Haqqinda.az

Mesopotamiyanın ilk sakinləri təxminən b.e.ə. 40-cı minillikdə məskunlaşmışlar. İnsan qruplarının bir hissəsi mağaralarda yaşayaraq dağ keçisi və qoyunlarının ovu ilə məşğul olurdu. Yalnız b.e.ə. X minillik müəyyən dəyişikliklərlə müşayiət olunur – insanlar torpaqla işləməyə başlayaraq oturaq həyat tərzinə keçirlər. Bu həyat şəraiti onların özləri üçün komalar, çiy kərpicdən evlər inşa etməsinə imkan yaradır. Beləliklə, b.e.ə. VII minillikdə artıq Mesopotamiya ərazisində torpaqla məşğul olanlar məskunlaşmağa başlayır. Cəmiyyətin bundan sonrakı inkişafı sürətlə tərəqqiyə doğru irəliləyir.
B.e.ə. IV-III minillikdə ilk şəhər-dövlətlər yaranmağa başlayır: Ur, Uruk, Kiş, Laqaş, Nippur, Akkad belələrindəndir.
Şəhərlərin çoxu şumerlər tərəfindən qoyulduğu üçün həmin mədəniyyəti şumer mədəniyyəti kimi adlandırmaq qəbul edilmişdir. Şumerlərin irqi mənşəyi dəqiq məlum deyil. Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan kişi və qadın təsvirləri onların Aralıq dənizi və Qafqaz irqinə mənsub olması haqqında ehtimal irəli sürməyə əsas verir. Şumer mədəniyyətinin mövcudluq tarixi b.e.ə. IV minillikdən III minilliyin I yarısına qədərdir. B.e.ə. XXIV-XX əsrlərdə Akkad şəhərinin təsirinin güclənməsi nəticəsində bu mədəniyyət şumerlərin varisi kimi inkişaf etməyə başlayır.
Tarixi mənbələrdə hər iki mədəniyyət İkiçayarası mədəniyyəti kimi qəbul edilmişdir ki, bu da ilk növbədə həmin dövlətlərin Dəclə və Fərat çaylarının arasında yerləşməsi ilə izah edilir. «Mesopotamiya» sözü yunan dilindən tərcümədə «İkiçayarası» mənasını verir. Mədəniyyət tarixində bunu çox vaxt Şumer-Akkad mədəniyyəti kimi tanımaq da qəbul edilmişdir. Şumer-Akkad mədəniyyətinin, həm də belə adlandırılması digər vacib bir məqamla da izah edilir: şumerlər və Akkad şahlığı sakinləri müxtəlif dillərdə danışaraq, həm də ayrıayrı yazıya malik idilər.
Akkad dilini alimlər afroasiya dillərinin semit qrupuna aid edirlər. Akkad yazısı üzrə ən qədim mənbələr gil lövhələr üzərində olub, b.e.ə. XXV əsrə təsadüf edir.
Bu yazıdan xeyli əvvəl mövcud olan şumer yazısı daha qədimdir. Şumer haqqında məlumatlar bir də onu deməyə imkan verir ki, qədim sakinlər öz fikirlərini sim və ağac kəsikləri üzərində müxtəlif təsvirlərin verilməsi ilə də bildirmişlər.
Yazı Şumer-Akkad mədəniyyətinin ən böyük nailiyyəti idi. Babillər tərəfindən o, bütün Ön Asiyada — Suriya və İranda geniş yayılmağa başlamışdır.
Yazı əsasında şumerlər bəşər tarixində ilk poema sayılan «Qızıl əsr»i, ilk elegiyanı (mərsiyə tipli şer) yaratmışlar, dünyada ilk dəfə biblioqrafik kataloq tərtib etmişlər. Şumerlər, həmçinin tibbə aid reseptləri toplayaraq xüsusi toplu hazırlayan ilk xalq olmuşlar.
Şumerlərin dini görüşləri allahlara sitayiş üzərində qurulmuşdu. Belə ki, bu xalqın ən güclü allahları An, Enlil və Enki idi. An – Səma allahı olub, digər allahların atası hesab edilirdi, bütün insanlar hər bir işdə ona müraciət edirdilər. An allahı Uruk şəhərinin hamisi hesab edilirdi.
