə)-ın anadan olması İmam Həsən Əskəri (ə)-ın qabaqcadan hazırladığı dəqiq və ölçülmüş plan əsasında çox gizli şəkildə və camaatın (hətta şiələrin) gözündən uzaq bir şəraitdə baş vermişdir. Bu barədə ən mötəbər xəbəri o Həzrətin anadan olmasının yaxından şahidi olmuş İmam Həsən Əskəri (ə)-ın bibisi Həkimə xanım vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, o Həzrətin gizli şəkildə anadan olması bu demək deyil ki, sonralar, yəni, İmam Həsən Əskəri (ə)-ın sağ olduğu müddətdə Həzrət Məhdi əleyhissəlamı beş-altı yaşına qədər heç kəs görməmişdir. Şiələrdən xüsusi adamlar müxtəlif vaxtlarda və müxtəlif münasibətlərlə o Həzrəti görməyə nail olmuş, beləliklə də, onun anadan olmasına yəqinlik taparaq, lazım gəldikdə başqa şiələrə də bu haqda məlumat verirdilər. Alimlər bu görüşlər barədə geniş şəkildə açıqlamalar vermiş,[32] lakin bunların içərisində ən əsası çox güman ki, İmam Həsən Əskəri (ə)-ın qırx səhabəsinin o Həzrətlə görüşü olmuşdur. Bu görüş aşağıdakı şəkildə baş vermişdir.

Həsən ibn Əyyub ibn Nuh[33] deyir :

“İmam Həsən Əskəri (ə)-dan sonrakı İmamın kim olacağı barədə soruşmaq üçün o Həzrətin yanına getdik. Biz qırx nəfər idik. (Sonradan İmam Məhdi (ə)-ın xüsusi vəkillərindən biri olmuş) Osman ibn Səid Əmri ayağa qalxıb dedi: “Sizin məndən daha yaxşı bildiyiniz bir məsələ barədə soruşmaq istəyirəm.” İmam Həsən Əskəri (ə) Osmana “Əyləşin” - deyə cavab verdi. Osman narahat halda məclisdən çıxmaq istədi. İmam buyurdu: “Heç kim durub getməsin.” Buna görə də, kimsə qırağa çıxmadı. Bir qədər keçdikdən sonra İmam Əskəri (əleyhissəlam) Osmanı dilləndirdi. O ayağa qalxdı. İmam ona buyurdu: “İstəyirsiniz, bura nə üçün gəldiyinizi deyim?” Hamı “Buyurun!” -deyə cavab verdi. İmam buyurdu: “Bura məndən sonra kimin İmam olacağı barədə soruşmaq üçün gəlmisiniz.” Hamı “Bəli” dedi. Bu vaxt ay kimi işıqlı (nurani), İmam Həsən (ə)-ma oxşayan bir oğlan (uşağı) içəri daxil oldu. İmam Həsən Əskəri (ə) ona işarə edərək buyurdu: “Bu, məndən sonra sizin İmamınız, mənim sizin aranızdakı canişinimdir. Onun əmrinə tabe olun və məndən sonra ixtilaf yaratmayın. Yoxsa özünüz həlak, dininiz isə məhv olub gedər...”[34]

[35]

Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşər ki, İmamların hər birinin dövrünün özünəməxsus xüsusiyyətləri olmasına və İmamların diqqətinin əsasən, həmin xüsusiyyətlərə cəlb olunmasına baxmayaraq Həzrət Məhdinin məsələsi daima onların nəzərində olmuş və onlar yeri gəldikcə bu məsələyə toxunmuşlar. İmamların bu məsələ barədə buyurduğu hədislərin qısaca siyahısını qeyd edirik:

1)Əli – 51 hədis;

2)Həsən – 5 hədis;

3)Hüseyn – 14 hədis;

4Zeynül-abidin – 11 hədis;

5)Baqir – 63 hədis;

6)Sadiq – 124 hədis;

7)Museyi-Kazim – 6 hədis;

8)Riza – 19 hədis;

9)Cavad – 6 hədis;

10)Əliyyən-Nəqi – 6 hədis;

11)Əskəri – 22 hədis.

Mehdinin atası

Qeyd olunması lazım olan məsələlərdən biri də budur ki, bəzi sünni mənbələrində Həzrət Məhdi əleyhissəlamın atasının adı Abdullah qeyd edilmişdir. Halbuki şiə və sünni mənbələrindəki bir çox hədislər o Həzrətin atasının adının Həsən olduğuna dəlalət edir. Bu ixtilafın mənşəyi o olmuşdur ki, bəzi sünni mənbələrində o Həzrətin nişanələri sırasında Peyğəmbərin (s) aşağıdakı ifadəsi qeyd olunmuşdur: “Onun (Məhdinin) adı mənim adımdan, atasının da adı mənim atamın adından olacaq...”[36][37][38] Əldə olan faktlar göstərir ki, “atasının adı da mənim atamın adından olacaqdır” ifadəsi Peyğəmbərin (s) sözündə olmamış və hədis söyləyən özü onu bilərəkdən, ya da bilmədən Peyğəmbərin (s) cümləsinə əlavə etmişdir. Peyğəmbər (s) isə yalnız “onun adı mənim adımdan olacaqdır” - deyə buyurmuşdur. Hafiz Gənci Şafei bu barədə deyir :

“Tirmizi bu hədisi rəvayət etmiş, lakin həmin hədisdə sonuncu cümlə gəlməmişdir.[39] Həmçinin, bu kimi məsələlərə çox diqqətlə yanaşan Əhməd ibn Hənbəl bu hədisi öz “Müsnəd”ində bir neçə yerdə qeyd etmiş, lakin həmin hədisdə sonuncu cümlə gəlməmişdir.”[40]

Sonra Gənci əlavə edib deyir:

“Sünnilərin mötəbər hədisçilərinin bu barədə söylədikləri rəvayətlərin heç birində sonuncu cümlə qeyd olunmamışdır. Təkcə Zaidə adlı bir şəxsin Asimdən söylədiyi rəvayətdə bu cümlə qeyd olunmuşdur. Zaidə isə hədislərə özündən bəzi şeylər əlavə etdiyindən onun söylədiyi hədisə etibar edilmir. Bu məsələnin şahidi də odur ki, bu hədisi Asim adlı bir şəxs rəvayət etmiş, Hafiz Əbu Nüeym “Mənaqibül-Məhdi” kitabında bu hədisi söyləmiş otuz bir nəfərin adını çəkmiş və onların hamısı onu Asimdən rəvayət etmiş və heç birinin hədisində sonuncu cümlə gəlməmişdir. Yalnız Zaidənin rəvayətində o cümlə gəlmişdir. Təbii ki, bir nəfərin də rəvayəti bu qədər adamın rəvayətinin müqabilində etibarlı sayıla bilməz.”[41]

[42]

Mehdinin anası

Son dövrün pakistanlı vəhhabilərindən Ehsan İlahi Zahir və habelə müasir vəhhabilərdən olan Qalib İvaci İmam Mehdinin (ə.s) anasının adı barədə olan ixtilafları o həzrətin (ə.s) anadan olması məsələsinin zəif olduğuna dəlil hesab ediblər.

Ehsan İlahi Zahir yazır:

اختلف في اسم الجارية التي قالوا انّها ولدته، فقال قائلهم: انّ اسمها نرجس، وقيل: اسمها صقيل أو صيقل، وقيل: حكيمة، وقيل غير ذلك.

Onu dünyaya gətirən kənizin adı haqqında ixtilaflar var. Bəziləri deyiblər ki onun adı Nərcis olub, digərləri isə onun adının Suqeyl, Seyqəl, Həkimə və sair olduğunu deyiblər.[43]

Qalib İvaci də bu məsələni təkrar etmişdir.[44]

İmam Mehdinin (ə.s) anasının adları və ləqəbləri

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ زَكَرِيَّا بِمَدِينَةِ السَّلَامِ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ خَلِيلَانَ قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ غِيَاثِ بْنِ أَسِيدٍ قَالَ: وُلِدَ الْخَلَفُ الْمَهْدِيُّ عليه السلام يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَأُمُّهُ رَيْحَانَةُ وَيُقَالُ لَهَا نَرْجِسُ وَيُقَالُ صَقِيلُ وَيُقَالُ سَوْسَنُ إِلَّا أَنَّهُ قِيلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِيلُ....

Ğiyas b. Əsid deyib: Hz.Məhdi (ə.s) cümə günü dünyaya gəldi. Anasının adı Reyhanə idi, ona Nərcis deyilirdi. Bəziləri deyib ki, anasının adı Seyqəl idi, bəziləri isə deyib ki, (Səvsən) Süsəndir. Yalnız bəzi şəxslər deyib ki, hamilə olduğu övlada görə Suqeyl (nurlu, işıqlı və parıltılı) adlandırılıb. [45]


Əllamə Məclisi “hamilə olduğu övlada görə Suqeyl (nurlu, işıqlı və parıltılı) adlandırılıb.” cümləsini şərh edərkən deyib:

بيان قوله إلا أنه قيل لسبب الحمل أي إنما سمي صقيلا لما اعتراه من النور و الجلاء بسبب الحمل المنور يقال صقل السيف و غيره أي جلاه فهو صقيل و لا يبعد أن يكون تصحيف الجمال‏.

Bu cümlədə məqsəd odur ki, imamət nurunu həml etdiyi (daşıdığı) üçün o xanım nur və parıltı saçırdı. Necə ki, deyilir “filankəs öz qılıncını cilaladı” (Seyqəl sözü cilalamaq mənasındadır). O (bu cümlə), qılıncın parıltısına görədir. Cümlənin məqsədinin o xanımın cəmalını vəsf etmək də olduğu güman edilir.[46]

Bəzi lüğət kitablarında deyilib:

əs-Siqalə - İtaliyanın Siciliya adasına məxsus olan bu kəlmə dildə (el arasında) çox işlənir.[47]

Bu mənaya əsasən demək olar ki, bu xanım Roma imperiyasından olduğu üçün ölkəyə Siciliya adasından gəlmişdi və buna görə də ona Səqil (Suqeyl) deyilmişdir.


Əhli-sünnənin məşhur alimlərindən olan əl-Munavi onun adının Nərcis olduğunu təkidlə qeyd etmişdir.

وأما أمه فاسمها نرجس من أولاد الحواريين.

Amma onun anası Hz.İsanın həvarilərinin övladlarından olmuşdur və adı Nərcisdir.[48]

İmam Mehdinin (ə) anasının adı Həkimə olmuşdurmu ?

Hz.Həkimə xatun İmam Həsənin (ə.s) bibisidir və İmam Mehdinin (ə.s) viladəti (anadan olma) zamanı o həzrətin dayəsi olmuşdur. Lakin bəzi şəxslər o həzrətin anasının adını bəyan edərkən Həkimə adını da artırmışlar.


Əhli-sünnə alimlərindən biri Muhəmməd b. Təlhə Şafei “Mətalibul sual” kitabında iddia edir ki, bəziləri İmam Mehdinin anasının adlarından biri də Həkimə olduğunu demişlər:

وأمه: أم ولد تسمى صقيل، وقيل: حكيمة، وقيل: غير ذلك.

Onun anası: Uşağın anasının adı Seyqəl idi. Və Həkimə də deyilib. Və başqa adlar da deyilib.[49]

Bəzi şiə alimləri də bu məsələni ona istinadən öz kitablarında gətirmişlər. O cümlədən mərhum Ərbili özünün “Kəşful-Ğummə” kitabında yazır:

قال الشيخ كمال الدين بن طلحة رحمه الله الباب الثاني عشر في أبي القاسم محمد الحجة بن الحسن الخالص... أمه أم ولد تسمى صيقل وقيل حكيمة وقيل غير ذلك.

Şeyx Kəmaluddin b. Təlhə (r.ə.) 12-ci babda yazır:

Onun anası: Uşağın anasının adı Seyqəl idi və Həkimə də deyilib. Həmçinin başqa adlar da deyilib.

Seyid Haşim Bəhrani “Ğayətul Məram” kitabında, Seyid Möhsin Əmin “Əyanuş Şiə” kitabında, və başqaları bu məsələni Məhəmməd b. Təlhə Şafeidən nəql etmişlər.[50][51]


Göründüyü kimi bu qeydlərin əsas mənbəsi Məhəmməd b. Təlhə Şafeinin “Mətalibul Sual” kitabıdır. O da bu sözün kim tərəfindən deyildiyini qeyd etməmiş və heç bir dəlil gətirməmişdir. Buna görə də istinad üçün dəyəri yoxdur.

Böyük ehtimala əsasən o, İmam Mehdinnn (ə) təvəllüdü zamanı həzrətin dayəsi olmuş İmam Əskərinin bibisinin adını viladət rəvayətləri arasında görmüş və həzrətin anası və dayəsinin adını qarışdırmışdır.[52]

Məhdi sünni mənbələrində

Sünni məzhəbinin görkəmli hədisçiləri də, o Məhdiyə aid olan hədisləri səhabə və tabeinlər vasitəsilə Peyğəmbərdən (səlləllahu əleyhi və səlləm) rəvayət etmiş və öz kitablarında qeydə almışlar.İslamın digər məzhəblərində (Hənəfi, Şafei, Maliki və Hənbəli məzhəblərində) yazılmış kitablar da, Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və səlləm) Məhdi və onun zühuru barədə buyurduğu hədislərlə doludur. Bir sıra böyük tədqiqatçıların araşdırmalarına əsasən, sünni məzhəbinin hədisçiləri Məhdi aid olan hədisləri Peyğəmbərdən (səlləllahu əleyhi və səlləm) otuz üç səhabə vasitəsilə öz kitablarında qeyd etmişlər. Sünni məzhəbinin böyük alimlərindən yüz altısı Məhdinin zühuruna aid olan hədisləri öz kitablarında qeyd etmiş, onlardan otuz iki nəfəri isə bu barədə ayrıca kitab yazmışdır. Əhməd ibn Hənbəlin "Əl-Müsnəd" (vəfatı – hicri 241-ci ildə) və Buxarinin (vəfatı – hicri 256-cı ildə) Səhih kitabları sünni məzhəbinin ən mötəbər kitablarından olub Məhdinin doğulmasından qabaq yazılmış və həmin kitablarda o Həzrətə aid olan hədislər qeyd edilmişdir. Əhməd ibn Hənbəlin qeyd etdiyi hədislər sırasında aşağıdakı hədis də vardır: "Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və səlləm) buyurmuşdur: "Əgər dünyanın sonuna bircə gün də qalsa, Allah-taala həmin gün mütləq bizim nəsildən bir nəfəri üzə çıxarar, o da dünyanı zülmlə dolduğu kimi haqq-ədalətlə doldurar."

Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və səlləm) Məhdi , onun xüsusiyyət və nişanələrinə dair buyurduğu hədislər qədim sünni mənbələrində o qədər çoxdur ki, sünni hədisyazar və hədis əzbərləyənləri bu hədislərin təvatür həddində olduğunu bildirmişlər. Qısa bir araşdırmaya əsasən, sünni məzhəbinin on yeddi görkəmli alimi Məhdi aid olan hədislərin təvatür həddinə yetişməsini öz kitablarında qeyd etmişlər.Yaxşı olar ki, indi nümunə üçün sünni məzhəbinin bir neçə görkəmli aliminin bu barədə buyurduqlarını qey edək:

Görkəmli alim İbn Həcər Əsqəlani Şafei (vəfatı – hicri 852-ci ildə) Səhihi-Buxari kitabına yazdığı "Fəth əl-bari" adlı şərh kitabında deyir: "Məhdinin bu ümmətdən olması və İsa peyğəmbərin göydən enərək onun arxasında namaz qılacağına dair təvatür həddinə çatmış hədislər vardır."

Mömin Şəbəlnəci yazır: "Peyğəmbərdən (səlləllahu əleyhi və səlləm) söylənilmiş və təvatür həddinə çatmış hədislər göstərir ki, Məhdi ) onun nəslindən olub yer üzündə ədaləti bərpa edəcək."

"Əl-Əzhər" universitetinin professoru və "Ət-Tacül-camii lil-üsul" kitabının müəllifi Şeyx Mənsur Əli Nasir yazır: "Keçmiş və müasir alimlər arasında yayılmışdır ki,dünyanın axırında mütləq, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və səlləm) ailəsindən Məhdi adlı bir şəxs zühur edəcək. O,bütün İslami ölkələrə hakim olacaq. Müsəlmanların hamısı ona tabe olacaq, o da müsəlmanlarla ədalətlə rəftar edib dini (İslam dinini) möhkəmlədəcək. Sonra Dəccal peyda olacaq. Həzrət İsa göydən enərək Dəccalı öldürəcək, ya da Dəccalı öldürməkdə Həzrət Məhdi kömək edəcək.

Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və səlləm) Məhdi barədə buyurduğu hədisləri Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və səlləm) bir sıra fəzilətli səhabəsi rəvayət etmişdir. Əbu Davud, Tirmizi, İbn Macə, Təbrani, Əbu Yəla, Bəzzaz, İmam Əhməd ibn Hənbəl və Hakim Nişaburi kimi böyük hədisçilər həmin hədisləri öz kitablarında qeyd etmişlər."1

Sünni məzhəbinin ən görkəmli alimlərindən olan İbn Əbil-Hədid yazır: "Bütün İslami firqələr bu əqidədədirlər ki, dünyanın və bəşərin İlahi hökmləri icra etmə təklifinin sonu Məhdi zühur etdikdən sonra yetişəcək."2

"İslam dünyası əlaqələri" təşkilatının bəyanatı Bu bölməni, Məkkədə yerləşən böyük əhli Sünnə təşkilatı – "İslam dünyası əlaqələri" təşkilatının yaydığı və bütün İslam aləminin Həzrət Məhdi (ə) məsələsinə inanmasına bir sübut olan rəsmi bəyanatı ilə başa çatdırırıq. Bu bəyanatın mühüm cəhətlərindən biri də odur ki, "hli Sünnə də, bu məsələni qəbul etməsi göstərilir. Onlar nə təkcə bu məsələni qəbul edir, hələ üstəlik bu məsələni ciddi müdafiə edərək onu qəti İslami əqidələrdən biri sayırlar. Təbii ki, bu da, bu məsələ haqqındakı hədis və sənədlərin çoxluğundan irəli gəlmişdir. Özü də bu qurum beynəlxalq İslami bir təşkilat kimi fəaliyyət göstərir.