Enlil külək, hava, bütövlükdə səma ilə yer arasındakı məkanın allahı hesab edilirdi. Onun baş məbədi Nippur şəhərində yerləşirdi. Enki (akkadlarda Ea) Eredu şəhərinin müdafiəçisi olub, okean və sualtı dünyanı təmsil edirdi. Ümumiyyətlə, suya etiqad qədim ikiçayarası sakinləri üçün mühüm rol oynayırdı. Suya münasibət eyni cür deyildi. Su həyat, xeyirxahlıq, məhsuldarlıq rəmzi kimi əhəmiyyət kəsb edirdi. Digər tərəfdən isə, ona dağıdıcı, fəlakət gətirici qüvvə kimi də yanaşırdılar.
Qədim İkiçayarası sakinlərinin etiqad etdikləri allahlardan biri də Ay allahı olan Nanna (akkadlarda Sin) hesab edilirdi. O Ur şəhərinin hamisi, oğlu Günəş allahı olan Utu (akkadlarda Şamaş) isə Sippar və Larsa şəhərlərinin hamisi hesab edilirdi.
Uruk şəhərinin allahı olan İonna (akkadlarda İştar) məhsuldarlıq ilahəsinə səcdə edərək ona məhsul və hərbi nailiyyətlər qazanmaqda kömək olurdu. Bu allah ağac-qadın obrazlarında tez-tez iəsvir olunurdu. Onun əri Dummuz (akkadlarda Tammuz) Enki allahının oğlu idi. O, su allahı kimi tanınaraq, bitki aləmini təmsil edirdi. Axirət dünyasının allahı isə Nerqal hesab edilirdi.
Şumer-akkad panteonu ilahələri böyük allahların arvadları kimi çıxış edərək ölümü və yeraltı dünyanı təmsil edirdi. Daha tanınmış allah-ana-Ninxursaq və Mama, həkim ilahəsi Qula hesab edilirdi.
Zaman keçdikcə qədim Şumer-Akkad mədəniyyəti sakinləri allahlara olan münasibətlərini dəyişdirirdilər. Belə ki, b.e.ə. III minillikdə bu münasibət özünü əyani formada daha aydın təzahür etdirdi: belə ki, Anhakimiyyət ideyasını, Enki-müdriklik və bilik allahı kimi təzahür olunmağa başlayır. Tədricən allahlar göy cisimlərilə əlaqəndirilməyə başlayır: Utu-Günəş, Nerqal-Mars, İnanna-Venera və s. ilə əlaqələndirilir. Beləliklə, bu hadisə, göy cisimlərinə etiqad və sitayişin əsasını qoymuş oldu və astrologiyanın formalaşması üçün zəmin yaratdı.
Şumer-Akkad dini görüş və təsəvvürləri bütövlükdə Mesopotamiya mədəniyyətinə güclü təsir göstərir, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ədəbiyyatda əfsanələr xüsusi yer tutmağa başladı. Şumer və akkadlar öz ədəbi mənbələrini şifahi xalq yaradıcılığı məhsulu kimi yazıya köçürmüşlər. Dünyanın yaradılmasında baş Allah hesab edilən Enlilin əmələrindən bəhs edən əfsanə ən maraqlı ədəbi mənbələrdən hesab olunur. Əfsanədə söylənilir ki, o, bir-birinə bitişik yaşayan ər-arvad An və Ki allahlarını ayırmış və bunun nəticəsində Göy və Yer əmələ gəlmişdir. Bundan sonra isə, Nippur şəhərini inşa edərək allahları burada məskunlaşdırmışdır.
Qədim şumer-akkad ədəbi nümunələrinin bir çoxu gil lövhəciklər üzərində həyata keçirilmiş və müasir tədqiqatçılar bunların əksəriyyətini oxuya bilmişlər. Xüsusilə, XIX əsrdə Qərbi Avropa tədqiqatçıları bu sahədə böyük kəşflər etmişlər. Bu mətnlərin çoxu dini məzmun kəsb edirdi – yəni onlar allahlara himn, dua, dini miflər və əfsanələrlə təzahür olunurdu. Bundan başqa, məbədlərdə hökmdar sülalələrinin siyahısı da özünəməxsus tapıntılardan hesab edilir. Belələrindən ən qədimi şumer dilində kahinlər tərəfindən yazılmış Ur şəhərinin siyahısıdır.