Min doqquz yüz yetmiş altıncı ildə Kenuyadan Əbu Məhəmməd adlı bir şəxs "İslam dünyası əlaqələri" təşkilatına müraciət edərək oradan "Gözlənilən Məhdinin (ə) zühuru" haqqında bir sual soruşmuşdur. Təşkilatın baş katibi ona yazdığı cavabda İbn Teymiyyənin də Məhdi (ə) haqqında deyilmiş hədisləri qəbul etdiyini vurğulamış və hazırda Hicazın görkəmli alimlərindən olan beş nəfərin bu barədə hazırladığı kitabçanı ona göndərmişdir. Bu kitabçada Həzrət Məhdi (ə) və onun zühur edəcəyi yerin, yəni, Məkkə şəhərinin adı çəkildikdən sonra deyilir:

... Dünyada fəsad, pozğunluq, zülm və haqsızlıq baş alıb getdikdən sonra Allah-taala onun (Məhdi) vasitəsilə dünyanı haqq-ədalətlə dolduracaq. O, Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) "Səhih" kitablarında haqqında xəbər verdiyi on iki raşidi xəlifələrinin sonuncusudur. Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) Məhdi (ə) barədə buyurduğu hədisləri səhabələrin bir çoxu, o cümlədən Osman ibn Əffan, Əli ibn Əbutalib, Təlhə ibn Übeydullah,Əbdürrəhman ibn Ovf, Abdullah ibn Abbas, Əmmar ibn Yasir, Abdullah ibn Məsud, Əbu Sədr Xudəri, Sovban, Qürrə ibn Əyas Məzəni, Abdullah ibn Haris, Əbu Hüreyrə, Hüzeyfə ibn Yəman, Cabir ibn Abdullah, Əbu Əmamə, Cabir ibn Macid, Abdullah ibn Ömər, Ənəs ibn Malik, İmran ibn Hüseyn, Ümmü Sələmə və başqaları rəvayət etmişlər.

Daha sonra əlavə olunur:

İstər Peyğəmbərdən (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) yuxarıda qeyd etdiyimiz hədislər, istərsə də burada səhabələrin buna dair hədis hökmünü daşıyan şəhadətləri bir çox məşhur İslami kitablarda və Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) hədislərinin orijinalının qeyd olunduğu sünən, möcəm və müsnədlərdə qələmə alınmışdır. O cümlədən, "Sünəni-Əbi Davud","Sünəni-Tirmizi", "Sünəni-ibn Macə", "Sünəni-ibn Ömər əd-Dani", "Müsnədi-Əhməd","Müsnədi-Əbu Yəla", "Müsnədi-Bəzzaz","Səhihi-Hakim", "Möcəmi-Təbrani","Möcəmi-Ruyani", "Möcəmi-Dari-Qutni", Əbu Nüeymin "Əxbarül-Məhdi", Xətib Bağdadinin "Tarixi-Bağdad", İbn Əsakirin "Tarixi-Dəməşq" və bir çox başqa kitablarda bu barədə məlumatlar verilmişdir. Bəzi İslam alimləri bu barədə ayrıca kitablar da yazmışlar. Əbu Nüeymin "Əxbarül-Məhdi", İbn Həcər Heytəminin "Əl-Qəvlül-muxtəsər fi-əlamatil-Məhdil muntəzər", Şövkaninin "Ət-Tozihu fi-təvaturi ma caə fil-müntəzəri vəd-Dəccali vəl-Məsih", İdris İraqi Məğribinin "Əl-Məhdi" və Əbulabbas ibn Əbdülmömin Məğribinin "Əl-Vəhmül-məknun fir-rəddi əla ibn Xəldun" kitablarını buna misal göstərmək olar. Bu barədə geniş məlumat vermiş sonuncu şəxs Mədinə İslam Universitetinin rektoru olmuşdur. O, universitetin buraxdığı jurnalın bir neçə sayında bu barədə ətraflı söhbət etmişdir.

Bir sıra keçmiş və müasir İslam alimləri, o cümlədən Səxavi "Fəthül-məğis", Məhəmməd ibn Səfavini "Şərhül-əqidə", Əbülhəsən Əbri "Mənaqibüş-Şafei", İbn Teymiyyə öz fətvalarında, Süyuti "Əl-Havi", İdris İraqi Məğribi "Əl-Məhdi", Şövkani "Ət-Tozihu fi-təvaturi ma caə fil-muntəzəri vəd-Dəccali vəl-Məsih", Məhəmməd ibn Cəfər Kətani "Nəzmül-mütənasir fil-hədisil mütəvatir" və Əbülabbas ibn Əbdülmömin "Əl-Vəhmül-məknun fir-rəddi əla ibn Xəldun" kitablarında Məhdi (ə) haqqında deyilmiş hədislərin təvatür həddinə çatmasını (və danılmasının heç cür mümkün olmadığını) qeyd etmişlər.

(İslam hökmlər şurasının sədri Məhəmməd Müntəsəri Kənani).

Hafiz Gənci Şafei bu barədə deyir: "Tirmizi bu hədisi rəvayət etmiş, lakin həmin hədisdə sonuncu cümlə gəlməmişdir. Həmçinin, bu kimi məsələlərə çox diqqətlə yanaşan Əhməd ibn Hənbəl bu hədisi öz "Müsnəd"ində bir neçə yerdə qeyd etmiş, lakin həmin hədisdə sonuncu cümlə gəlməmişdir." Sonra Gənci əlavə edib deyir: "Sünnilərin mötəbər hədisçilərinin bu barədə söylədikləri rəvayətlərin heç birində sonuncu cümlə qeyd olunmamışdır. Təkcə Zaidə adlı bir şəxsin Asimdən söylədiyi rəvayətdə bu cümlə qeyd olunmuşdur. Zaidə isə hədislərə özündən bəzi şeylər əlavə etdiyindən onun söylədiyi hədisə etibar edilmir. Bu məsələnin şahidi də odur ki, bu hədisi Asim adlı bir şəxs rəvayət etmiş, Hafiz Əbu Nüeym "Mənaqibül-Məhdi" kitabında bu hədisi söyləmiş otuz bir nəfərin adını çəkmiş və onların hamısı onu Asimdən rəvayət etmiş və heç birinin hədisində sonuncu cümlə gəlməmişdir. Yalnız Zaidənin rəvayətində o cümlə gəlmişdir. Təbii ki, bir nəfərin də rəvayəti bu qədər adamın rəvayətinin müqabilində etibarlı sayıla bilməz."

İbn Xəldun və Məhdi (ə) haqqında nəql olunmuş rəvayətlər Sünni alimlərinin demək olar ki, hamısının Məhdi (ə) barədə deyilmiş rəvayətləri qəbul etdiyi mə᾽lum oldu. Lakin onlardan bir neçəsi, o cümlədən də İbn Xəldun bu hədisləri inkar etmiş, ya da onlara şübhə ilə yanaşmışdır. İbn Xəldun deyir: "Əsrlər boyu bütün müsəlmanlar arasında belə bir inam olmuşdur ki, dünyanın son vaxtlarında Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) ailəsindən bir nəfər mütləq, zühur edib dini möhkəmlədəcək, haqq-ədaləti bərpa edəcək və müsəlmanların hamısı ona tabe olacaq. O, bütün müsəlman ölkələrinə hakim olacaqdır. Həmin şəxsin adı Məhdidir. Qiyamətin qəti müqəddimələrindən olan Dəccal sisteminin gəlməsi və sair hadisələr onun zühurundan sonra olacaq.

Məşhur hədisçilərdən bir dəstəsi, o cümlədən, Tirmizi, Əbu Davud, Bəzzaz, İbn Macə, Hakim, Təbrani, Əbu Yəla Məhdi (ə) haqqında olan hədisləri öz kitablarında bir qrup səhabənin, o cümlədən, Əli (ə), İbn Abbas, Abdullah ibn Ömər, Təlhə, Abdullah ibn Məsud, Əbu Hüreyrə, Ənəs, Əbu Səid Xudəri, Əli Hilali və Abdullah ibn Harisin dilindən rəvayət etmişlər. Bu hədisləri inkar edib onların sənədində mübahisə edənlər də çoxdur. Hədis elminin mütəxəssisləri arasında belə bir qayda var ki, cərh tədildən irəlidir. Belə olduğu halda əgər biz bu hədisləri söyləmiş ravilərin bəzilərində unutqanlıq, əqidə çatışmamazlığı və ya pozğunluğu kimi zəif cəhətlər müşahidə etsək, həmin hədislər etibardan düşür..."

Sonra o, (İbn Xəldun) bu hədislərdən bir neçəsini qeyd etmiş, onları söyləmiş ravilərin avtobioqrafiyasını araşdıraraq bəzilərini etibar oluna bilməyən hesab etdikdən sonra deyir: "Budur, hədisçilərin Məhdi (ə) və onun qiyamı barədə söylədikləri rəvayətlər. Özünüz də gördünüz ki, onların bir neçəsi istisna olmaqla hamısı mübahisəlidir."

Bu, İbn Xəldunun Məhdi (ə) barədə deyilmiş rəvayətlərə münasibətinin qısa məzmunu idi.

Məhdi əleyhissəlamı gözləmək və Məhdilik iddiası edənlər İslam tarixinə nəzər saldıqda, məlum olur ki, tarix boyu bir sıra məqam və mənfəət ardınca olan şəxslər Məhdilik iddiası edərək özlərini Məhdi adlandırmış, ya da bir dəstə avam insan kimlərisə Məhdi hesab etmişlər. Bu hərəkət göstərir ki, "Məhdi" məsələsi və qeybi bir nicat verənin zühuruna inam müsəlmanlar arasında qəti məsələlərdən biri olmuşdur. Məhdilik iddiası etmiş şəxslərin də adı, ya bəzi xüsusiyyətləri o Həzrətlə uyğun gəldiyindən onlar bu məsələdən istifadə edib özlərini Məhdi adlandırmışlar. Əlbəttə, onlardan bəziləri heç də özləri belə bir iddia etməmiş, lakin bir dəstə avam insan ya nadanlıq üzündən, ya hakim dairələrin son dərəcə zülmü nəticəsində, ya Məhdinin (ə) zühurunda tələsmələrinə görə, ya da başqa səbəblər üzündən Həzrət Məhdinin (ə) nişanələrinin hamısına fikir vermədən səhvə yol verərək onları Məhdi hesab etmişdir. Məsələn, müsəlmanlardan bir dəstəsi Məhəmməd ibn Hənəfiyyəni Peyğəmbərlə (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) eyniadlı və eynikünyəli olduğuna görə Məhdi hesab etmiş və belə fikirləşiblər ki, o ölməyib qeybə çəkilmiş, sonradan zühur edərək dünyanın hakimi olacaqdır. İsmailiyyə firqəsinin bir dəstəsi bu əqidədə olmuşdur ki, İmam Sadiqin (ə) oğlu İsmayıl ölməmiş, onun ölümü məsləhət üzündən e᾽lan olmuş, o, elə vəd olunmuş Məhdidir və ölümündən qabaq qiyam edərək bütün dünyaya hakim olacaq. Abdullah ibn Həsənin oğlu Nəfsi-Zəkiyyə ləqəbi ilə məşhur olmuş Məhəmməd, Abbasi xəlifəsi Mənsur Dəvaniqinin hakimiyyəti dövründə qiyam etmiş, adının Məhəmməd olmasına görə atası onun Məhdi olduğunu iddia etmiş və bu yolla oğlu üçün çoxlu tərəfdar toplamışdı. Nəfsi-Zəkiyyənin qiyamı zamanı Mədinənin fəqih və abidlərindən olan Məhəmməd ibn Əclan onu himayə edirdi. Nəfsi-Zəkiyyə məğlub olaraq öldürüldükdən sonra Mədinə hakimi Cəfər ibn Süleyman Məhəmməd ibn Əclanı çağırtdırıb ona deyir: "Nəyə görə o yalançını himayə edirdin?" Sonra da onun əlini kəsdirmişdir. Məclisdə hazır olan Mədinə əyan-əşrafı Cəfər ibn Süleymandan Məhəmməd ibn Əclanın əfv olunmasını istəyərək deyir: "Ya Əmirəl-möminin! Məhəmməd ibn Əclan Mədinənin fəqih və abidlərindəndir, bu işdə səhvə yol vermiş və Nəfsi-Zəkiyyəni rəvayətlərdə gəlmiş Məhdi ilə oxşadıb qarışıq salmışdır.

Bu hadisədən eynilə Mədinənin böyük hədisçi və alimlərindən olmuş Abdullah ibn Cəfərin də başına gəlmiş və o da Mədinə hakiminin cavabında demişdi: "Mənim Məhəmməd ibn Abdullah (Nəfsi-Zəkiyyə) ilə həmkarlıq etməyimin səbəbi onun rəvayətlərdə vəd olunmuş Məhdi olduğuna inamım olmuşdur. O ölənə qədər bu məsələ barədə heç bir şübhə etmirdim, lakin o öldükdən sonra bildim ki, o, Məhdi deyil. Bundan sonra heç kimin hiyləsinə aldanmaram.

Əsl adı Abdullah və oğlunun adı Məhəmməd olan xəlifə Mənsur isə öz oğluna Məhdi ləqəbi qoyub iddia edirdi ki, vəd olunmuş Məhdi Nəfsi-Zəkiyyə deyil, məhz mənim oğlumdur.

Tarixə nəzər saldıqda bəzi firqələrin keçmiş İmamlardan bəzilərinin Məhdi olması haqda əqidəsini də müşahidə edirik. Məsələn, Navusiyyə firqəsi İmam Sadiqi (ə) Məhdi, sağ və qeybə çəkilmiş İmam kimi tanıyırdı. Vaqifiyyə məzhəbi isə eynilə bu əqidəni İmam Museyi-Kazimə (ə) aid edirdi. Onlar belə güman edirdilər ki, İmam Kazim (ə) dünyanın Şərq və Qərbini tutmayınca, dünya zülmlə dolduğu kimi ədaləti bərpa etməyincə ölməyəcək. Onların fikrincə vəd edilmş Məhdi elə İmam Kazim (ə) olmuşdur. Nəhayət, bəziləri də İmam Əskərinin (ə) vəfatından sonra onun ölməsini inkar edərək demişlər ki, o, diridir və qeybə çəkilmişdir. Məhdi onun özüdür.

Bunlar Həzrət Məhdi əleyhissəlama inamın həm Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) dövründə, həm də ondan sonra olmasını təsdiqləyən nümunələrdir. Bu hadisələr göstərir ki, İslam ümməti daima qiyam edərək zülmə qarşı mübarizə edəcək və dünyada ədalət bayrağı dalğalandıracaq bir şəxsin intizarında olmuşdur. Təbii məsələdir ki, tarix boyu bəzi şəxslərin məhdilik mövzusundan istifadə edərək özlərini Məhdi adlandırması bu məsələnin əsl mahiyyətini inkar edə bilməz. Çünki əsrlər boyu bir çox həqiqətlərdən kimlərsə mənfi istifadə etmişdir. Dünyada Allahlıq, peyğəmbərlik, yaxud başqa mənəvi məqamlar iddiasında olanlar da az olmamışdır. Yalançı dinlərin də sayı az deyil. Ancaq bunlar heç vaxt Allahı, yaxud peyğəmbərliyi inkar etmək üçün kiməsə sübut ola bilməz. Hal-hazırda bəziləri elm, texnika və sənayedən bəşəriyyətə zidd olan işlər məqsədilə istifadə edirlər, ancaq bu, heç də bizə elm, texnika və sənayenin əsl mahiyyətini inkar etməyə əsas vermir.

Babilikdə Mehdi

Şiə və sünnü alimlərinin əqidəsinə görə dünyanın axırlarında Məhdi adında şəxs ortaya çıxıb ədalət və İslamı bütün dünyada hakim edəcəkdir.

Məhdi ortaya çıxması Qur'ani-kərimdə və Əhli-beytin rəvayətlərində də gəlmişdir.

Qurani-kərimdə oxuyuruq:

"Allah təala sizlərdən iman gətirib saleh əməllər verənləri onlardan qabaqkılar kimi yer üzərində hakimiyyətə çatdırmağı və'də vermişdir."

Bir çox təfsirlərdə bu ayənin Məhdi haqqında nazil olması qeyd olunur və bu haqda çoxlu rəvayətlər nəql olunmuşdur.

Əyyaşi öz təfsirində bu ayənin izahında həzrət Peyğəmbərin bu hədisini nəql' etmişdir:

"Dünyanın axırına bircə gün qalsa belə Allah təala o günü o qədər uzadacaq ki, adı mənim adım və özü Əhli-beytimdən olan bir nəfər gələrək yer üzünü zülm və haqsızlıqla dolduğu kimi, ədalət və insafla dolduracaqdır."

Əbu Basirdən rəvayət olunur ki: İmam Məhəmməd Baqir(ə) belə buyurdu: Zühur etdiyində yeni bir Əmr, yeni bir kitab, yeni bir sünnət ve yeni bir hökmlə zühur edəcəkdir. Bu, ərəblərə çox ağır gələcəkdir.[53]

Hz. Mehdinin ləqəblərindən biri də Əmr Sahibidir. Əmr İslam mənbələrində çox vaxt "din" sözünü əvəz edən bir kəlmə kimi istifadə olunur. Lakin şiə müctəhidləri Hz Mehdinin yeni bir dinlə gələcəyini qəbul etmirlər. Digər tərəfdən İranda yaranmış Babilik ardıcılları Hz Mehdinin yeni bir dinlə gələcəyini qəbul edirlər. Onların Babın Mehdi olduğunu qəbul edirlər. Belə ki, Bab 1844-cü ildə (hicri 1260) İmam Mehdinin qeybətə çəkilməsinin 1000-ci ilində özünün Vəd Olunmuş Qaim (Mehdi) olduğunu elan etmişdir. Kütləvi elanı Zilhiccə ayında Məkkədə Kəbə Evinin yanında olmuşdur. Babilər İmam Mehdinin yeni dinlə qayıdışını həm də bu ayə ilə əlaqələndirirdilər:

"O, göydən yerə qədər olan bütün işləri (ərəbcədə: Əmri) idarə edir. Sonra da (bu Əmr) sizin saydığınız (illərdən) min ilə bərabər olan bir gündə Ona doğru yüksəlir."

Babilər deyirdilər ki, bu ayədə göyə yüksələn Əmr Hz Məhəmmədin şəriətidir. Onun əvəzində isə Hz Mehdi yeni Əmrlə gəlmişdir.

"Onlar səndən əzabın tez gəlməsini istəyirlər. Allah Öz vədinə əsla xilaf çıxmaz. Rəbbinin yanında olan bir gün sizin saydığınızın min ili kimidir!"[54] (Həcc, 47)

Onlar qəbul edirlər ki, bu "əzab vədi" Hz Mehdinin zühurudur. Çünki hədislərə görə O zühur edəndə əksəriyyət Onu inkar edəcək. Belə bir inkar isə bəndə üçün əb böyük əzabdır, həm bu dünyada, həm də axirətdə. Çünki hər dövrdə Allahın təmsilçisi yer üzündə gəlir, onu qəbul etməyənlər əzaba düçar olurlar.

"Biz elçi göndərməmiş (heç kəsə) əzab vermirdik."[55] (İsra, 15)

Digər tərəfdən onlar deyirlər ki, bu vəd yalnız Quranda deyil İncildə də vardır:

"Öz iki şahidimi göndərəcəyəm ki, çula bürünərək həmin 1260 gün ərzində peyğəmbərlik etsinlər." (İncil, Vəhy, 11:3)

Bibliya mətninə görə, hər gün 1 il kimi hesablanır (Yezekiel,4:6, Saylar, 14:34). Burdan çıxış edərək, bu 1260 gün 1260 ilə bərabər sayılır. Bu isə babilərin fikrincə Hz. Məhəmmədlə Hz. Əlinin dövrüdür ki, onlar bu dövrdə öz vəzifəsini yerinə yetirdilər. Hicrətin 1260-cı ilində isə Hz. Mehdi Bab adı ilə zühur etdi (Babilərə görə).



Quranda Məhdi (ə) hökumətinin siması

Qurani-Kərim Həzrət Məhdinin (ə) zühur və qiyamı barədə (bir çox başqa sahələrdə olduğu kimi) xırdalıqlara toxunmadan ümumi şəkildə söz açmışdır. Yəni, Quran ümumdünya ədalətli hökumət qurulacağından, əməlisaleh insanların yer üzündəki kamil və son qələbəsindən söhbət etmişdir. Bu ayələri İslam təfsirçiləri hədislərə istinad edərək Həzrət Məhdi əleyhissəlama, onun qiyamı və zühuruna aid etmişlər. Alimlərin bu məsələyə aid etdikləri ayələrdən və bu məsələ haqqında daha aşkar söhbət açmış ayələrdən üçünü qeyd edirik.

1) "Biz kitabdan [Tövratdan, yaxud lövhi-məhfuzdan] sonra Zəburda da yer üzünə yalnız Mənim saleh bəndələrimin hakim olacağını yazmışdıq."

Bu ayəni izah edərkən qeyd etmək lazımdır ki, ayədə gəlmiş "zikr" (kitab) sözü əslində "nəyisə xatırlamaq" mənasınadır, ancaq bu ayədə Həzrət Musa əleyhissəlama Allah tərəfindən göndərilmiş kitab – Tövrat nəzərdə tutulmuşdur. Buna sübut isə onun Zəburdan qabaq qeyd olunmasıdır. Başqa bir təfsirə əsasən, ayədəki "zikr" (kitab) sözü Qurana işarədir. Çünki Quranın özündə bir neçə yerdə Quran "zikr" adı ilə qeyd olunmuşdur. Məsələn, "Təkvir" surəsinin iyirmi yeddinci ayəsində deyilir: "O, [Quran] aləmlər [bütün insanlar və cinlər] üçün ancaq bir zikrdir [öyüd-nəsihətdir]." Belə olduqda isə ayənin mənası "Biz kitabdan [Tövratdan] sonra Zəburda da..." yox, "Biz kitabdan [Qurandan] əlavə Zəburda da yer üzünə yalnız Mənim saleh bəndələrimin hakim olacağını yazmışdıq" olur.

Mərhum Şeyx Müfid ("Əl-İrşad" kitabında) Həzrət Məhdi əleyhissəlama ixtisas verdiyi fəslin başlanğıcında bu ayəyə və bundan sonra qeyd edəcəyimiz ayəyə istinad etmişdir. Bu ayənin təfsiri barədə İmam Baqirdən (ə) rəvayət olunmuşdur ki, ayədə deyilmiş "saleh bəndələr"dən məqsəd Həzrət Məhdinin (ə) dünyanın axırında olacaq tərəfdarlarıdır.

Quranın görkəmli təfsirçisi mərhum Təbərsi "Məcməül-bəyan" təfsirində bu ayədən bəhs edərkən qeyd etdiyimiz hədisi yazdıqdan sonra deyir: "Şiə və sünnilərin Peyğəmbərdən (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) rəvayət etdiyi aşağıdakı hədis bu məsələyə aiddir: "Əgər dünyanın sonuna bircə gün belə qalsa, Allah-taala həmin günü mənim nəslimdən saleh bir kişinin zühur edib dünyanı, zülmlə dolduğu kimi haqq-ədalətlə dolduracağına qədər uzadar."

Quranın Allahın saleh bəndələrinin yer üzünün hakimi olacağı məsələsinin Tövrat və Zəburda da yazılmasına işarə etməsi bu mövzunun əhəmiyyətini göstərir. Belə ki, bu məsələ ilkin peyğəmbərlərin də kitablarında vurğulanmışdır. Diqqəti cəlb edən məsələ budur ki, bu mövzu Davud peyğəmbərin dua, münacat və nəsihətlərini əhatə etmiş və hal-hazırda Tövratın "Əhdi-qədim" hissəsində yer tapmış "Davudun nəğmələri" kitabında da müxtəlif ifadələrlə gözə dəyir. Məsələn, otuz yeddinci nəğmədə deyilir: "...Zalımların kökü kəsiləcək, Allaha arxalananlar isə yer üzünün hakimi (varisi) olacaqlar. İndi isə zalımların olmaması çox çətin məsələdir. (Yəni, indi zalımlar çoxdur). Yer üzünün hakimi (varisi) olacaq təvazökarlar son dərəcə əmin-amanlıqdan ləzzət alacaqlar" Həmin nəğmənin başqa bir hissəsində deyilir: "...Allaha təbərrük edənlər (üz tutanlar) yer üzünün hakimi olacaq, məlunların (Allahdan üz döndərmişlərin) isə kökü kəsiləcək."

2) "Yer üzündə zəif düşüb əzilənlərə [nemət verib]mərhəmət göstərib onları öndə gedən və yer üzünün varisləri [hakimi] etmək istəyirik."

"Məhdi (ə) şiə mənbələrində" adlı başlıqda danışarkən qeyd etdik ki, Həzrət Əli (ə) Məhdinin (ə) qayıdacağı (zühur etməsi) və camaatın yenidən vəhy ailəsinə tərəf üz tutacağı barədə söhbət etdikdən sonra indi qeyd etdiyimiz ayəni oxumuşdu.

Ələvilərdən olub Abbasi xəlifəsi Məmuna qarşı qiyam qaldırmış Məhəmməd ibn Cəfər deyir ki, bir gün rastlaşdığım çətinlikləri Malik ibn Ənəs üçün açıqladım. O, mənə dedi ki, səbr et, qoy "Yer üzündə zəif düşüb əzilənlərə mərhəmət göstərib onları öndə gedən və yer üzünün varisləri etmək istəyirik" ayəsi çin çıxsın.

3) "Allah aranızdan iman gətirib yaxşı işlər görənlərə – yalnız Mənə ibadət edərlər, heç nəyi Mənə şərik qoşmazlar deyə – onları özlərindən əvvəlkilər kimi yer üzünün varisləri edəcəyini, onlar üçün Allahın Özü bəyəndiyi dinini möhkəmləndirəcəyini və onların qorxusunu sonra əmin-amanlıqla [arxayınçılıqla]əvəz edəcəyini vəd buyurmuşdur."

Mərhum Təbərsi bu ayənin təfsirində deyir: "Peyğəmbər ailəsindən rəvayət olunmuşdur ki, bu ayə Həzrət Məhdi (ə) barədə nazil olmuşdur. Əyyaşi İmam Zeynül-abidin əleyhissəlamdan rəvayət etmişdir ki, o Həzrət bu ayəni oxuyaraq buyurmuşdur: "And olsun Allaha ki,onlar (ayədə deyilmiş şəxslər) biz əhli-beytin şiələridir. Allah bu işi bizim nəslimizdən olan bir şəxs vasitəsilə həyata keçirəcək. Həmin şəxs bu ümmətin Məhdisidir. O, həmin şəxsdir ki, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) onun barəsində "Əgər dünyanın sonuna bircə gün belə qalsa, Allah-taala həmin günü mənim nəslimdən olan bir şəxsin (zühur edib) dünyaya hakim olacağı vaxta qədər uzadar. Onun adı mənim adımdandır. Dünyada zülm və haqsızlıq baş alıb getdiyi bir halda o, dünyada haqq-ədaləti bərpa edəcək" – deyə buyurmuşdur."

Təbərsi daha sonra əlavə edib deyir: "Bu məna qeyd etdiyimiz ayənin təfsirində İmam Baqir (ə) və İmam Sadiqdən (ə) da rəvayət olunmuşdur."

İmamın qeyb dövründə olmasının faydaları İndi ki, Həzrət Məhdi (ə) haqqında söhbətimiz bura yetişdi, onda ona aid olan əsas suallardan birinə cavab verməyimiz lap yerinə düşər. Sual budur ki, İmamın qeyb dövründə olmasının nə kimi faydası var? Başqa sözlə desək, İmamın qeyb dövründə yaşaması bir rəhbər kimi ümumi həyat tərzi deyil, xüsusi yaşayışdır. Belə olduğu halda, onun müqəddəs vücudunun ümumi müsəlmanlar üçün nə kimi xeyri ola bilər və camaat ondan nə kimi istifadələr edə bilər?

Nəzərə almaq lazımdır ki, İmamın qeybdə olması heç də o demək deyildir ki, o Həzrətin vücudu görünməz bir ruha, yaxud görünməz bir dalğaya və bu kimi şeylərə çevrilmişdir. Əksinə, o da təbii həyat sürür, sadəcə olaraq onun ömrü uzundur. O Həzrət camaat arasında, cəmiyyət içərisindədir, müxtəlif yerlərdə yaşayır, lakin naməlum şəkildə. Naməlum olmaqla görünməz olmaq arasında isə (yerdən göyə qədər) fərq vardır. İmam Sadiq (ə) buyurardı ki, camaat öz İmamını itirəcək, o, həcc mövsümü zamanı ziyarətə gələrək camaatı görər, camaat isə onu görməz.

Gizli Günəş Qeyd etdiyimiz sualın cavabında xatırlamaq lazımdır ki, bu sual heç də yeni və təkcə müasir dövrümüzə aid bir sual deyil. İslami rəvayətlərdən belə başa düşülür ki, hətta Həzrət Məhdi (ə) anadan olmazdan qabaq da, bu sual irəli sürülmüş və istər Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm), istərsə də İmamlar Həzrət Məhdi (ə) və onun uzun sürəcək qeybindən söhbət açdıqda bu sualla üzləşib ona cavab vermişlər. Məsələn:

1)İslam Peyğəmbəri Həzrət Məhəmməd (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) "Şiələr Həzrət Məhdinin (ə) qeybdə olduğu müddət ərzində ondan istifadə edə biləcəklərmi?" sualının cavabında buyurmuşdur: "Bəli, and olsun məni Peyğəmbər seçmiş Allaha ki,günəş bulud arxasında olarkən insanlar onun nurundan istifadə etdikləri kimi onun qeybdə olduğuna baxmayaraq, şiələr ondan istifadə edəcək, İmamətinin nurundan bəhrələnəcəklər."

2)İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Allah-taala Həzrət Adəm əleyhissəlamı yaratdığı gündən Qiyamətə qədər yer üzü heç vaxt İlahi hüccətsiz olmamış və olmayacaqdır. İstər zahiri və aşkar hüccət olsun, istərsə də qeybdə və gizlində olan hüccət. Əgər yer üzündə İlahi bir hüccət olmasa, Allaha sitayiş olunmaz." Rəvayəti söyləyən şəxs İmamdan soruşur ki, camaat qeybdə olan İmamdan necə istifadə edəcək? İmam Sadiq (ə) buyurur: "Günəşdən bulud arxasında olarkən istifadə etdikləri kimi."

3)Həzrət Məhdinin (ə) özü də bu məsələ üzərində çox təkid etmişdir. O Həzrət İshaq ibn Yəqubun yazdığı suala cavab verərək buyurmuşdur: "Camaatın məndən istifadə etməsi eynilə bulud arxasında gizlənmiş günəşdən istifadə etmələri kimidir." Bu bənzətmənin açıqlamasında qeyd etmək lazımdır ki, günəşin işıq verməsi iki növdür. Biri bilavasitə, digəri isə vasitəli yolla işıq vermədir. Günəş bilavasitə işıq verəndə onun şüaları görünür, vasitəli işıqvermədə isə bulud günəşin qarşısını alır və onun nurunu cəzb edərək ətrafa paylayır.

Günəşin canlı aləmin inkişafında misilsiz xidməti onun bilavasitə təbiətə işıq verdiyi vaxta aiddir. Lakin onun istilik vermə, bitkilərin açılması və yetişməsi, həyat üçün lazım olan enerji istehsalı, ağacların bəhrə verməsi,güllərin açılması kimi işlərdə təsiri bulud arxasında olarkən də özünü göstərir. İmamın qeyb pərdəsi arxasında olarkən mənəvi şüasının da bir sıra təsirləri vardır ki, təlim-tərbiyənin və bilavasitə rəhbərlik etməsinin dayanması onun vücudunun fəlsəfəsini aşkar edir. İndi həmin təsirlərdən bir neçəsini qısaca olaraq qeyd edirik.

1. Dünyanın döyünən ürəyi İmamət mövzusuna dair rəvayət olunmuş hədislərə və eləcə də, alimlərin gətirdiyi sübutlara əsasən, İmam dünyanın ürəyidir. Dünya bütün əzəmətilə ona bağlıdır. İmam varlıq aləminin qəlbi, dünyanın mərkəzi və Allahla məxluqat arasında bir vasitədir. Buna görə də, onun açıqda olması ilə qeybdə olmasının heç bir fərqi yoxdur. Lakin o, dünyada olmazsa bütün aləm bir-birinə dəyər. İmam Sadiqin (ə) dili ilə desək "Əgər yer üzü (bir an) İmamsız qalsa, öz sakinlərini kamına çəkər." İmam Zeynül-abidin (ə) buyurmuşdur: "Bizə görə Allah-taala asimanı yerə gəlməkdən, yerin lərzəyə gəlib sakinlərini məhv etməkdən saxlamışdır. Bizə görə Allah-taala yağış yağdıraraq Öz rəhmətini yayır və yerdə olan nemətləri üzə çıxarır. Ancaq yer üzündə bizim nəsildən olan bir şəxs olmasa, yer öz sakinlərini kamına çəkər."

2. Allah dinini qorumaq Əmirəl-möminin Həzrət Əli (ə) hər vaxt İlahi bir rəhbərin olmasının zərurətini vurğuladığı çıxışlarından birində buyurur: "İlahi, həqiqətən də belədir, yer üzü heç vaxt zühur edəcək və Allahın hüccəti olan bir şəxssiz olmamışdır. İstər həmin şəxs aşkarda olsun, istərsə də qeybdə. Bu, ona görədir ki, açıq-aşkar İlahi sübutlar itib batmasın..."

Zaman keçdikcə şəxsi fikirlərin məzhəbi (dini) məsələlərə qarışması və xəyanətkar əllərin səmavi təlimlərə tərəf uzadılması nəticəsində bir sıra İlahi qanunlar öz həqiqətini itirir və din bəzi təhriflərə məruz qalır. Allahın göndərdiyi səmavi dinin həqiqətinin qorunub saxlanılması və təhriflərin qarşısının alınması məqsədilə bu vəzifə (dini qorumaq vəzifəsi) Allah tərəfindən seçilmiş bir İmam vasitəsilə davam etdirilməlidir. Hər hansı bir mühüm müəssisədə həmin idarənin sənədlərini oğrudan, yanğından və bu kimi hadisələrdən qorumaq məqsədilə seyflər qoyulur. İmamın qəlbi və böyük ruhu da səmavi təlimləri ilk nazil olduğu gün kimi gözləmək məqsədilə İlahi qayda-qanunları qoruyub saxlamaq üçün bir seyfdir. Hafiz ibn Həcər Əsqəlani "Səhihi-Buxari" kitabına yazdığı şərhdə Həzrət Məhdinin (ə) zühuru zamanı Həzrət İsa əleyhissəlamın göydən enərək onun arxasında namaz qılacağı barədə rəvayət olunmuş hədisləri qeyd etdikdən sonra yazır: "Həzrət İsa əleyhissəlamın dünyanın sonunda və Qiyamətə yaxın vaxtda göydən enərək bu ümmətdən olan bir nəfərin arxasında namaz qılması İslam alimləri arasında tamamilə düzgün olan bu nəzəriyyəni təsdiq edir ki, yer üzü heç vaxt aşkar sübutlarla Allaha görə qiyam edəcək bir hüccətsiz olmamışdır."