Babil kahini Beros (b.e.ə. III əsr) bu siyahılardan istifadə edərək qədim Şumer-Akkad tarixinin ümumi icmalını tərtib etmişdir. Berosun tərtib etdiyi mənbədən belə aydın olur ki, Babillilər öz ölkələrinin tarixini iki dövrə – «nuh əyyamı»na, «nuh əyyamı»ndan sonrakı dövrə bölürlər. Beros «nuh əyyamı» dövrünədək 10-a yaxın hökmdar adını çəkərək, hökmranlıq müddətini 432 min illə ifadə edir. «Nuh əyyamı»ndan sonrakı dövrün təəssüratı da fantastik məzmun kəsb edir.
Yunanca yazan Berosun bu işləri hamı tərəfindən qəbul edilir. Müdrikliyinə görə Afinada ona abidə ucaldılmışdır.
Şumer ədəbiyyatının möhtəşəm abidəsi Gilqameş haqqında olan silsilə mətnlərdir. Gilqameş Uruk şəhərinin əfsanəvi şahı hesab edilir. O, b.e.ə. XXVIII əsrdə hakimiyyətdə olmuşdur. Əsərdə Gilqameş Ninsu allahının oğlu kimi təsvir edilir. Burada onun vəhşi insan olan Enkidu ilə dostluğu və ölməzliyin sirrinin öyrənilməsi ilə əlaqədar qəhrəmanın başına gələn əhvalatlar əks olunur.
Gilqameş dastanı dünya ədəbiyyatının tərəqqisi güclü təsirə malik idi. Digər dastan «Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanıdır ki, burada e.ə. III minillikdə baş verən hadisələrin təsviri xüsusi yer tutur. «Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanı hər iki hökmdar arasında baş verən mübahisə şəklində təsvir edilir. Buradakı hadisələr hakimiyyət üstundə, dünya malı üstündə olan mübarizələrdən bəhs edir. İnsanların işlərinə ilahə və allahlar da sirayət edir. Dastan çox məzmunlu bir ədəbi əsərdir. Həmin dastan dünya ədəbiyyat tarixinə ilk dastan tipli əsər kimi daxil olmuşdur.
«Uruk və Aratta» dastanında Aratta hökmdarı Enmerkafdan onun hakimiyyətinin tanınmasını tələb edir.
Bu tələbin yerinə yetirilməsi ətrafında cərəyan edən hadisələr dastanın əsas süjetini təşkil edir. Əldə olunan digər dastanlardan «Luqalbanda və Enmerkar», «Luqalbanda və hurrum»un adlarını çəkmək olar.
Mesopotamiya ədəbiyyatı nümunələrinə qeyri-dini səciyyə kəsb edən hekayə, nağıl, ibarə, zərb – məsəlləri də aid etmək olar. Bu ədəbi nümunələrdə həyat və məişətin müxtəlif cəhət və hadisələri təsvir olunur. İbrətamiz hekayələr xüsusi müstəsnalıq təşkil edir. Məsələn, «Ağanın qul ilə söhbəti» adlı hekayədə ayrı-ayrı zümrələrdən olan insanların – ağa ilə qulun ünsiyyətində tərbiyəvi məqamlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə məzmunda olan digər hekayə də — «Müdrik Axikar haqqında» adlı əsərdə də tərbiyəvi məqamlar xüsusi yer tutur. Nəsihət xarakteri daşıyan bu əsərdə 100-ə yaxın tərbiyəvi səciyyəyə malik qeydlər var. Bu nəsihətlər bütün zamanlar üçün, həmçinin müasir dövr üçün də çox ibrətamizdir. Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək:

«Sirri açma. Sarayda eşitdiyin hər bir söz qoy sənin qəlbində çürüsün».
«Ağıllı adamla daş daşımaq, axmaqla şərab içməkdən yaxşıdır».
«Ağıllı adama qulaq asmaq, isti havada sərin su içmək kimi bir şeydir».
«Heç kəsə ayağını basmağa qoymağa imkan vermə, sonra boynuna minən bilər».
«Öz sahibini tərk edən və sənin arxanca gedən iti daşla qov!» və s.