3. Ümid vermək

Döyüş meydanlarında fədakar döyüşçülərin bütün diqqəti düşmən qarşısında öz bayraqlarının dalğalanmasında olur. Bunun əksinə olaraq düşmən ordusunun da yeganə məqsədi onların bayrağını aşağı endirməkdir. Bunun səbəbi də odur ki, bayrağın dalğalanması döyüşçüləri həvəsləndirərək onlara ümid verir və daha artıq səy göstərmələrinə səbəb olur. Həmçinin, ordu başçısının da öz yerində olması döyüşçülərdə ruh yüksəkliyi yaradır. Ordu başçısı nə qədər sakit dursa da, yenə döyüşçüləri həvəsləndirir və daha artıq qəhrəmanlıq göstərməyə cəlb edir. Ancaq ordu başçısının öldürülməsi xəbəri yayıldıqda, böyük bir ordu bütün ruhiyyəsini itirir, hazırlığını əldən verərək başsız qalır. Nə qədər ki, bir ordu, yaxud bir cəmiyyətin başçısı sağdır, bu onların ruhiyyəsinin artmasına səbəb olur. Hətta başçı səfərdə, yaxud ölüm yatağında olsa belə, yenə də ordu, ya cəmiyyətin fəaliyyətdə olmasına gətirib çıxarır. Lakin onun ölüm xəbəri bütün ordunu, cəmiyyəti ruhiyyədən salır. Şiə məzhəbi sağ qalmış İmama olan əqidəsinə görə onu öz aralarında görməsə də, özünü başçısız hiss etmir. Təbii ki, bu əqidə qəlblərdə ümid işığını saxlamaqda və camaatı özlərinə yetişib böyük bir ümumdünya qiyamına hazırlaşmaqda öz təsirini göstərir. Fransanın Sarbon universitetində fəlsəfə dərsi deyən görkəmli fransız şərqşünası, professor Hanri Kerben deyir: "Mənim fikrimcə şiə məzhəbi Allahla bəndələr arasında əlaqəni həmişə qoruyub saxlamış və İmamətə əbədiyyət qazandırmış yeganə məzhəbdir. Yəhudilər Allahla insanlar arasında əsl vasitə olan nübüvvəti (peyğəmbərliyi) Həzrət Musa (ə) ilə qırılmış hesab edərək ondan sonra gəlmiş Həzrət İsa (ə) və Həzrət Məhəmmədi (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) Peyğəmbər kimi qəbul etməmişlər. Eləcə də, məsihilər. (Onlar da bu vasitəni Həzrət İsa (ə) ilə sona çatmış bilirlər.) Müsəlmanların sünni məzhəbi də, Həzrət Məhəmməddən (s) o tərəfə getməmiş və nübüvvətin Məhəmmədlə (s) sona çatdığından sonra Allahla məxluqat arasında heç bir vasitə olduğuna inanmamışdır. Lakin şiə məzhəbi Həzrət Məhəmmədlə (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) nübüvvətin başa çatması əqidəsində olsa da, təkamül və hidayət vasitəsi olan "İmamət"i həmişə qoruyub saxlayan yeganə məzhəbdir."

İmam Mehdini inkar edən İbn Xəldun

Sünni alimlərinin demək olar ki, hamısının Məhdi (əleyhissəlam) barədə deyilmiş rəvayətləri qəbul etdiyi məlum oldu. Lakin onlardan bir neçəsi, o cümlədən də İbn Xəldun bu hədisləri inkar etmiş, ya da onlara şübhə ilə yanaşmışdır. İbn Xəldun deyir:

“Əsrlər boyu bütün müsəlmanlar arasında belə bir inam olmuşdur ki, dünyanın son vaxtlarında Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) ailəsindən bir nəfər mütləq, zühur edib dini möhkəmlədəcək, haqq-ədaləti bərpa edəcək və müsəlmanların hamısı ona tabe olacaq. O, bütün müsəlman ölkələrinə hakim olacaqdır. Həmin şəxsin adı Məhdidir. Qiyamətin qəti müqəddimələrindən olan Dəccalın gəlməsi və sair hadisələr onun zühurundan sonra olacaq. İsa Peyğəmbər göydən enib Dəccalı öldürəcək, ya da onu öldürməkdə Məhdiyə kömək edəcək. İsa (əleyhissəlam) Məhdinin arxasında namaz qılacaq... Məşhur hədisçilərdən bir dəstəsi, o cümlədən, Tirmizi, Əbu Davud, Bəzzar, İbn Macə, Hakim, Təbrani, Əbu Yəla Məhdi (əleyhissəlam) haqqında olan hədisləri öz kitablarında bir qrup səhabənin, o cümlədən, Əli (əleyhissəlam), İbn Abbas, Abdullah ibn Ömər, Təlhə, Abdullah ibn Məsud, Əbu Hüreyrə, Ənəs, Əbu Səid Xudəri, Əli Hilali və Abdullah ibn Harisin dilindən rəvayət etmişlər. Bu hədisləri inkar edib onların sənədində mübahisə edənlər də çoxdur. Hədis elminin mütəxəssisləri arasında belə bir qayda var ki, cərh tədildən[56] irəlidir. Belə olduğu halda əgər biz bu hədisləri söyləmiş ravilərin bəzilərində unutqanlıq, əqidə çatışmamazlığı və ya pozğunluğu kimi zəif cəhətlər müşahidə etsək, həmin hədislər etibardan düşür...”[57]

Sonra o, (İbn Xəldun) bu hədislərdən bir neçəsini qeyd etmiş, onları söyləmiş ravilərin avtobioqrafiyasını araşdıraraq bəzilərini etibar oluna bilməyən hesab etdikdən sonra deyir: “Budur, hədisçilərin Məhdi (əleyhissəlam) və onun qiyamı barədə söylədikləri rəvayətlər. Özünüz də gördünüz ki, onların bir neçəsi istisna olmaqla hamısı mübahisəlidir.”[58] Bu, İbn Xəldunun Məhdi (əleyhissəlam) barədə deyilmiş rəvayətlərə münasibətinin qısa məzmunu idi. Hədis elminin mütəxəssisləri, istər şiə olsun, istərsə də sünni hamı bir nəfər kimi onun iddialarını qəti sübutlarla inkar edərək sözlərini əsassız hesab etmişlər.[59] İndi nümunə üçün Mədinə Universitetinin ustadı Şeyx Əbdülmöhsün İbadın bu barədə dediklərinin qısa məzmununu oxucuların nəzərinə çatdırırıq. O, “Sünnə əhlinin gözlənilən Məhdi haqqında əqidəsi” mövzusuna dair keçirilmiş konfransda İbn Xəldunun nəzəriyyəsini rədd edərək demişdir: a) Əgər Məhdi (əleyhissəlam) haqqında deyilmiş hədisləri hədis mütəxəssisi olan bir şəxs inkar etsəydi, bu barədə şəkk etməyə dəyərdi. Ancaq bu barədə mütəxəssis olmayan tarixçilərin şübhəsi yersizdir. Şeyx Əhməd Şakir yaxşı deyib ki, İbn Xəldun bilmədiyi bir işə baş qoşmuş, əhli olmadığı bir meydana girmişdir. O, öz yazdığı “Əl-Müqəddimə” kitabında Məhdiyə ixtisas verdiyi fəsildə təəccüb ediləsi sözlər demiş və açıq-aşkar səhvlərə yol vermişdir. O, hədisçilərin hədis elmində “cərh tədildən üstündür” demələrindən məqsədin nə olduğunu heç anlamamışdır. b) İbn Xəldun “Əl-Müqəddimə”də Məhdi əleyhissəlama ixtisas verdiyi fəsildə etiraf edir ki, tarix boyu bütün müsəlmanlar arasında belə bir inam olmuşdur ki, dünyanın axır vaxtlarında Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) ailəsindən mütləq, bir nəfər zühur edəcək... Tarix boyu bütün müsəlmanlarda belə bir inamın olmasına etiraf etdiyi halda, İbn Xəldunun özünün də hamının qəbul etdiyi bu əqidəni qəbul etməsi daha məqsədəuyğun olmazdımı? Bütün müsəlmanların əqidəsinin onun şəxsi əqidəsilə zidd olduğu bir halda bu, necə deyərlər özünü kənaraçəkmə demək deyilmi? Deməli, bütün müsəlmanlar səhv başa düşmüş, təkcə İbn Xəldun doğru anlamışdır? Ümumiyyətlə, bu, araşdırılası, əqli yolla başa düşüləsi bir məsələ deyil. Əksinə, bu, nəqli və qeybi bir məsələdir. Kiminsə onu Quran və Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) sünnəsindən başqa bir sübutla isbat etməsi düzgün deyil. Bu isə bütün müsəlmanların nəzəriyyəsini təsdiqləyir və onlar bu nəqli məsələdə mütəxəssislərdir. v) İbn Xəldun bu hədisləri araşdırıb öz etirazını bildirməzdən qabaq deyir: “İndi bu barədə deyilmiş hədisləri qeyd edəcəyik.”[60] Hədisləri qeyd etdikdən sonra deyir: “Budur, hədisçilərin Məhdi (əleyhissəlam) və onun dünyanın sonunda qiyam edəcəyi barədə rəvayət etdiyi hədislər.” Başqa bir yerdə isə deyir: “Hədisçilərin Məhdi (əleyhissəlam) haqqında rəvayət etdiyi hədislərin hamısını bacardığımız qədər qeyd etdik.”[61] Halbuki, o, Məhdi (əleyhissəlam) haqqında deyilmiş hədislərin çoxunu qeyd etməmişdir. Bunu Süyutinin “Əl-Ürfül-virdi fi-əxbaril Məhdi” kitabından da əldə etmək olar. İbn Xəldun, İbn Qəyyimin “Əl-Minarül-münəyyif” adlı kitabında mötəbər sənədlə qeyd etdiyi hədisdən də xəbərsiz qalmışdır. q) İbn Xəldun bu hədislərin bəzisini qeyd etmiş, onların bəzilərinin sənədini ravilərinə görə etibarsız saymışdır. Halbuki, Buxari və Müslim, ya heç olmasa onların biri öz səhihlərində həmin ravilərdən hədislər rəvayət etmiş və alimlər onların sənədlərində heç bir irad tutmamışlar. d) İbn Xəldun özü etiraf edir ki, Məhdi barədə deyilmiş hədislərin az bir qismi sənəd cəhətdən mötəbər və iradsızdır. Elə isə qeyd etməliyik ki, İbn Xəldunun özünün qəbul etdiyi həmin hədislər də bu məsələnin isbata yetməsi üçün kifayət edir və başqa hədislər də onları təsdiqləyir.[62] [63]

Haqqında nəql olunan kəlamlar

İmam Mehdi haqqında hədis rəvayət edənlər.

Səhabələr
Əli ibn Əbu Talib (ə)
Hüseyn ibn Əli (ə)
Abdullah ibn Abbas
Abdullah ibn Ömər
Təlhə ibn Übeydullah
Abdullah ibn Məsud
Əbu Hüreyrə
Ənəs ibn Malik
Əbu Səid Xudri
Əli Hilali
Abdullah ibn Haris
Səid ibn Müsəyyəb

Alimlər
İmam Buxari
Əllamə Kuleyni
Müslim ibn Həccac
Şeyx Səduq
Şeyx Müfid
Şeyx Tusi
Əbu Davud
İbni Macə
Tirmizi
Təbərani
Bəzzar
Hakim
Əbu Yəla

Şiəlikdə

Cəfərilik məzhəbinin alimi Əllamə Kuleyni özünün "əl Kafi" kitabında İmam Mehdi haqqında yazır :

… Əhməd ibn Məhəmməd ibn Abdullah belə rəvayət etmişdir : Zübeyrinin (Allahın lənəti onun üstünə olsun) öldürüldüyü vaxt Əbu Məhəmməddən (Həsən İbn Əli əleyhissalam) mənə belə bir xəbər gəldi : “Allahın dostlarına zülm edərək, Allaha qarşı iftira atanların cəzası budur. O, məni öldürəcəyini və nəslimi kəsəcəyini iddia edirdi. İndi Allahın qüdrətinin necə olduğunu gördünmü ?” İki yüz əlli altıncı ildə İmamın bir oğlu oldu və adını “Mim.Ha.Mim.Dal” qoydu.[64]

İmam Baqir (ə): «Qaim qiyam edəndə hər bir kinli düşmənə imanı təqdim edəcək. Əgər (həmin düşmən) səmimi qəlbdən iman gətirməsə boynu vurulacaq və ya bu günkü zimmə əhli (qeyri-müsəlmanlar) kimi cizyə (vergi) verəcək. Və həmin şəxslərin belinə qayış bağlayacaq və onları şəhərlərdən ətrafa və kəndlərə köçürəcəkdir.»[65]

İmam Sadiq (ə): «Bizim Qaimimiz qiyam edəndə Allah şiələrimizin qulaq və gözlərini elə iti edəcək ki, onlarla Qaim arasında qasid olmayacaq. Durduğu yerdən şiələrlə danışacaq və onlar onun sözlərini eşidəcək, onu görəcəklər.»[66]

Şeyx Səduq Mehdi haqqında yazır :

Allahın Peyğəmbəri (s): «Məni haqq olaraq müjdəçi kimi göndərənə and olsun ki, o qeybdə olanda onun imam olması əqidəsində möhkəm duranlar qırmızı kükürddən də az tapılarlar.»[67]

İmam Sadiq (ə) qeybə çəkilmənin səbəbi barəsindəki sualın cavabında buyurmuşdur: «Sizə faş etmək icazəmiz olmayan səbəbə görə.» Abdullah ibn Fuzeyl nəql edir ki, dedim: «Bəs onda qeybə çəkilməyin fayda və hikməti nədir? Buyurdu: «Onun qeybə çəkilməsinin hikməti ondan qabaqkı ilahi höccətlərin qeybə çəkilmələrinin hikmətidir. Onun hikməti ancaq onun zühurundan sonra məlum olacaq…Qeybə çəkilmək Allahdan (Onun işlərindən) olan bir iş, Allahın sirlərindən biri və Allahın qeyblərindəndir. Allahın hikmət sahibi olmasını bildikdən sonra Onun bütün işlərinin hikmət əsasında olmasını anlayırıq, hətta onların hikmətlərinin sirləri bizə məlum olmasa belə!»[68]

Şeyx Müfid Mehdi haqqında yazır :

İmam Həsən əl-Əskəri (ə) özündən sonra öz övladını canişin qoydu. O, hələ də diridir və İlahi dövlətin qurulmasının intizarındadır. (İlahi Onun fərəcini tezləşdir və bizi də Onun köməkçilərindən qərar ver!) İmam Həsən əl-Əskəri (ə) övladının səadətli mövludunu gizlədirdi və heç kəsi onun zühurundan xəbərdar olmasını qoymurdu. Çünki vəziyyət çox çətin idi. Belə ki, xəlifə ciddi cəhdlə onu axtarır və hər hansı vasitə ilə olur olsun onu tapmağa çalışırdı. Həmin vaxtlarda şiələrin Əbu Məhəmmədin (ə) (İmam Həsən əl-Əskərinin (ə)) oğlunun intizarında olması geniş yayıldı. Buna görə də İmam Həsən əl-Əskəri (ə) öz övladını camaatın gözü qarşısına gətirmirdi və o, dünyadan gedəndən sonra yaxınlarından başqa heç kəsin İmam Mehdi (ə.f) haqqında məlumatı yox idi.

İmam Həsən əl-Əskəri (ə) dünyadan gedəndən sonra onun zahirdə varisi olmadığına nəzər saldıqda, qardaşı Cəfər ibn Əli (əl-Kəzzab) onun tərəkəsini (qoyub getdiyi malı, irsi) zəbt etdiyini, Həzrətin (ə) kənizlərini həbs, zövcələrini də əsir etdiyini görürük. O, İmam Həsən Əskərinin (ə) belə bir övladının olmasına inananlara, onun zühurunun intizarında olanlara və onun zəmanəsinin imamı olmasına etiqad edənlərə qarşı nalayiq sözlər deyirdi. Onları azdırmağa çalışır və qorxudaraq aralarında pərakəndəlik salmaq istəyirdi. O Həzrətin (ə) qohumları həbs, əsirlik, təhdid, həqarət ə zillət səbəbinə çox zərər gördülər. Amma bununla belə, xəlifə öz məqsədinə çata bilmədi və İmamın (ə) o əziz övladına toxuna bilmədilər.

Cəfər əl-Kəzzab İmamın (ə) irsini ələ keçirərək çalışırdı ki, şiələrin qarşısında İmamın (ə) mövqeyini ələ keçirsin. Lakin heç kəs onun iddiasına diqqət etmir və onun imamətini qəbul etmirdi. Sonda xəlifənin yanına gedib ondan istədi ki, onu qardaşının yerinə təyin etsin. Bu məqama yetişmək üçün xeyli pul xərclədi və bu hədəfə yetişmək üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə etdi. Lakin nəticəsi olmadı və heç bir şey əldə edə bilmədi.[69]

Əllamə Məclisi Mehdi haqqında yazır :

İmam Baqir (ə) «Haqsız yerə öldürülən məzlum şəxsin sahibinə bir ixtiyar verdik. (Şəriətin bu hökmləri ilə) artıq ona kömək olunmuşdur» (İsra, ayə 33) ayəsinin təfsirində buyurmuşdur: «Allah (İslam Peyğəmbərini) Əhməd, Məhəmməd və Mahmud, İsanı Məsih adlandırdığı kimi, Mehdini Mənsur (kömək olunmuş) adlandırmışdır.»[70]

İmam Əskəri (ə) o Həzrətdən sonra olacaq ilahi höccət və imam barəsindəki suala cavab verərkən buyurmuşdur: «Oğlum Məhəmməd. Məndən sonra imam və höccət odur. Kim onu tanımadan ölsə cahiliyyət ölüsü kimi ölüb. Bilin! Onun qeybə çəkilməsi olacaqdır. Nadanlar bu barədə sərgərdan qalarlar və batil əhli məhvə düçar olarlar. (Onun zühuru üçün) vaxt təyin edənlər yalan deyərlər. O həmin qeybdən sonra zühur edər. Sanki mən Nəcəfdə onun başı üzərində dalğalanan ağ bayraqları görürəm.»[71]

Allahın Peyğəmbəri (s): «O uşağın qeybə çəkilməsindən başqa çarə yoxdur.» Soruşdular: «Nə üçün, ey Allahın Peyğəmbəri? Buyurdu: «Öldürülməkdən qorxusu vardır.»[72]

İmam Mehdi (ə): «Mən qeybdə olan zaman məndən bəhrələnmək günəş buludun arxasında gözlərdən gizlin olanda ondan bəhrələnmək kimidir. Ulduzlar göy əhlinin əmin-amanlıq amili olduğu kimi mən də yer əhlinin əmin-amanlıq amiliyəm.[73]

İmam Rza (ə): «Həqiqətən fərəc ümidsizlikdən sonra gələr.»[74]

İmam Sadiq (ə): «And olsun Allaha ki, bu iş (imamın zühuru) sizlər tamamilə ümidsizləşdikdən, xeyr, and olsun Allaha (sizin yaxşılarınızla pisləriniz) bir-birindən seçiləndən sonra sorağınıza gələcəkdir.»[75]

İmam Səccad (ə): «Fərəc intizarını çəkməyin özü ən böyük qurtuluşlardandır.»[76]

İmam Əli (ə): «Xətib həlakətə düçar olanda, zəmanənin imamı gözlərdən gizlinə çəkiləndə və bir dəstə qəlblər şad, bir dəstə qəlblər isə qəmgin olanda arzusu olanlar məhv olar, dağılanlar bir-birlərindən ayrılar və sayları az – üç yüz nəfər və ya çox olan möminlər qalarlar. Həmin möminlərin kənarında «Bədr» günü Allahın Peyğəmbərinin (s) kənarında döyüşmüş, öldürülməmiş və ölməmiş bir dəstə döyüşər.»[77]

İmam Sadiq (ə): «Kim bu iş sahibinin (imam Zamanın zühurunun) intizarını çəkən halda ölsə, Qaimlə birlikdə onun xeyməsində olmuş kimidir. Xeyr! Bəlkə hətta Allahın Peyğəmbərinin (s) kənarında qılınc çalan şəxs kimidir.»[78]

İmam Sadiq (ə) İbn Sənana xitab edərək buyurmuşdur: «Tezliklə şəkk və tərəddüdə düşəcəksiniz, aydın nişanə və yol göstərən imamsız qalacaqsınız. Həmin şəkk və tərəddüddən «Ğəriq» duasının oxuyandan başqa heç kəs qurtula bilməyəcək.» (İbn Sənan nəql edir ki,) dedim: «Ğəriq» duası necədir? Buyurdu: Deyirsən: يا اللهُ يا رحمانُ يا رحيمُ يا مُقَلِّبَ القُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلي دِينِك «Ey Allah! Ey Bağışlayan! Ey mehriban! Ey qəlbləri haldan hala salan! Mənim qəlbimi öz dinində möhkəm et!» Mən dedim: يا اللهُ يا رحمانُ يا رحيمُ يا مُقَلِّبَ القُلُوبِ وَ الأَبْصارِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلي دِينِكَ» «Ey Allah! Ey Bağışlayan! Ey mehriban! Ey qəlbləri və düşüncələri haldan hala salan! Mənim qəlbimi öz dinində möhkəm et!» Buyurdu: «Əlbəttə, ki, Allah-taala qəlb və düşüncələri haldan hala salandır. Amma sən mən deyən kimi de: « يا اللهُ يا رحمانُ يا رحيمُ يا مُقَلِّبَ القُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلي دِينِكَ» «Ey Allah! Ey Bağışlayan! Ey mehriban! Ey qəlbləri haldan hala salan! Mənim qəlbimi öz dinində möhkəm et!»[79]

İmam Sadiq (ə): «Qaim iki dəfə qeybə çəkilər: Bir dəfə qısa və bir dəfə uzun müddətli. Birinci dəfə qeybə çəkiləndə onun yerini ancaq o Həzrətin xas şiələri bilərlər. İkinci qeybdə isə onun yerindən o Həzrətin din yoldaşlarının xaslarından başqa heç kəsin xəbəri olmaz.»[80]

Sünnilikdə

Rəsulullah (s.a.v.v.) buyurdu : İmamınız aranızda olduğu halda Məryəm oğlu (İsa əleyhissəlam ) nazil olan vaxt halınız necə olacaq?[81]

Rəsulullah :

"Ümmətimdən hər zaman Qiyamət gününə qədər haqq yolunda vuruşan bir dəstə olacaqdır. İsa ibn Məryəm enəcək və müsəlmanların əmiri ona deyəcək: “namazımızı qıldır” O (İsa) deyəcək: “Xeyr. Sizlərdən bəziniz digərlərinə əmirdir. Bununla Allah bu ümməti üstün etmişdir."[82]



Bizə Müsəddəd xəbər verdi, Onlara Ömər ibn Abid xəbər veribmiş. Bizə Əbu Bəkir, yəni İbni Ayaş xəbər verdi. (H), bizə Müsəddəd xəbər verdi, bizə Süfyandan Yəhya xəbər verdi (H). Bizə Əhməd ibn İbrahim xəbər verdi. Bizə Ubeydullah ibn Musa xəbər verdi.

Bizə Zaidə xəbər verdi. (H) Bizə Əhməd ibn İbrahim xəbər verdi, mənə Ubeydullah ibn Musa Fıtri-dən xəbər verdi, dedi. (Rəvayətlərdəki) məna eynidir. Bunların Hamısı Asım-dan, Asım, Zir-dən o da Abdullah (ibn Məsud (r.ə.)) vasitəsilə Rəsulullah (s) -dan rəvayət etmişdir :

Rəsulullah (s) belə buyurmuşdur :

"Dünyada sadəcə bir gün qalsa, -Zaidə, hədisində belə dedi - Allah o günü uzadar ta - sonra sonra bütün ravilər ittifaq etdilər. - O gün Məndən və ya Əhli Beytimdən, adı adıma, atasının adı atamın adına uyğun gələn bir adam göndərər"

Fitr hədisində belə bir əlavə vardır :

O şəxs "dünyayı, zülümlə dolduğu kimi, ədalətlə dolduracaqdır" Süfyan hədisində belə dedi. Ərəblərə adı adıma uyğun gələn, Əhli beytimdən biri hakim olmadıqca dünyanın sonu olmayacaq, - Vəya Getməyəcəkdir.

Əbu Davud deyir ki, Ömər və Əbu Bəkirin (rəvayətləri) Süfyan-ın (rəvayətinin) eynisidir, (yəni son əlavə, bunların rəvayətində də vardır [83][84]." [85]

Əli (ibn Əbu Talib) (r.ə.)-dən; Rəsulullah (s)-in belə buyurduğu rəvayət edilmişdir.

Dünyanın ömründən sadəcə bir gün qalsa belə, Allah (c.c.) mənim Əhli Beytimdən bir adam göndərəcəkdir. O dünyayı, (daha əvvəl) zülümlə dolduğu kimi, ədalətlə dolduracaqdır."[86][87][88]

Ümmü Sələmə (r.ə.) belə demişdir : Rəsulullah (s)-i belə buyurarkən eşitdim :

"Məhdi mənim ailəmdən, Fatimə-nin oğullarındandır."[89]

Abdullah ibn Cəfər belə demişdir :

Əbul Məlhi, Əli ibn Nüfeyli-ni tərifləyərkən və onun yaxşılığını söyləyərkən eşitdim." [90]

... Əbu Səid Əl Xudri (r.ə.)-dən rəvayət edildiyinə görə, Rəsulullah (s) belə buyurmuşdur :

" Məhdi mən (im nəslim) dəndir. O açıq alınlı və incə burunludur. Dünyayı zülümlə dolduğu kimi ədalətlə dolduracaq və yeddi il hökm sürəcəkdir."[91][92][93]

Rəsulullah (s)-ın xanımı Ümmü Sələmə (r.ə.)-dən Rəsulullah (s)-ın belə buyurduğu rəvayət edilmişdir.

"Bir xəlifə öləndə münaqişə çıxacaq. Mədinəlilərdən birisi, Mədinədən çıxıb, Məkkəyə qaçacaq. (Amma) Məkkəlilərdən bəzi insanlar, onu (olduğu yerdən) çıxarıb, istəmədiyi halda (Kəbədə) Rükun ilə Məaqmi İbrahim arasında ona beyət edəcəklər. Şamlılar da Onun üzərinə bir ordu göndərəcək, amma o ordu Məkkə ilə Mədinə arasındakı Beyda deyilən yerdə yerə batacaq.(20) İnsanlar bunu görəndə, (Şamın və İraqın xeyirli saleh qulları) ona gəlib, (21) beyət edəcək. Sonra Qureyşdən, dayıları Kəlb (qəbiləsindən) dən olan bir adam çıxıb, o beyət edənlər üzərinə bir ordu göndərəcək. Lakin beyət edənlər, Bəni Kəlb-lininin göndərdiyi orduya qalib gələcəklər. Bu ordu Kəlb-in göndərdiyi ordudur, (o vaxt) Kəlb-in qənimətində hazır olmayana heyif !... Xəlifə olan zat (Məhdi) malı bölüşdürəcək. İnsanlardan bir qismi, Peyğəmbərlərinin sünnəti ilə əməl edəcək, İslamiyyət yer üzünə tamamilə yerləşəcək. (Məhdi) yeddi il qalıb, sonra vəfat edəcək və Müsəlmanlar onun (cənazə) namazını qılacaqlar."[94]

Əbu Davud deyir ki :

"Bəziləri Hişam-dan rəvayətlə, doqquz il" bəziləri də "yeddi il" dedi."[95][96]

Bizə Harun ibn Abdullah xəbər verdi, bizə Həmmair-dən nəqlən Əbdussaməd xəbər verdi. Həmmam da Katadə Əbul Xəlil-dən bu hədisi rəvayət etdi.

"Bir xəlifə öləndə münaqişə çıxacaq. Mədinəlilərdən birisi, Mədinədən çıxıb, Məkkəyə qaçacaq. (Amma) Məkkəlilərdən bəzi insanlar, onu (olduğu yerdən) çıxarıb, istəmədiyi halda (Kəbədə) Rükun ilə Məaqmi İbrahim arasında ona beyət edəcəklər. Şamlılar da Onun üzərinə bir ordu göndərəcək, amma o ordu Məkkə ilə Mədinə arasındakı Beyda deyilən yerdə yerə batacaq.(20) İnsanlar bunu görəndə, (Şamın və İraqın xeyirli saleh qulları) ona gəlib, (21) beyət edəcək. Sonra Qureyşdən, dayıları Kəlb (qəbiləsindən) dən olan bir adam çıxıb, o beyət edənlər üzərinə bir ordu göndərəcək. Lakin beyət edənlər, Bəni Kəlb-lininin göndərdiyi orduya qalib gələcəklər. Bu ordu Kəlb-in göndərdiyi ordudur, (o vaxt) Kəlb-in qənimətində hazır olmayana heyif !... Xəlifə olan zat (Məhdi) malı bölüşdürəcək. İnsanlardan bir qismi, Peyğəmbərlərinin sünnəti ilə əməl edəcək, İslamiyyət yer üzünə tamamilə yerləşəcək. (Məhdi) doqquz il qalıb, sonra vəfat edəcək və Müsəlmanlar onun (cənazə) namazını qılacaqlar."[97][98]

Bizə İbnül Müsənna xəbər verdi, Bizə Əmr ibn Asım xəbər verdi. Bizə Əbül Avam xəbər verdi. Bizə Katadə Əbul Xəlil-dən, O Abdullah ibn Xalis-dən, o da Ümmü Sələmə (r.ə.) vasitəsilə Rəsulullah (s)-dən bu hədisi rəvayət etdi.

"Bir xəlifə öləndə münaqişə çıxacaq. Mədinəlilərdən birisi, Mədinədən çıxıb, Məkkəyə qaçacaq. (Amma) Məkkəlilərdən bəzi insanlar, onu (olduğu yerdən) çıxarıb, istəmədiyi halda (Kəbədə) Rükun ilə Məaqmi İbrahim arasında ona beyət edəcəklər. Şamlılar da Onun üzərinə bir ordu göndərəcək, amma o ordu Məkkə ilə Mədinə arasındakı Beyda deyilən yerdə yerə batacaq.(20) İnsanlar bunu görəndə, (Şamın və İraqın xeyirli saleh qulları) ona gəlib, (21) beyət edəcək. Sonra Qureyşdən, dayıları Kəlb (qəbiləsindən) dən olan bir adam çıxıb, o beyət edənlər üzərinə bir ordu göndərəcək. Lakin beyət edənlər, Bəni Kəlb-lininin göndərdiyi orduya qalib gələcəklər. Bu ordu Kəlb-in göndərdiyi ordudur, (o vaxt) Kəlb-in qənimətində hazır olmayana heyif !... Xəlifə olan zat (Məhdi) malı bölüşdürəcək. İnsanlardan bir qismi, Peyğəmbərlərinin sünnəti ilə əməl edəcək, İslamiyyət yer üzünə tamamilə yerləşəcək. (Məhdi) doqquz il qalıb, sonra vəfat edəcək və Müsəlmanlar onun (cənazə) namazını qılacaqlar." [99][100]

Ümmü Sələmə (r.ə.) Rəsulullah (s)-dan (Məkkə ilə Mədinə arasında) batırılacaq olanların qısasını xəbər verib (belə davam etdi) : " Ya Rəsulullah, bu orduya istəməyərək zorla götürülən nə olacaq ? dedim. Rəsulullah (s) :

O briləri ilə birlikdə o da batırılacaq, amma Qiyamət günü niyyətinə görə dirildilər", buyurdu."[101][102][103]

Əbu İshaq-dan rəvayət edildiyinə görə ;

Hz. Əli (r.ə.) oğlu Həsən-ə baxıb belə demişdir :

" Mənim bu oğlum Rəsulullah (s)-dan isimləndiyi kimi seyiddir. Onun sülbündən, adı Nəbimizin adından olan, ona yaradılışda yox, xasiyyətdə bənziyən bir adam gələcəkdir."

Hz. Əli hekayəni zikr etdi, " Dünyayı Ədalətlə dolduracaq..." dedi.

Harun belə dedi : Bizə Əmr ibn Əbu Qeys, Mutarrıf ibn Tarif-dən, o Əbu Həsən-dən, o da Hilal ibn Əmr-dən belə dediyini rəvayət etdi :

Mavəraənnəhr-də əl Haris ibn Hərras[104] adında bir adam çıxacaq. Onun (ordusunun) qarşısında Mənsur deyilən birisi olacaq, Qureyş-in Rəsulullah (s)-a imkan verdiyi kimi ali Muhamməd-ə (Xilafətinə) imkan verəcək - və ya hazırlayacaq. Hər möminin ona yardım etməsi və ya dəvəti qəbul etməsi vacibdir."[105][106]

Abdullah ibn Məsud (r.ə.)-dən rəvayətə görə, Rəsulullah (s) belə buyurdu : "Əhli Beytimdən ismi ismimə bənzəyən bir şəxs Ərəblərin rəhbərliyinə keçib (onların) idarəsini əlinə almayana qədər dünyanın sonu gəlməyəcəkdir."[107]

Abdullah ibn Məsud (r.ə.)-dən rəvayətə görə, rəsulullah (s) belə buyurdu : "Əhli beytimdən ismi ismimə bənzər bir şəxs iş başına keçəcəkdir." Asım deyir ki : Əbu Salih, Əbu Hüreyrə-nin belə söyədiyini bizə dedi : "Dünyanın bir günlük ömrü qalmış olsa belə o kimsənin başa keçməsi üçün Allah o günü uzadar."[108]

Əbu Səid əl Xudri (r.ə.)-dən rəvayətə görə belə demişdir : Peyğəmbərimizdən sonra bir hadisə çıxacağından qorxduq və Rəsulullah (s)-dan soruşduq, buyurdu ki : "Ümmətimin arasında Məhdi çıxacaqdır, beş və ya yeddi və ya doqquz (şübhə edən ravi Zeyd-dir) yaşayacaqdır. Əbu Səid deyir ki : "Bu müddət nədir ?" deyə soruşduq. Rəsulullah (s) "İldir" buyurdu, və belə davam etdi : "Bir kimsə o Mehdiyə gələcək və Ey Mehdi mənə ver, mənə ver deyəcək Mehdi də onun paltarının ətəyi ilə daşıyabiləcəyi qədər ətəyini dolduracaqdır."[109]

Abdullah (ibn Məsud) (r.ə.) söyləmişdir :

Biz bir dəfə Rəsulullah (s) - ın yanında ikən Haşimi oğullarından bir dəstə gənc bizə doğru gəldilər. Sonra Peyğəmbər (s) onları görəndə (mübarək) gözlərinə yaş doldu və rəngi dəyişdi. Abdullah demişdir ki : Bunun üstündən mən :

(Ya Rəsulullah !) Sənin (mübarək) üzündə arzulamadığımız (yəni bizi kədərləndirib, narahat edən) bir dəyişikliyi bir müddətdir görürük, dedim. O da :

Biz elə bir Əhli Beytik ki, Allah bizim üçün axirəti dünyaya tərcih etmişdir. Mənim Əhli beytim, şübhəsiz məndən sonra bəla, qaçırılma və sürgünə uğrayacaq. Nəhayət bərabərində qara bayraqlar olan bir qövm şərq tərəfdən gələcək və xeyir (hökmdarlıq) istəyəcəklər. Lakin istəkləri yerinə yetirilməyəcək. Bunun üstündə savaşacaqlar və onlara (Allah tərəfindən) yardım ediləcək. Bundan sonra istədikləri (hökmdarlıq) özlərinə veriləcək. Lakin özləri bunu qəbul etməyib əmirliyi Əhli Beytimdən bir adama təqdim edəcəklər. Bu (Əmir) də insanlar yer üzünü daha əvvəl zülümlə doldurduqları kimi, yer üzünü ədalətlə dolduracaqdır. Artıq sizdən kim o günə yetişərsə qar üstündə iməkləmək surətilə də olsa onlara çatsın (qatılsın), buyurdu."[110]

Əbu Səid Xudri (r.ə.)-dən rəvayət olunduğuna görə ; Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur :

Ümmətim içində əl Məhdi olacaqdır. (Aranızda qalmağı) qısa tutularsa (qalacağı vaxt) yeddi (il)dir. Qısa tutulmazsa (qalacağı vaxt) doqquz ildir. Mənim ümmətim o dövürdə elə bir rahatlıq tapacaq ki, o günə qədər onun muslini kəsinliklə tapmamışdır. Yer, yemişini (ərzaq məhsulların) verəcək və İnsanlardan heç bir şey gizlətməyəcək (verməməzlik etməyəcək)dir. Mal da o gün çox yığılmış olacaqdır. Adam qalxıb da Ya Məhdi ! Mənə (mal) ver, deyəcək. Məhdi də "Al", deyəcəkdir."[111]

"... Səvban (r.ə.)-dən rəvayət edildiyinə görə ; Rəsulullah (s) belə buyurdu, demişdir :

Sizin xəzinənizin yanında üç insan zidd düşəcək (mübarizə aparacaq). Üçü də bir xəlifənin övladıdır. Sonra (xəlifəlik) bunların heç birinə (qismət) olmayacaq. Daha sonra şərq tərəfdən qara bayraqlar (daşıyan ordu) çıxacaq və heç bir qövmün öldürə bilmədiyi bir formada sizləri öldürəcəklər.