Bu nəsihətlər əsərdə dövlət xadimi Axikarın Nalana olan sözlərindəndir. Mesopotamiyanın memarlıq və incəsənəti də dövrünə görə mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Dini xarakterli tikililər – əzəmətli məbəd, məqbərələr ilk memarlıq nümunələri kimi mühüm rol oynayırdısa, bu tikililərin bəzədilməsi, müxtəlif bədii işlərin aparılması təsviri və tətbiqi sənətin formalaşması üçün əsaslı zəmin idi. Belə ki, e.ə. IV minillikdə hündür yerdə tikilən nəhəng məbədlər, həm də yaşayış məntəqələrinin mərkəzi xarakterini kəsb edirdi. İbadət üçün xüsusi komplekslər, 3, 5, 7 mərtəbədən ibarət bürclər (zikkuratlar) İkiçayarası mədəniyyətinin orijinal memarlıq nümunəsi idi.
İkiçayarası mədəniyyəti heykəltəraşlığı üçün e.ə. III minilliyə aid fiqurlar daha səciyyəvidir. Hökmdar Qudeanın və Hammurapinin heykəl təsviri buna misaldır.
Tətbiqi sənət növləri içərisində zərgərlik, silahqayırma, daşdan hazırlanan güldanlar üstünlük təşkil edirdi.
Şumer-Akkad sivilizasiyasının varisi Babilistan hesab edilirdi. Onun mərkəzi Babil şəhəri («Babil» «Allahın qapısı deməkdir) hesab edilirdi. Babilistan hakimiyyətinin çiçəklənməsi dövrü I Babil nəslindən hesab edilən Hammurapinin hökmranlığı (e.ə. 1792-1750) müddətinə təsadüf edir. Onun hakimiyyəti dövründə Babilistan ön Asiyada birincilik qazanaraq kiçik şəhərdən yüksək iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzə çevrildi. Məşhur Qanunlar külliyyatı da məhz onun hakimiyyəti dövründə meydana çıxdı. Külliyyat 2 metrlik daş üzərində gil yazı ilə yazılmışdır. Bu qanunlarda Babil şahlığı sakinlərinin təsərrüfat, məişət və mədəni həyatı, əxlaq və mənəviyyatı əks olunurdu. Külliyyat 282 maddədən ibarət olub, akkad dilinin babil ləhcəsində yazılmışdır. Bu qanunlar bütünlükdə qədim Şərq hüququnun tədqiqi üçün əhəmiyyətli mənbədir. Hammurapinin qanunlar külliyyatı üç hissədən – giriş, qanunlar və nəticədən ibarətdir. Giriş və nəticə hissəsində bu qanunların tərtibinin əsas məqsədi öz izahını tapır. İzahda, həmçinin qeyd olunur ki, qanunların tərtibinin əsas məqsədi və səbəbi ədalət, haqqın öz yerini tutması olmuşdur. Qanunlar həm də güclü zəifi incitməsin deyə hazırlanmışdır. Qanunda mülki məsələlərə daha çox üstünlük verilmişdir.
Babil mədəniyyətinin inkişafında dini əqidə və baxışlar vacib yerlərdən birini tuturdu. Mesopotamiyanın dini həyatında ən böyük yenilik b.e.ə. II minillikdəşumer-babil allahları içərisində Babil şəhərinin allahı hesab edilən Marduka baş allah kimi etiqad edilməsi oldu.
Şumer allahları kimi babil allahları da çoxsaylıdır. Onlar hökmdarın himayəçisi kimi təbliğ olunurdu. Ona görə də, bu allahları insaniləşdirirdilər: insanlar kimi, onlar da müvəffəqiyyətə can atır, mənfəət məqsədi güdür, öz işlərini, ailələrini bunun əsasında qururdular. Onlar da adi adamlar kimi yeyir, içir və insanlara xas bir sıra mənfi və müsbət keyfiyyətlərə malik idi.
Babil kahinlərinin təliminə əsasən insanlar gildən hazırlanmışlar ki, allahların xidmətində dursunlar. Məhz ona görə də allahlar insanların taleyini müəyyən edirdilər. Yalnız kahinlər allahın iradəsini bilmək iqtidarında idi: kahinlər ruhları çağırmaq, allahlarla ünsiyyətdə olmaq və göy cisimlərinin hərəkəti nəticəsində gələcək haqqında məlumat vermək iqtidarında idilər.