Siz o (ordunun başında) gələni görəndə qar üzərində iməkləmək sürətilə də olsa (gedib) ona beyət edin."[112]

"... Əli (r.ə.)-dən rəvayət olunduğuna görə ; Rəsulullah (s) belə buyurdu, demişdir :

Əl-Məhdi, bizdən, Əhli Beyt-dəndir. Allah onu bir gecədə islah edər (yəni tövbəsini qəbul edər və ya hikmətlərlə zənginləşdirər)."[113]

"... Səid ibn əl-Müsəyyəb (r.ə.) belə demişdir :

Biz (möminlərin anası) Ümmü Sələmə (r.ə.)-in yanında idik. Bir ara Məhdi mövzusunda müzakirə elədik. Bunun üstünə Ümmü Sələmə (r.ə.) :

Mən, Rəsulullah (s)-dən eşitdim, buyurdu ki :

Məhdi, (qızım) Fatimənin vələd (nəsl) indəndir."[114]

"... Ənəs ibn Malik (r.ə.)-dən ; Belə demişdir :

Mən, Rəsulullah (s)-dən eşitdim, buyurdu ki : Biz Əbdulmüttəlibin övladları cənnət əhlinin böyükləriyik. Mən, Həmzə, Əli, Cəfər, Həsən, Hüseyn və Məhdi."[115]



"... Abdullah ibn əl-Haris ibn Cəzil əz-Zübeydi (r.ə.)-dən rəvayət edildiyinə görə ; Rəsulullah (s) :

Şərqdən bir dəstə insan çıxacaq və Məhdi üçün şərait hazırlayacaq, buyurdu. O, Məhdi-nin hökmdarlığını nəzərdə tutur. "[116][117]

Allahın Peyğəmbəri (s): «Mehdi mənim nəvələrimdən biridir ki, üzü ay kimi nurludur.»[118]

Allahın Peyğəmbəri (s): «Ümmətimin sonuncusunun içində Mehdi qiyam edəcək. Allah ona yağış əta edəcək, yer otunu bitirəcək, malı tam və kamil şəkildə verəcək, heyvan və dördayaqlılar artacaq və ümmət başıuca və əzəmətli olacaq.»[119]

Allahın Peyğəmbəri (s): «Yer üzü zülm və düşmənçiliklə dolmayınca Qiyamət bərpa olmayacaq. Həmin vaxt mənim Əhli-Beytimdən biri qiyam edəcək və o, yer üzünü zülm və haqsızlıqla dolduğu kimi ədalətlə dolduracaq.»[120]

Allahın Peyğəmbəri (s): «Ümmətimin sonuncusunun içində Mehdi qiyam edəcək. Allah ona yağış əta edəcək, yer otunu bitirəcək, malı tam və kamil şəkildə verəcək, heyvan və dördayaqlılar artacaq və ümmət başıuca və əzəmətli olacaq.»[121]

وهو أبو محمد العلوي العسكري وهو أحد الأئمة الاثني عشر على مذهب الامامية ، وهو والد محمد الذي يعتقدونه المنتظر بسرداب سامرا وكان مولده سنة اثنتين وثلاثين ومائتين


İmamiyyə məzhəbinin on iki imamından biri olan Əbu Məhəmməd əl-Ələvi əl-Əsgəri də bu ildə vəfat etmişdi. O, Samirra sərdabına girən və imamiyyə məzhəbinə görə bir gün zühur edəcəyinə inanılan Məhəmmədin atası idi. İmam əl-Əsgəri 232-ci ildə dünyaya gəlmişdi.[122]



أولاد الإمام العسكري علیھ السلام أما الحسن العسكري الامام فله إبنان وبنتان أما الابنان فأحدهما صاحب الزمان عجل الله فرجه الشريف


İmam Həsən əl-Əsgəri əleyhissalamın övladları: Həsən əl-Əsgəri imamdır, onun 2 oğlu və 2 qızı var idi. Oğullarından biri “Sahib əz-Zaman”dır, Allah şərəfli zühurunu təcil etsin.[123]



محمد بن الحسن بن علي بن محمد بن علي بن موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب وكنيته أبو عبد الله وأبو القاسم وهو الخلف الحجة صاحب الزمان القائم والمنتظر والتالي وهو آخر الأئمة ، وقال : ويقال له ذو الإسمين محمد وأبو القاسم قالوا : أمه أم ولد يقال لها صقيل


Əbu Məhəmməd b. Həsən (əl-Əsgəri) b. Əli (ən-Nəqi) b. Məhəmməd (ət-Təqi) b. Əli (ər-Rza) b. Musa (əl-Kazım) b. Cəfər (əs-Sadiq) b. Məhəmməd (əl-Baqir) b. Əli (əs-Səccad) b. Hüseyn (əş-Şəhid) b. Əli (əl-Mürtəza) b. Əbu Talib (ə)-dır və künyələri Əbu Abdullah və Əbul Qasim və O əl-Xələff əl-Höccət və Sahib əz-Zaman, Qaim əl-Müntəzər və sonuncu imamdır.[124]



المنتظرالشريف أبو القاسم محمد بن الحسن العسكري ابن علي الهادي ابن محمد الجواد ابن علي الرضى ابن موسى الكاظم ابن جعفر الصادق ابن [ ص: 120 ] محمد الباقر ابن زين العابدين بن علي بن الحسين الشهيد ابن الإمام علي بن أبي طالب ، العلوي الحسيني .خاتمة الاثني عشر سيدا


Əl-Müntəzər əş-Şərif Əbul-Qasim Məhəmməd b. Həsən (əl-Əsgəri) b. Əli (ən-Nəqi) b. Məhəmməd (ət-Təqi) b. Əli (ər-Rza) b. Musa (əl-Kazım) b. Cəfər (əs-Sadiq) b. Məhəmməd (əl-Baqir) b. Əli (əs-Səccad) b. Hüseyn əş-Şəhid b. İmam Əli b. Əbu Talib əl-Ələvi əl-Haşimi, 12 Seyyidin sonuncusu.[125]



الحسن بن علي بن محمد بن علي الرضا بن موسى بن جعفر الصادق. أبو محمد الهاشمي الحسيني أحد أئمة الشيعة الذين تدعي الشيعة عصمتهم. ويقال له الحسن العسكري لكونه سكن سامراء، فإنها يقال لها العسكر. وهو والد منتظر الرافضة. توفي إلى رضوان الله بسامراء في ثامن ربيع الأول سنة ستين، وله تسع وعشرون سنة. ودفن إلى جانب والده. وأمه أمة.) وأما ابنه محمد بن الحسن الذي يدعوه الرافضة القائم الخلف الحجة، فولد سنة ثمان وخمسين، وقيل: سنة ست وخمسين. عاش بعد أبيه سنتين ثم عدم، ولم يعلم كيف مات. وأمه أم ولد. وهم يدعون بقاءه في السرداب من أربعمائة وخمسين سنة، وأنه صاحب الزمان، وأنه حي يعلم علم الأولين والآخرين، ويعترفون أن أحد لم يره أبداً، فنسأل الله أن يثبت علينا عقولنا وإيماننا


Həsən b. Əli b. Məhəmməd b. Əli ər-Rza b. Musa b. Cəfər əs-Sadiq, Əbu Məhəmməd əl-Haşimi əl-Hüseyni, Şiənin imamlarından biridir, (Şiələr) ona Əsgəri deyirlər. O Rafizilər “Müntəzər” imamlarının atasıdır. O (r.a) Samirrada vəfat etdi, atasının yanında dəfn edilib. Onun (imam Həsən Əsgərinin) oğlu Məhəmməd b. Həsənə gəldikdə isə, Rafizilər onu “Qaim”, “əl-Xələf əl-Höccət” deyə adlandırırlar. O hicrətin 258-ci ilində dünyaya gəlmişdir, bəziləri 255 demişdir.[126]



جعفر بن علي بن محمد بن علي بن موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب الحسيني أخو الحسن الذي يقال له العسكريوهو الحادي عشر من الأئمة الإمامية ووالد محمد صاحب السرداب


Cəfər b. Əli (ən-Nəqi) b. Məhəmməd (ət-Təqi) b. Əli (ər-Rza) b. Musa (Kazım) b. Cəfər (əs-Sadiq) b. Məhəmməd (Baqir) b. Əli (əs-Səccad) b. Hüseyn (əş-Şəhid) b. Əli (əl-Mürtəza) əl-Haşimi. Həsən əl-Əsgərinin qardaşıdır. Həsən əl-Əsgəri imamiyyə (məzhəbinin) imamlarından biri və “Sərdabə Sahbi” Məhəmmədin atasıdır.[127]

İstinadlar
↑ Əllamə Kuleyni , "əl Kafi", c. 1, səh. 533, hədis 15
↑ Nömani, "Qeybət", səh. 73-74, hədis 7
↑ Şeyx Səduq, "Uyunu Əxbar ər-Rza ə.s", c. 1, səh. 52, hədis 17
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 240, hədis 64
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 261, hədis 7
↑ Şeyx Müfid, "əl İxtisas", səh. 207
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ "وهو أبو محمد العلوي العسكري وهو أحد الأئمة الاثني عشر على مذهب الامامية ، وهو والد محمد الذي يعتقدونه المنتظر بسرداب سامرا وكان مولده سنة اثنتين وثلاثين ومائتين" "İmamiyyə məzhəbinin on iki imamından biri olan Əbu Məhəmməd əl-Ələvi əl-Əsgəri də bu ildə vəfat etmişdi. O, Samirra sərdabına girən və imamiyyə məzhəbinə görə bir gün zühur edəcəyinə inanılan Məhəmmədin atası idi. İmam əl-Əsgəri 232-ci ildə dünyaya gəlmişdi." İbni Əsir, “əl Kamil fit Tarix”, c. 7, səh. 226-228
↑ "أولاد الإمام العسكري علیھ السلام أما الحسن العسكري الامام فله إبنان وبنتان أما الابنان فأحدهما صاحب الزمان عجل الله فرجه الشريف" "İmam Həsən əl-Əsgəri əleyhissalamın övladları: Həsən əl-Əsgəri imamdır, onun 2 oğlu və 2 qızı var idi.Oğullarından biri “Sahib əz-Zaman”dır, Allah şərəfli zühurunu təcil etsin." Fəxri ər-Razi, “Şəcərəh Mübarəkəh…”, səh. 78-79
↑ "وهو الحادي عشر من الأئمة الإمامية ووالد محمد صاحب السرداب" Həsən əl-Əsgəri imamiyyə (məzhəbinin) imamlarından biri və “Sərdabə Sahbi” Məhəmmədin atasıdır. İbni Həcər əl-Əsqəlani, “Lisan əl-Mizan”, 2/119, 493-cü ravi
↑ "الشيعة الذين تدعي الشيعة عصمتهم. ويقال له الحسن العسكري لكونه سكن سامراء، فإنها يقال لها العسكر. وهو والد منتظر الرافضة. توفي إلى رضوان الله بسامراء في ثامن ربيع الأول سنة ستين، وله تسع وعشرون سنة. ودفن إلى جانب والده. وأمه أمة.) وأما ابنه محمد بن الحسن الذي يدعوه الرافضة القائم الخلف الحجة، فولد سنة ثمان وخمسين، وقيل: سنة ست وخمسين." Həsən b. Əli b. Məhəmməd b. Əli ər-Rza b. Musa b. Cəfər əs-Sadiq, Əbu Məhəmməd əl-Haşimi əl-Hüseyni, Şiənin imamlarından biridir, (Şiələr) ona Əsgəri deyirlər. O Rafizilər “Müntəzər” imamlarının atasıdır. O (r.a) Samirrada vəfat etdi, atasının yanında dəfn edilib. Onun oğlu Məhəmməd b. Həsənə gəldikdə isə, Rafizilər onu “Qaim”, “əl-Xələf əl-Höccət” deyə adlandırırlar. O hicrətin 258-ci ilində dünyaya gəlmişdir, bəziləri 255 demişdir. Əz-Zəhəbi, “Tarix əl İslam”, c. 19, səh. 113
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əl Munavi, "Feyzul Qədir", c. 6, səh. 277
↑ Ğiyas b. Əsid deyib: Hz.Məhdi (ə.s) cümə günü dünyaya gəldi. Anasının adı Reyhanə idi, ona Nərcis deyilirdi. Bəziləri deyib ki, anasının adı Seyqəl idi, bəziləri isə deyib ki, (Səvsən) Süsəndir. Yalnız bəzi şəxslər deyib ki, hamilə olduğu övlada görə Suqeyl (nurlu, işıqlı və parıltılı) adlandırılıb.
Şeyx Səduq, "Kəmalud Din və Təmamun Nemə", səh. 432
↑ "Əl-füsulül-mühimmə", səh.310.
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əllamə Kuleyni, "Əl Kafi", c. 1, "Höccət" kitabı, 125-ci fəsil, hədis 1350.
↑ Şeyx Səduq, “Kəmalüddin”, səh.432.
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 342-366
↑ Şeyx Tusi, "Əl Giybə", 2-ci nəşr, s. 214-243
↑ "İsbatül Xüdat", c.6 və 7
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c.51, s. 360-361
↑ Şeyx Tusi, "Əl Ğiybə", s. 242
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalüddin", səh.480.
↑ Şeyx Müfid, "Əl İrşad", səh. 346
↑ Fusul-ul Mühimmə, s.271.
↑ Məsələn : 5-ci imam İmam Məhəmməd ibn Əli Baqir belə buyurmuşdur : "Qaimimiz qiyam etdiyində, ↑ Nömani, "Qeybət", səh. 73-74, hədis 7
↑ Şeyx Səduq, "Uyunu Əxbar ər-Rza ə.s", c. 1, səh. 52, hədis 17
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 240, hədis 64
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 261, hədis 7
↑ Şeyx Müfid, "əl İxtisas", səh. 207
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ "وهو أبو محمد العلوي العسكري وهو أحد الأئمة الاثني عشر على مذهب الامامية ، وهو والد محمد الذي يعتقدونه المنتظر بسرداب سامرا وكان مولده سنة اثنتين وثلاثين ومائتين" "İmamiyyə məzhəbinin on iki imamından biri olan Əbu Məhəmməd əl-Ələvi əl-Əsgəri də bu ildə vəfat etmişdi. O, Samirra sərdabına girən və imamiyyə məzhəbinə görə bir gün zühur edəcəyinə inanılan Məhəmmədin atası idi. İmam əl-Əsgəri 232-ci ildə dünyaya gəlmişdi." İbni Əsir, “əl Kamil fit Tarix”, c. 7, səh. 226-228
↑ "أولاد الإمام العسكري علیھ السلام أما الحسن العسكري الامام فله إبنان وبنتان أما الابنان فأحدهما صاحب الزمان عجل الله فرجه الشريف" "İmam Həsən əl-Əsgəri əleyhissalamın övladları: Həsən əl-Əsgəri imamdır, onun 2 oğlu və 2 qızı var idi.Oğullarından biri “Sahib əz-Zaman”dır, Allah şərəfli zühurunu təcil etsin." Fəxri ər-Razi, “Şəcərəh Mübarəkəh…”, səh. 78-79
↑ "وهو الحادي عشر من الأئمة الإمامية ووالد محمد صاحب السرداب" Həsən əl-Əsgəri imamiyyə (məzhəbinin) imamlarından biri və “Sərdabə Sahbi” Məhəmmədin atasıdır. İbni Həcər əl-Əsqəlani, “Lisan əl-Mizan”, 2/119, 493-cü ravi
↑ "الشيعة الذين تدعي الشيعة عصمتهم. ويقال له الحسن العسكري لكونه سكن سامراء، فإنها يقال لها العسكر. وهو والد منتظر الرافضة. توفي إلى رضوان الله بسامراء في ثامن ربيع الأول سنة ستين، وله تسع وعشرون سنة. ودفن إلى جانب والده. وأمه أمة.) وأما ابنه محمد بن الحسن الذي يدعوه الرافضة القائم الخلف الحجة، فولد سنة ثمان وخمسين، وقيل: سنة ست وخمسين." Həsən b. Əli b. Məhəmməd b. Əli ər-Rza b. Musa b. Cəfər əs-Sadiq, Əbu Məhəmməd əl-Haşimi əl-Hüseyni, Şiənin imamlarından biridir, (Şiələr) ona Əsgəri deyirlər. O Rafizilər “Müntəzər” imamlarının atasıdır. O (r.a) Samirrada vəfat etdi, atasının yanında dəfn edilib. Onun oğlu Məhəmməd b. Həsənə gəldikdə isə, Rafizilər onu “Qaim”, “əl-Xələf əl-Höccət” deyə adlandırırlar. O hicrətin 258-ci ilində dünyaya gəlmişdir, bəziləri 255 demişdir. Əz-Zəhəbi, “Tarix əl İslam”, c. 19, səh. 113
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əl Munavi, "Feyzul Qədir", c. 6, səh. 277
↑ Ğiyas b. Əsid deyib: Hz.Məhdi (ə.s) cümə günü dünyaya gəldi. Anasının adı Reyhanə idi, ona Nərcis deyilirdi. Bəziləri deyib ki, anasının adı Seyqəl idi, bəziləri isə deyib ki, (Səvsən) Süsəndir. Yalnız bəzi şəxslər deyib ki, hamilə olduğu övlada görə Suqeyl (nurlu, işıqlı və parıltılı) adlandırılıb.
Şeyx Səduq, "Kəmalud Din və Təmamun Nemə", səh. 432
↑ "Əl-füsulül-mühimmə", səh.310.
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əllamə Kuleyni, "Əl Kafi", c. 1, "Höccət" kitabı, 125-ci fəsil, hədis 1350.
↑ Şeyx Səduq, “Kəmalüddin”, səh.432.
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 342-366
↑ Şeyx Tusi, "Əl Giybə", 2-ci nəşr, s. 214-243
↑ "İsbatül Xüdat", c.6 və 7
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c.51, s. 360-361
↑ Şeyx Tusi, "Əl Ğiybə", s. 242
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalüddin", səh.480.
↑ Şeyx Müfid, "Əl İrşad", səh. 346
↑ Fusul-ul Mühimmə, s.271.
↑ Məsələn : 5-ci imam İmam Məhəmməd ibn Əli Baqir belə buyurmuşdur : "Qaimimiz qiyam etdiyində, Allah əlini qullarının başına qoyar. onun vasitəsiylə ağıllarını toplayar və beləliklə ağılları kamil olar (ağıllanarlar)." (Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, s.328 və 336)
↑ 6-cı imam İmam Cəfər ibn Məhəmməd əs-Sadiq (ə) belə buyurmuşdur : "Elm iyirmi yeddi hərifdir. Bütün peyğəmbərlərin gətirdikləri, sadəcə iki hərifdir. Bugünə qədər xalq, iki hərifdən çoxunu tanımayıb (bilməyib). bizdən olan Qaim qiyam etdiyi zaman digər iyirmi beş hərifi aşikar edər və xalqın içərisində yayar və iki hərfi də digərləriylə birləşdirər. Beləliklə iyirmi yeddi hərfi yayar. "(Əllamə Məclisi, "Biharul ənvar", c.52, s. 336)
↑ Məsələn : 8-ci imam İmam Əli ibn Musa ər-Rza (ə) belə buyurmuşdur : "...Məndən sonraki imam, oğlum Məhəmməddir. Məhəmməddən sonra oğlu Əlidir. Əlidən sonra oğlu Həsəndir. Həsəndən sonra oğlu Höccəti Qaimdir. Qeybətintdə gözləniləcək. Zühur etdiyindəitaət olunar. Dünyanın bir gündən artıq ömrü qalmasa belə, Allah, o günü o qədər uzadar ki, Həzrət zühur etsin və Yer üzünü zülümlə dolduğu kimi ədalətlə doldursun. Amma nə zaman gələcəyini söyləmək, qiyamətin nə zaman olcağını xəbər verməyə bənzəyər. Atam atasından, o da atasından və beləliklə Hz. Əli (ə) - dan nəqlən belə buyurur : Peyğəmbər (s) - dən "Ey Rəsulallah, soyundan olan Qaim nə zaman zühur edəcək ?" deyə soruşulduqda belə buyurdu : "Onun zühuru qiyamətə bənzər. Allah-dan başqası onun vaxtını bəlli edə bilməz (Müəyyənləşdirə bilməz). Bu Yer üzünə və Göy üzünə ağır gələr. Sizə ancaq birdən (ani) gələr."(Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, s.154)
↑ Sıfr ibn Əbu Dələf, 9-cu imam İmam Məhəmməd ibn Əli ət-Təqi (ə) -ın belə buyurduğunu eşitdim. Deyir : "Məndən sonra İmam, oğlum Əli-dir. Onun əmri, mənim əmrim, sözü mənim sözüm, ona itaət mənə itaətdir. Ondan sonrakı imam (onun) oğlu Həsən-dir. Onun əmri, atasının əmri, sözü atasının sözü, ona itaət, atasına itaətdir." Sonra imam susdu. Söylədim : "Ey Rəsulallahın nəvəsi, Həsən-dən sonrakı imam kimdir ?" Hönkür-hönkür ağladıqdan sonra belə buyurdu : "Həsəndən sonrakı, haqq ilə qiyam edən və zühuru gözlənilən oğlu, Qaimdir."(Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 158)
↑ Musa ibn Cəfər Bağdadi deyir ki, 11-ci imam İmam Həsən ibn Əli Əskəri (ə) -ın belə buyurduğunu eşitdim : "Məndən sonra, yerimdə oturacaq imam haqqında ixtilafa düşdüyünüzü görür kimiyəm. Amma bilin ki, Rəsullallahdan (s) sonra imamları qəbul edib, yalnız oğlumun imamətini inkar edən birisi, Allah-ın bütün peyuğəmbərlərini və elçilərini qəbul edib Muhamməd-in peyğəmbərliyini inkar eliyənə bənzər. Çünki sonuncumuza itaət etmək, ilkimizə itaət etmək kimidir. Sonuncumuzu inkar etmək, ilkimizi inkar etmək kimidir. Bəli oğlum qeybətə çəkilər. Allah-ın qoruduğu kimsədən başqa, bütün xalq qeybət dönəmində şübhəyə düşər." (Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 160)
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din" səh. 434-478.
↑ Həsən ibn Əyyub ibn Nuh (r.ə.) İmam Əskəri (ə)-ın vəkillərindən olmuşdur
↑ "Əl Qeybət" səh. 217
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 4
↑ Sünəni-Əbu Davud, c.1, səh.106.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4282-ci hədis
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/399-400
↑ Nömani, "Qeybət", səh. 73-74, hədis 7
↑ Şeyx Səduq, "Uyunu Əxbar ər-Rza ə.s", c. 1, səh. 52, hədis 17
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 240, hədis 64
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 261, hədis 7
↑ Şeyx Müfid, "əl İxtisas", səh. 207
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ "وهو أبو محمد العلوي العسكري وهو أحد الأئمة الاثني عشر على مذهب الامامية ، وهو والد محمد الذي يعتقدونه المنتظر بسرداب سامرا وكان مولده سنة اثنتين وثلاثين ومائتين" "İmamiyyə məzhəbinin on iki imamından biri olan Əbu Məhəmməd əl-Ələvi əl-Əsgəri də bu ildə vəfat etmişdi. O, Samirra sərdabına girən və imamiyyə məzhəbinə görə bir gün zühur edəcəyinə inanılan Məhəmmədin atası idi. İmam əl-Əsgəri 232-ci ildə dünyaya gəlmişdi." İbni Əsir, “əl Kamil fit Tarix”, c. 7, səh. 226-228
↑ "أولاد الإمام العسكري علیھ السلام أما الحسن العسكري الامام فله إبنان وبنتان أما الابنان فأحدهما صاحب الزمان عجل الله فرجه الشريف" "İmam Həsən əl-Əsgəri əleyhissalamın övladları: Həsən əl-Əsgəri imamdır, onun 2 oğlu və 2 qızı var idi.Oğullarından biri “Sahib əz-Zaman”dır, Allah şərəfli zühurunu təcil etsin." Fəxri ər-Razi, “Şəcərəh Mübarəkəh…”, səh. 78-79
↑ "وهو الحادي عشر من الأئمة الإمامية ووالد محمد صاحب السرداب" Həsən əl-Əsgəri imamiyyə (məzhəbinin) imamlarından biri və “Sərdabə Sahbi” Məhəmmədin atasıdır. İbni Həcər əl-Əsqəlani, “Lisan əl-Mizan”, 2/119, 493-cü ravi
↑ "الشيعة الذين تدعي الشيعة عصمتهم. ويقال له الحسن العسكري لكونه سكن سامراء، فإنها يقال لها العسكر. وهو والد منتظر الرافضة. توفي إلى رضوان الله بسامراء في ثامن ربيع الأول سنة ستين، وله تسع وعشرون سنة. ودفن إلى جانب والده. وأمه أمة.) وأما ابنه محمد بن الحسن الذي يدعوه الرافضة القائم الخلف الحجة، فولد سنة ثمان وخمسين، وقيل: سنة ست وخمسين." Həsən b. Əli b. Məhəmməd b. Əli ər-Rza b. Musa b. Cəfər əs-Sadiq, Əbu Məhəmməd əl-Haşimi əl-Hüseyni, Şiənin imamlarından biridir, (Şiələr) ona Əsgəri deyirlər. O Rafizilər “Müntəzər” imamlarının atasıdır. O (r.a) Samirrada vəfat etdi, atasının yanında dəfn edilib. Onun oğlu Məhəmməd b. Həsənə gəldikdə isə, Rafizilər onu “Qaim”, “əl-Xələf əl-Höccət” deyə adlandırırlar. O hicrətin 258-ci ilində dünyaya gəlmişdir, bəziləri 255 demişdir. Əz-Zəhəbi, “Tarix əl İslam”, c. 19, səh. 113
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əl Munavi, "Feyzul Qədir", c. 6, səh. 277
↑ Ğiyas b. Əsid deyib: Hz.Məhdi (ə.s) cümə günü dünyaya gəldi. Anasının adı Reyhanə idi, ona Nərcis deyilirdi. Bəziləri deyib ki, anasının adı Seyqəl idi, bəziləri isə deyib ki, (Səvsən) Süsəndir. Yalnız bəzi şəxslər deyib ki, hamilə olduğu övlada görə Suqeyl (nurlu, işıqlı və parıltılı) adlandırılıb.
Şeyx Səduq, "Kəmalud Din və Təmamun Nemə", səh. 432
↑ "Əl-füsulül-mühimmə", səh.310.
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əllamə Kuleyni, "Əl Kafi", c. 1, "Höccət" kitabı, 125-ci fəsil, hədis 1350.
↑ Şeyx Səduq, “Kəmalüddin”, səh.432.
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 342-366
↑ Şeyx Tusi, "Əl Giybə", 2-ci nəşr, s. 214-243
↑ "İsbatül Xüdat", c.6 və 7
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c.51, s. 360-361
↑ Şeyx Tusi, "Əl Ğiybə", s. 242
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalüddin", səh.480.
↑ Şeyx Müfid, "Əl İrşad", səh. 346
↑ Fusul-ul Mühimmə, s.271.
↑ Məsələn : 5-ci imam İmam Məhəmməd ibn Əli Baqir belə buyurmuşdur : "Qaimimiz qiyam etdiyində, Allah əlini qullarının başına qoyar. onun vasitəsiylə ağıllarını toplayar və beləliklə ağılları kamil olar (ağıllanarlar)." (Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, s.328 və 336)
↑ 6-cı imam İmam Cəfər ibn Məhəmməd əs-Sadiq (ə) belə buyurmuşdur : "Elm iyirmi yeddi hərifdir. Bütün peyğəmbərlərin gətirdikləri, sadəcə iki hərifdir. Bugünə qədər xalq, iki hərifdən çoxunu tanımayıb (bilməyib). bizdən olan Qaim qiyam etdiyi zaman digər iyirmi beş hərifi aşikar edər və xalqın içərisində yayar və iki hərfi də digərləriylə birləşdirər. Beləliklə iyirmi yeddi hərfi yayar. "(Əllamə Məclisi, "Biharul ənvar", c.52, s. 336)
↑ Məsələn : 8-ci imam İmam Əli ibn Musa ər-Rza (ə) belə buyurmuşdur : "...Məndən sonraki imam, oğlum Məhəmməddir. Məhəmməddən sonra oğlu Əlidir. Əlidən sonra oğlu Həsəndir. Həsəndən sonra oğlu Höccəti Qaimdir. Qeybətintdə gözləniləcək. Zühur etdiyindəitaət olunar. Dünyanın bir gündən artıq ömrü qalmasa belə, Allah, o günü o qədər uzadar ki, Həzrət zühur etsin və Yer üzünü zülümlə dolduğu kimi ədalətlə doldursun. Amma nə zaman gələcəyini söyləmək, qiyamətin nə zaman olcağını xəbər verməyə bənzəyər. Atam atasından, o da atasından və beləliklə Hz. Əli (ə) - dan nəqlən belə buyurur : Peyğəmbər (s) - dən "Ey Rəsulallah, soyundan olan Qaim nə zaman zühur edəcək ?" deyə soruşulduqda belə buyurdu : "Onun zühuru qiyamətə bənzər. Allah-dan başqası onun vaxtını bəlli edə bilməz (Müəyyənləşdirə bilməz). Bu Yer üzünə və Göy üzünə ağır gələr. Sizə ancaq birdən (ani) gələr."(Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, s.154)
↑ Sıfr ibn Əbu Dələf, 9-cu imam İmam Məhəmməd ibn Əli ət-Təqi (ə) -ın belə buyurduğunu eşitdim. Deyir : "Məndən sonra İmam, oğlum Əli-dir. Onun əmri, mənim əmrim, sözü mənim sözüm, ona itaət mənə itaətdir. Ondan sonrakı imam (onun) oğlu Həsən-dir. Onun əmri, atasının əmri, sözü atasının sözü, ona itaət, atasına itaətdir." Sonra imam susdu. Söylədim : "Ey Rəsulallahın nəvəsi, Həsən-dən sonrakı imam kimdir ?" Hönkür-hönkür ağladıqdan sonra belə buyurdu : "Həsəndən sonrakı, haqq ilə qiyam edən və zühuru gözlənilən oğlu, Qaimdir."(Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 158)
↑ Musa ibn Cəfər Bağdadi deyir ki, 11-ci imam İmam Həsən ibn Əli Əskəri (ə) -ın belə buyurduğunu eşitdim : "Məndən sonra, yerimdə oturacaq imam haqqında ixtilafa düşdüyünüzü görür kimiyəm. Amma bilin ki, Rəsullallahdan (s) sonra imamları qəbul edib, yalnız oğlumun imamətini inkar edən birisi, Allah-ın bütün peyuğəmbərlərini və elçilərini qəbul edib Muhamməd-in peyğəmbərliyini inkar eliyənə bənzər. Çünki sonuncumuza itaət etmək, ilkimizə itaət etmək kimidir. Sonuncumuzu inkar etmək, ilkimizi inkar etmək kimidir. Bəli oğlum qeybətə çəkilər. Allah-ın qoruduğu kimsədən başqa, bütün xalq qeybət dönəmində şübhəyə düşər." (Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 160)
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din" səh. 434-478.
↑ Həsən ibn Əyyub ibn Nuh (r.ə.) İmam Əskəri (ə)-ın vəkillərindən olmuşdur
↑ "Əl Qeybət" səh. 217
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 4
↑ Sünəni-Əbu Davud, c.1, səh.106.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4282-ci hədis
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/399-400
↑ Sünəni-Tirmizi, c.4, səh.505.
↑ Əhməd ibn Hənbəl, "Müsnəd", c.1, səh.448.
↑ "Müntəxəbül-əsər", səh. 231–235.
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 19-20
↑ Ehsan İlahi Zahir, "əş Şiə və Təşəyyü", səh. 272-273
↑ Qalib İvaci, “Firəqu Muasira”,c. 1, səh. 263
↑ Şeyx Səduq, "Kəmaluddin və Təmamun Nemə", səh. 432
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c. 51, səh. 15
↑ Riza Məhyar, “Fərhənge əbcədi”, səh. 556, “siql” sözü
↑ əl-Munavi, "Feyzul Qədir", c. 6, səh. 277
↑ Məhəmməd ibn Təlhə Şafei, “Mətalibul Sual”, səh. 481
↑ Seyid Haşim Bəhrani, "Ğayətul Məram", c. 7, səh. 135
↑ Seyid Möhsin Əmin, Əyanuş Şiə, c. 2, səh. 64
↑ İmam Mehdi (ə.s)-ın anasının adı
↑ Şeyx Məhəmməd ibn İbrahimi Nömani, “Əl-Ğeybət”, bölmə 14, hədis 13
↑ Həcc surəsi, ayə 47
↑ İsra surəsi, ayə 15
↑ Cərh və tə’dil hədis elminin terminlərindəndir.
↑ İbn Xəldun, “Əl-Müqəddimə,” səh. 311–312.
↑ “Əl-Müqəddimə,” səh. 322.
↑ "Ədalət carçısı", səh. 30–49
↑ “Əl-Müqəddimə,” səh.311.
↑ “Əl-Müqəddimə,” səh.327.
↑ 1388 hicri, № 3, "Camiətül-İslamiyyə" jurnalı, Mədinə.
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 20-22
↑ "El Kafi", cilt 1 : "Uslul-u Kafi", kitab 4 : "Huccet", bab 126 : "Sahib-uz Zaman (Mehdi aleyhisselam)ın hayatı", hadis 1-(1350).
↑ Əllamə Kuleyni,"əl Kafi", c.8, səh.227, hədis 288
↑ Əllamə Kuleyni, "əl Kafi", c.8, səh.241, hədis 329
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud-din", c.1, səh.288, hədis 7
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud-Din", səh.482, hədis 11
↑ Şeyx Müfid, "əl İrşad fi Mərifəti Hucəcillah ala əl İbad", c. 2, səh. 336; Dar əl-Mufid, Beyrut, 1414/1993; təhqiq: Alul-beyt müəssisəsi
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, səh. 30, hədis 8
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, səh.160, hədis 7
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.90, hədis 1
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.92, hədis 7
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.110, hədis 17
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.111, hədis 20
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.122, hədis 2
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.137, hədis 42
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.146, hədis 69
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.149, hədis: 73
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.155, hədis 10
↑ Buxari, "Səhihi Buxari" , (39.) Kitabul Ənbiya , (51.) İsa ibn Məryəm (ə)-ın enməsi babı , hədis 119 (3265)
↑ Müslim, "Səhihi Muslim" , c.1, (1.) Kitabul-İman , (71.) İsa ibn Məryəmin peyğəmbərimiz Məhəməmməd (s)-in şəriəti ilə hökm edərək enməsinin bəyanı babı, hədis 156
↑ Tirmizi, "Sünəni Tirmizi", "Fitən", 52.
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/399-400
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4282-ci hədis
↑ Nömani, "Qeybət", səh. 73-74, hədis 7
↑ Şeyx Səduq, "Uyunu Əxbar ər-Rza ə.s", c. 1, səh. 52, hədis 17
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 240, hədis 64
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din", səh. 261, hədis 7
↑ Şeyx Müfid, "əl İxtisas", səh. 207
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ "وهو أبو محمد العلوي العسكري وهو أحد الأئمة الاثني عشر على مذهب الامامية ، وهو والد محمد الذي يعتقدونه المنتظر بسرداب سامرا وكان مولده سنة اثنتين وثلاثين ومائتين" "İmamiyyə məzhəbinin on iki imamından biri olan Əbu Məhəmməd əl-Ələvi əl-Əsgəri də bu ildə vəfat etmişdi. O, Samirra sərdabına girən və imamiyyə məzhəbinə görə bir gün zühur edəcəyinə inanılan Məhəmmədin atası idi. İmam əl-Əsgəri 232-ci ildə dünyaya gəlmişdi." İbni Əsir, “əl Kamil fit Tarix”, c. 7, səh. 226-228
↑ "أولاد الإمام العسكري علیھ السلام أما الحسن العسكري الامام فله إبنان وبنتان أما الابنان فأحدهما صاحب الزمان عجل الله فرجه الشريف" "İmam Həsən əl-Əsgəri əleyhissalamın övladları: Həsən əl-Əsgəri imamdır, onun 2 oğlu və 2 qızı var idi.Oğullarından biri “Sahib əz-Zaman”dır, Allah şərəfli zühurunu təcil etsin." Fəxri ər-Razi, “Şəcərəh Mübarəkəh…”, səh. 78-79
↑ "وهو الحادي عشر من الأئمة الإمامية ووالد محمد صاحب السرداب" Həsən əl-Əsgəri imamiyyə (məzhəbinin) imamlarından biri və “Sərdabə Sahbi” Məhəmmədin atasıdır. İbni Həcər əl-Əsqəlani, “Lisan əl-Mizan”, 2/119, 493-cü ravi
↑ "الشيعة الذين تدعي الشيعة عصمتهم. ويقال له الحسن العسكري لكونه سكن سامراء، فإنها يقال لها العسكر. وهو والد منتظر الرافضة. توفي إلى رضوان الله بسامراء في ثامن ربيع الأول سنة ستين، وله تسع وعشرون سنة. ودفن إلى جانب والده. وأمه أمة.) وأما ابنه محمد بن الحسن الذي يدعوه الرافضة القائم الخلف الحجة، فولد سنة ثمان وخمسين، وقيل: سنة ست وخمسين." Həsən b. Əli b. Məhəmməd b. Əli ər-Rza b. Musa b. Cəfər əs-Sadiq, Əbu Məhəmməd əl-Haşimi əl-Hüseyni, Şiənin imamlarından biridir, (Şiələr) ona Əsgəri deyirlər. O Rafizilər “Müntəzər” imamlarının atasıdır. O (r.a) Samirrada vəfat etdi, atasının yanında dəfn edilib. Onun oğlu Məhəmməd b. Həsənə gəldikdə isə, Rafizilər onu “Qaim”, “əl-Xələf əl-Höccət” deyə adlandırırlar. O hicrətin 258-ci ilində dünyaya gəlmişdir, bəziləri 255 demişdir. Əz-Zəhəbi, “Tarix əl İslam”, c. 19, səh. 113
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əl Munavi, "Feyzul Qədir", c. 6, səh. 277
↑ Ğiyas b. Əsid deyib: Hz.Məhdi (ə.s) cümə günü dünyaya gəldi. Anasının adı Reyhanə idi, ona Nərcis deyilirdi. Bəziləri deyib ki, anasının adı Seyqəl idi, bəziləri isə deyib ki, (Səvsən) Süsəndir. Yalnız bəzi şəxslər deyib ki, hamilə olduğu övlada görə Suqeyl (nurlu, işıqlı və parıltılı) adlandırılıb.
Şeyx Səduq, "Kəmalud Din və Təmamun Nemə", səh. 432
↑ "Əl-füsulül-mühimmə", səh.310.
↑ Şeyx Müfid, "Əl-İrşad", səh. 346.
↑ Əllamə Kuleyni, "Əl Kafi", c. 1, "Höccət" kitabı, 125-ci fəsil, hədis 1350.
↑ Şeyx Səduq, “Kəmalüddin”, səh.432.
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 342-366
↑ Şeyx Tusi, "Əl Giybə", 2-ci nəşr, s. 214-243
↑ "İsbatül Xüdat", c.6 və 7
↑ Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c.51, s. 360-361
↑ Şeyx Tusi, "Əl Ğiybə", s. 242
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalüddin", səh.480.
↑ Şeyx Müfid, "Əl İrşad", səh. 346
↑ Fusul-ul Mühimmə, s.271.
↑ Məsələn : 5-ci imam İmam Məhəmməd ibn Əli Baqir belə buyurmuşdur : "Qaimimiz qiyam etdiyində, Allah əlini qullarının başına qoyar. onun vasitəsiylə ağıllarını toplayar və beləliklə ağılları kamil olar (ağıllanarlar)." (Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, s.328 və 336)
↑ 6-cı imam İmam Cəfər ibn Məhəmməd əs-Sadiq (ə) belə buyurmuşdur : "Elm iyirmi yeddi hərifdir. Bütün peyğəmbərlərin gətirdikləri, sadəcə iki hərifdir. Bugünə qədər xalq, iki hərifdən çoxunu tanımayıb (bilməyib). bizdən olan Qaim qiyam etdiyi zaman digər iyirmi beş hərifi aşikar edər və xalqın içərisində yayar və iki hərfi də digərləriylə birləşdirər. Beləliklə iyirmi yeddi hərfi yayar. "(Əllamə Məclisi, "Biharul ənvar", c.52, s. 336)
↑ Məsələn : 8-ci imam İmam Əli ibn Musa ər-Rza (ə) belə buyurmuşdur : "...Məndən sonraki imam, oğlum Məhəmməddir. Məhəmməddən sonra oğlu Əlidir. Əlidən sonra oğlu Həsəndir. Həsəndən sonra oğlu Höccəti Qaimdir. Qeybətintdə gözləniləcək. Zühur etdiyindəitaət olunar. Dünyanın bir gündən artıq ömrü qalmasa belə, Allah, o günü o qədər uzadar ki, Həzrət zühur etsin və Yer üzünü zülümlə dolduğu kimi ədalətlə doldursun. Amma nə zaman gələcəyini söyləmək, qiyamətin nə zaman olcağını xəbər verməyə bənzəyər. Atam atasından, o da atasından və beləliklə Hz. Əli (ə) - dan nəqlən belə buyurur : Peyğəmbər (s) - dən "Ey Rəsulallah, soyundan olan Qaim nə zaman zühur edəcək ?" deyə soruşulduqda belə buyurdu : "Onun zühuru qiyamətə bənzər. Allah-dan başqası onun vaxtını bəlli edə bilməz (Müəyyənləşdirə bilməz). Bu Yer üzünə və Göy üzünə ağır gələr. Sizə ancaq birdən (ani) gələr."(Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, s.154)
↑ Sıfr ibn Əbu Dələf, 9-cu imam İmam Məhəmməd ibn Əli ət-Təqi (ə) -ın belə buyurduğunu eşitdim. Deyir : "Məndən sonra İmam, oğlum Əli-dir. Onun əmri, mənim əmrim, sözü mənim sözüm, ona itaət mənə itaətdir. Ondan sonrakı imam (onun) oğlu Həsən-dir. Onun əmri, atasının əmri, sözü atasının sözü, ona itaət, atasına itaətdir." Sonra imam susdu. Söylədim : "Ey Rəsulallahın nəvəsi, Həsən-dən sonrakı imam kimdir ?" Hönkür-hönkür ağladıqdan sonra belə buyurdu : "Həsəndən sonrakı, haqq ilə qiyam edən və zühuru gözlənilən oğlu, Qaimdir."(Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 158)
↑ Musa ibn Cəfər Bağdadi deyir ki, 11-ci imam İmam Həsən ibn Əli Əskəri (ə) -ın belə buyurduğunu eşitdim : "Məndən sonra, yerimdə oturacaq imam haqqında ixtilafa düşdüyünüzü görür kimiyəm. Amma bilin ki, Rəsullallahdan (s) sonra imamları qəbul edib, yalnız oğlumun imamətini inkar edən birisi, Allah-ın bütün peyuğəmbərlərini və elçilərini qəbul edib Muhamməd-in peyğəmbərliyini inkar eliyənə bənzər. Çünki sonuncumuza itaət etmək, ilkimizə itaət etmək kimidir. Sonuncumuzu inkar etmək, ilkimizi inkar etmək kimidir. Bəli oğlum qeybətə çəkilər. Allah-ın qoruduğu kimsədən başqa, bütün xalq qeybət dönəmində şübhəyə düşər." (Əllamə Məclisi. "Biharul Ənvar", c. 51, s. 160)
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud Din" səh. 434-478.
↑ Həsən ibn Əyyub ibn Nuh (r.ə.) İmam Əskəri (ə)-ın vəkillərindən olmuşdur
↑ "Əl Qeybət" səh. 217
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 4
↑ Sünəni-Əbu Davud, c.1, səh.106.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4282-ci hədis
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/399-400
↑ Sünəni-Tirmizi, c.4, səh.505.
↑ Əhməd ibn Hənbəl, "Müsnəd", c.1, səh.448.
↑ "Müntəxəbül-əsər", səh. 231–235.
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 19-20
↑ Ehsan İlahi Zahir, "əş Şiə və Təşəyyü", səh. 272-273
↑ Qalib İvaci, “Firəqu Muasira”,c. 1, səh. 263
↑ Şeyx Səduq, "Kəmaluddin və Təmamun Nemə", səh. 432
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c. 51, səh. 15
↑ Riza Məhyar, “Fərhənge əbcədi”, səh. 556, “siql” sözü
↑ əl-Munavi, "Feyzul Qədir", c. 6, səh. 277
↑ Məhəmməd ibn Təlhə Şafei, “Mətalibul Sual”, səh. 481
↑ Seyid Haşim Bəhrani, "Ğayətul Məram", c. 7, səh. 135
↑ Seyid Möhsin Əmin, Əyanuş Şiə, c. 2, səh. 64
↑ İmam Mehdi (ə.s)-ın anasının adı
↑ Şeyx Məhəmməd ibn İbrahimi Nömani, “Əl-Ğeybət”, bölmə 14, hədis 13
↑ Həcc surəsi, ayə 47
↑ İsra surəsi, ayə 15
↑ Cərh və tə’dil hədis elminin terminlərindəndir.
↑ İbn Xəldun, “Əl-Müqəddimə,” səh. 311–312.
↑ “Əl-Müqəddimə,” səh. 322.
↑ "Ədalət carçısı", səh. 30–49
↑ “Əl-Müqəddimə,” səh.311.
↑ “Əl-Müqəddimə,” səh.327.
↑ 1388 hicri, № 3, "Camiətül-İslamiyyə" jurnalı, Mədinə.
↑ Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, səh. 20-22
↑ "El Kafi", cilt 1 : "Uslul-u Kafi", kitab 4 : "Huccet", bab 126 : "Sahib-uz Zaman (Mehdi aleyhisselam)ın hayatı", hadis 1-(1350).
↑ Əllamə Kuleyni,"əl Kafi", c.8, səh.227, hədis 288
↑ Əllamə Kuleyni, "əl Kafi", c.8, səh.241, hədis 329
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud-din", c.1, səh.288, hədis 7
↑ Şeyx Səduq, "Kəmalud-Din", səh.482, hədis 11
↑ Şeyx Müfid, "əl İrşad fi Mərifəti Hucəcillah ala əl İbad", c. 2, səh. 336; Dar əl-Mufid, Beyrut, 1414/1993; təhqiq: Alul-beyt müəssisəsi
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, səh. 30, hədis 8
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.51, səh.160, hədis 7
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.90, hədis 1
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.92, hədis 7
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.110, hədis 17
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.111, hədis 20
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.122, hədis 2
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.137, hədis 42
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.146, hədis 69
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.149, hədis: 73
↑ Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar", c.52, səh.155, hədis 10
↑ Buxari, "Səhihi Buxari" , (39.) Kitabul Ənbiya , (51.) İsa ibn Məryəm (ə)-ın enməsi babı , hədis 119 (3265)
↑ Müslim, "Səhihi Muslim" , c.1, (1.) Kitabul-İman , (71.) İsa ibn Məryəmin peyğəmbərimiz Məhəməmməd (s)-in şəriəti ilə hökm edərək enməsinin bəyanı babı, hədis 156
↑ Tirmizi, "Sünəni Tirmizi", "Fitən", 52.
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/399-400
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4282-ci hədis
↑ Əhməd ibn Hənbəl, 1-299, III -28,37
↑ "Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi", "Şamil Yayınevi": 14/401-402.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4283-cü hədis
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4284-cü hədis
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/402.
↑ Əhməd ibn Hənbəl, "Əl Müsnəd", c. 2, səh. 291, 111-117.
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/403-404.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4285-ci hədis
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4286-cı hədis
↑ Əhməd ibn Hənbəl 6/316.
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/404-405
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/406.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4287-ci hədis
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/408.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4288-ci hədis
↑ Müslim, "Səhihi Müslim", "Fitən" 4.
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/408-409.
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4289-cu hədis
↑ Avnul Mabud-da bu ad Əl Haris Hərras formasındadır. Bu vəziyyətdə əl Haris adı Hairas-da peşəsi olur ki, əkinçi deməkdir
↑ "Sünen-i Ebu Davud" Terceme ve Şerhi, "Şamil Yayınevi": 14/410
↑ Əbu Davud, "Sünəni Əbu Davud", (35.) "Mehdi" kitabı, 4290-cı hədis
↑ Tirmizi, "Sünəni Tirmizi", (34.) "Fitən" kitabı, (52) 2230-cu hədis
↑ Tirmizi, "Sünəni Tirmizi", (34.) "Fitən" kitabı, (52) 2231-ci hədis
↑ Tirmizi, "Sünəni Tirmizi", (34.) "Fitən" kitabı, (53) 2232-ci hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4082-ci hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4083-cü hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4084-cü hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4085-ci hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4086-cı hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4087-ci hədis
↑ İbni Macə, "Sünəni İbni Macə", (36.)"Fitnə" kitabı, (34.) "Mehdinin çıxması" babı, 4088-ci hədis
↑ "Sünen-i İbni Mâce" Tercemesi ve Şerhi, "Kahraman" Yayınları: 10/345-350.
↑ Mövla Əli Möttəki Hindi, "Kənzul Ummal", hədis 38666
↑ Mövla Əli Möttəki Hindi, "Kənzul Ummal", hədis 38700
↑ Mövla Əli Möttəki Hindi, "Kənzul Ummal", hədis 38691
↑ Mövla Əli Möttəki Hindi, "Kənzul Ummal", hədis 38700
↑ İbni Əsir, “əl Kamil fit Tarix”, c. 7, səh. 226-228
↑ Fəxri ər-Razi, “Şəcərəh Mübarəkəh…”, səh. 78-79
↑ Sibt ibn Cövzi, “Təzkirətul Xəvvas”, səh. 383
↑ Zəhəbi, “Siyər”, c. 13, səh. 119-120
↑ Zəhəbi, “Tarix əl-İslam”, c. 19, səh. 113
↑ İbni Həcər əl-Əsqəlani, “Lisan əl-Mizan”, c. 2, səh. 119, 493-cü ravi