Planet və ulduzların hərəkətinə güclü maraq bu qədim ölkədə astronomiya və riyaziyyat elmlərinin tərəqqisinə güclü təsir göstərdi. Bunun əsasında vaxtın — saniyə və dəqiqələrin 60-lıq sistemi müəyyən olundu. Babil astronomları bəşər tarixində ilk dəfə Günəş və Ayın dövretmə qanunlarını hesablamış, Günəş tutulmalarının qanunauyğunluqlarını müəyyən etmişlər. Qədim babillər bütün bunları misirlilərin müşahidələri əsasında aparmışlar.
Alimlərin elmi bilik və tədqiqatları magiya və falçılıq ilə bağlı idi; elmi biliklər kimi falçılıq, magiya formulları müdriklərin, alimlərin üstün cəhətlərindən hesab edilirdi. Ona görə də qədim Babil sakinləri bir kahinə, bir də hökmdarlara sözsüz tabe olurdular.
Babilistanın dini dünyagörüşündə ölüm və ölümdən sonrakı həyat ən başlıca mövzulardan biri hesab edilirdi. Qədim babillər belə dərk edirdilər ki, ölümündən sonra insan «qayıdışı olmayan ölkəyə» düşür və orada əbədi olaraq yaşayır. Onun dirilməsi qeyri-mümkündür. Ölünün məkanı — işığı, qidası olmayan çox kədərli bir məkandır. Rəhmətə gedənlər insana xas şən əhval-ruhiyyəni daha heç vaxt yaşaya bilməyəcəklər. Bu vəziyyətə bütün kəslər, yəni maddi həyatda müxtəlif statusa malik olanların hamısı məhkumdur.
Mesopotamiya sakinləri belə təsəvvür edirdilər ki, canlı ilə ölmüş insanlar arasında bir əlaqə mövcuddur: ölülər sağ olanlara hər hansı bir məsləhət verir, onları bəladan hifz edir. Ona görə də sağ olan insanlar öz ölülərinə çox yaxın idilər; çox vaxt ölüləri qəbiristanlıqda deyil, yaşayış evlərinin döşəmələrinin altında dəfn edirdilər.
Sağ və ölü insanlar haqqında belə təsəvvürlər şəxsi allahın-ilunun olması haqqında inamı daha da möhkəmləndirirdi. İnsanla ilu arasında özünəxas əlaqə mövcud idi: nəsildən nəslə ilu atanın bədənindən mayalanma zamanı oğula keçirdi.
Bu kimi dini dünyagörüş qədim İkiçayarası sakinlərinin monumental incəsənətində də təzahür olunmağa başladı. Burada ən başlıca yeri allahlara həsr olunmuş məbədlər tuturdu. Məbədlər mədəni və təsərrüfat mərkəzləri kimi Mesopotamiya şəhərlərində mühüm yer tuturdu. Məbədlərə məxsus torpaq sahələrində idi. Burada yüzlərlə kəndli və məbəd qulları çalışırdı. Burada emalatxana, arxiv, kitabxana və məktəblər təşkil olunur, onlar yaxın və ya uzaq ölkələrlə ticarət əlaqələri qururdu.
Məbədlərin tikilişi zamanı allahın möhtəşəmliyi ideyasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Burada da pilləli məbədlərə -zikkuratların tikilişinə diqqət verilirdi. Belələrindən ən məşhuru Babildəki Marduk allahına ithaf edilmiş məbəddir. Bu məbəd haqqında hətta İncildə də qeydlər var.
Məbədin daxilinin baş hissəsini üzəri qiymətli ağac növü, qızıl və fil sümüyü lövhələri ilə örtülmüş allahın heykəli bəzəyir. Buraya yalnız kahinlərin az hissəsinin daxil olmasına icazə verilirdi. Digər sakinlər isə, bu heykəli yalnız təntənəli bayram və mərasimlərdə bütün yol boyu gəzdirilən zaman seyr etmək şərəfinə malik idilər.
Ümumilikdə götürüldükdə babil sənətinin memarlıq nümunələri dövrümüzə qədər çox az sayda gəlib çatmışdır. Bunu təkcə elə onunla izah etmək olar ki, İkiçayarası ərazisi daşlarla kasad olduğundan, günəş altında qurudulmuş kərpiclərin tətbiqinə daha geniş yer verilmişdir ki, bu da zamanın sərt sınaqlarından müvəffəqiyyətlə çıxmaqdan məhrum idi.