Ədəbiyyat
Qurani Kərim
Muhammed bin İbrahim Numani, "Gaybet-i Numani"
Şeyx Tusi, "Əl Qeybət".
Mehdi Pişvayi, "İmam Məhdi əleyhissəlamın həyatı", tərc.: Mais Ağaverdiyev, "Moce-elm", 2003, 25 səh.
Əllamə Kuleyni, "Əl-Kafi" ("Yetərli")
Muhammed bin İsmail el Buhari, "Sahih-i Buhari" ve Tercemesi, çeviren : Mehmed Sofuoğlu, "Ötüken" Neşriyatı, 16 cilt
Müslim bin Heccac, "Sahih-i Müslim" Tercüme ve Şerhi, çeviren : Ahmed Davudoğlu, "Sönmez" Neşriyatı.
Muhammed bin İsa et Tirmizi, "Süneni Tirmizi" Tercüme ve Şerhi, çeviren : Abdullah Parlıyan, "Konya" Kitapçılık, Konya.
İbn Mace, "Sünen-i İbn-i Mace" Tercüme ve Şerhi, çeviren : Haydar Hatipoğlu, "Kahraman" Yayınları, 10 cilt.
Ebu Davud Muhammed ibn Ezdi, "Sünen-i Ebu Davud", çeviren : Necati Yeniel; Hüseyin Kayapınar, "Şamil" Yayınları, İstanbul, 16 cilt.
Nesai, "Sünen-i Nesai", çeviren : Abdullah Parlıyan, "Konya" Kitapçılık, Konya.
Əhməd ibn Həcəri Məkki, (azərb. "Gözlənilən Məhdinin əlamətləri").
Əli ibn Hüsaməddin əl-Möttəki, "Kitəb-ul Burhan fi Əlamət-il Məhdiyy-il Axir əz-Zəman".
Cəlaləddin əs Süyuti, "Kitəb-ul Arf-il Vərdi fi Əxbar-il Məhdi"[1]
Cəlaləddin əs-Süyuti, "Cəm-ul Cəvami".
Cəlaləddin əs-Süyuti, "İqdidurar fu Əxbar-il Məhdiyy-il Müntəzar".
Cəlaləddin əs-Süyuti, "Kitəb-ul Kəşf an Mücavazəti Həzihil Ümməti əl-Əlf"
Əllamə Məclisi, "Biharul Ənvar".
Şeyx Müfid, "əl İrşad fi Mərifəti Hucəcillah ala əl İbad"
Şeyx Səduq, "Kəmal əd Din və Təmam ən Nimə"