Memarlıqda daha çox gümbəz, arka, birləşdirici tavanlar kimi elementlərin tətbiqi üstünlük təşkil edirdi. Babil təsviri sənətində vəhşi heyvanların – şir və öküzün təsvirinə tez-tez rast gəlmək olur. Tel-Əsmərdə mərmərdən hazırlanmış kişi fiqurları sənət nöqteyi-nəzərindən qiymətli hesab olunur.
Babil mədəniyyətini inkişaf etdirən assuriyalılar b.e.ə. VIII əsrdə Babilistanı özlərinə tabe etdilər. Nineviyadakı sarayda alimlər Assuriya hökmdarı Aşşurbanipal (b.e.ə. VII əsr) dövrünə təsadüf edən və həmin dövr üçün çox zəngin sayılan kitabxana tapmışlar. Burada on minlərlə mixi yazı mətnləri əldə olunmuşdur. Belə güman edilir ki, həmin kitabxana vaxtilə babil, o cümlədən qədim şumer ədəbiyyatlarını özündə cəm etmişdir. Yeganə savadlı hökmdar olan Aşşurbanipal maarifpərvər, xüsusi təhsil almış bir şəxs olduğundan qədim yazı abidələrinin toplayıcısı idi. Onu qədim İkiçayarası mədəniyyətindən 2 min ildən artıq zaman kəsiyi ayırsa da, o qədim gil lövhəciklərin dəyərini dərindən dərk edir və ona görə də bunları toplayaraq mühafizə edirdi.
Qeyd edək ki, təhsilə malik olmanı digər Assur hökmdarlarına xas olan əsas keyfiyyət digər ölkə və dövlətləri özünə tabe etmək cəhdi idi.
Assur mədəniyyətində incəsənət, xüsusilə təsviri sənət daha çox inkişaf edirdi. B.e.ə. I minillikdə Assuriya təsviri sənətində qələbə əzmini, təcəssüm etdirən obrazlara üstünlük verilirdi. Bu baxımdan qanadlı öküzlərin təsviri xüsusi məna kəsb edirdi. Öküzlər insan sifətli, parlaq gözlü beş dırnaqlı təsvir olunurdu. II Sarqonun sarayında (b.e.ə. VII əsr) təsvir edilən öküz belələrindəndir. Memarlıq tikililərində heyvanların – şir, dəvə, atların təsvirləri üstünlük təşkil edir.
Assuriya saraylarına xas olan təsvirlərin məzmununa qüdrətli hökmdar, kinli, amansız şah obrazı daha xasdır. Assuriya incəsənətində hökmdar qəddarlığının təsviri dünya sənət tarixində daha orijinal görünür. Assuriyalıların mənəviyyatındakı bu qəddarlıq, görünür, onların yüksək olmayan dini təsəvvürləri ilə bağlıdır.
Yeni Babil 200 min əhalisi olan Qədim Şərqin ən iri şəhərlərindən biri hesab edilirdi. Şəhərin 24 böyük prospekti, böyük məşhur «Babil» qülləsi mövcuddur ki, hazırda o, dünyanın 7 möcüzəsindən birini təşkil edir. Bu qüllə 7 pilləli 90 m hündürlüklü zikkuratdır. Qüllənin ətrafındakı yaşıllıq trassı da 7 möcüzədən biridir – bunları «Semiramidanın asılı bağları» adlandırırlar.
B.e.ə. VI əsrdə Babilistana farslar hücum edir: şəhər məğlub olur və onu təntənəli surətdə fars İran şahı Kir idarə etməyə başlayır. Farslar babillərin dini ənənələrinə – bayram və mərasimlərinə hörmətlə yanaşdılar. Kir rəsmi surətdə Babil şahlığını İran hökuməti tərkibi şərtilə saxladı və ölkənin sosial strukturunda ciddi dəyişiklik etmədi. Ölkə yenə də Misir, Suriya, Kiçik Asiya ilə ticarət əlaqələrini davam etdirirdi. Babilistan hər kəsin mənsub olmaq istədiyi məkanlardan birinə çevrildi.
Beləliklə, Mesopotamiya mədəniyyəti ibtidai dövr və qədim dünyanın ən sivil mədəniyyətlərindən biri hesab edilir.