Haqqinda.az

Fəlsəfə tarixinin öyrənilməsi bir daha sübut edir ki, şüur prob­lemi ən çətin və ən müəmmalıdır. İnsanın gözləri qarşısında dünya durur, çoxsaylı predmetlər, onların xassələri, hadisələr və proseslər bu qəbildəndir. Adamlar dünyanın sirlərini öyrənmək, gözəlliklə, bəzən də eybəcərliklərlə rastlaşdıqda öz həyəcanlarının səbəblərini izah etmək, öz fikirlərinin mənbəyini axtarmaq və s. ilə məşğul olmağa çalışırlar. Lakin bütün bunlar– əhval– ruhiyyə, hiss və fikirlər şüur adlanan nə varsa onun vasitəsilə bizə gəlib çatır. Şüur dünyanın mənimsənilməsində insanın yol yoldaşıdır. Şüur aləminə daxil olmaqdan ötrü sadəcə olaraq fikirləşmək, həyəcan keçirmək, hiss etmək, qavramaq kifayət deyildir; bunun üçün bir növ əlavə aktlar da zəruridir ki, onların köməyilə Mən sadəcə olaraq düşünü­rəm, «Mən fikirləşməliyəm ki, Mən həyəcanlanıram», Mən sadəcə nəyi isə bilirəm yox, «Mən bilirəm ki, Mən bilirəm» və s. və i.a.
Şüur– yalnız insana xas olan xüsusi vəziyyətdir ki, onunla dün­ya və eyni zamanda insanın özü başa düşüləndir. Şüur– ani olaraq insanın gördüyünü, eşitdiyini, hiss etdiyini, düşündüyünü və yaşa­dığını əlaqələndirir. Bir çox filosoflar şüuru dünyanın möcüzə­lər möcüzəsi kimi, insana bəlli edilən ən böyük və ilahi hədiyyə kimi müəyyənləşdirirlər. Yalnız şüur vasitəsilə öz– özünə «mən» kimi təq­dim olunur. «Mən» isə mənəvi varlığın ən yüksək zirvəsinə yük­sə­ləndir. Burada iztirab və məhəbbət, dostluq, sevinc və s. hissləri mühüm yer tutur. Şüur– dünyanın təkcə möcüzəsi deyil, həmçinin əzab və işgəncəsidir. Sovet dövrü fəlsəfəsinin ən istedadlı filosof­la­rın­­dan biri E.V.İlyenkov əmin idi ki, mütəfəkkirlərin əksəriyyəti cid­di surətdə hesab edirdilər ki, şüur– Allahın insana lənəti– hədiy­yəsidir. Onsuz insan daha çox xoşbəxt ola bilərdi. Şüurda dün­ya haqqında bütün biliklərlə yanaşı, dünyanın bütün ağrı və dərdləri də (mənəvi və yaxud fiziki) əks olunmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, hə­min ağrılar narkotik maddələr və alkoqol vasitəsilə şüurda kütləşirlər. İnsan şüuru olduğuna görə mənəvi əzaba hazırdır və bu­nu çəkir də! İntihar– sırf insan aktıdır. Şüura malik olmayan hey­van­lar intiharın nə olduğunu bilmirlər.

Fəlsəfi fikirlər tarixində şüur problemi özünün həllinin iki səviyyəsinə malikdir. Birincisi, hansı şeylərin şüura verilməsi və orada mövcudluğu üsullarının təsviri ilə əlaqədardır. Fəlsəfi dildə bu şüur fenomenin təsviridir. İkincisi, bu məqsəd daşıyır ki, şüurun özünün mümkünlüyü, daha dəqiq desək, fenomeninin özünün izahıdır. Antik və yeni dövr fəlsəfəsində göstərilən səviyyələr fərqləndirilmirdi, ona görə də belə hesab edilir­di ki, şeylərin şüurda mövcudluğunun üsulları təsvir olunubsa, de­məli şüurun təbiəti məsələsi həll olunmuşdur. XX əsrdə filosoflar şüurun müstəqilliyi imkanlarını xüsusi qeyd etməyə başladılar. Şüur ayrıca predmet və yaxud şey kimi mövcud olmadığına görə onu dərk etmək, təsvir etmək, müəyyənləşdirmək olduqca çətindir. Bizə hər şey şüurun sayəsində verilmişdir. O, bizim bütün qavrayış­ları­mızı, hisslərimizi, fikirlərimizi bir an içində əlaqələndirir, özü də bütün bunları bizdən asılı olmayaraq, nəzarətimizdən kənarda, ra­zılı­ğımız olmadan edir. Bu əlaqələr zənginliyindən şüuru kənar­laşdırmaq olmaz, çünki şüursuz onlar mövcud ola bilməz. Ona görə də XX əsrə qədər fəlsəfə şüurda şeylərin mövcudolma üsullarının təsviri ilə məşğul idi. XX əsrdə isə vəziyyət dəyişmişdir. Alimlər şüur haqqında daha çox suallar verir və onları müxtəlif formada cavab­landırırdılar. Dünyanın izahını asanlaşdırmaq, obrazların qavrayışı şüur fenomenini izah etməyə bərabərdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir epoxa şüur nədir?– sualına öz təsəvvürlərinə uyğun cavabını da vermişdir. Nəticədə bir dövrdə şüur adlanan şey, digər dövrlərdə şüur adlanmırdı. Şüur haqqında təsəvvürlər hakim dünya görüşü qaydaları ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, antik kosmosentrizm, orta əsrlərin teosentrizmi və Yeni dövrün antroposentrizmi şüurun müxtəlif anlamlarını formalaşdırmışdır. Öz növbəsində bu və ya digər dövr adamlarının şüuru necə başa düşmələrindən, onların dünya obrazları, onların mənəviyyatı necə başa düşmələri, siyasət, incəsənət və s. asılı idi. Çünki şüur həmişə real həyatın dililə çulğalaşmışdır. Şüur– qeyri– maddidir. Şüuru təsvir etmək olduqca çətindir. Onun reallığı gizli, sürüşkən və ələkeçməz olur. Antik dövr filosofları şüuru obyekt və subyekt arasında ən ümumi əlaqə kimi başa düşərək, onun haq­qında adamlara danışarkən onu digər əlaqə formaları ilə müqayisə edirdilər ki, dinləyicilər onları başa düşə bilsinlər. Antik fəlsəfə şüurun yalnız bir tərəfini– obyektə istiqamətlənmiş tərəfini kəşf etmişdi. Buna görə də ona müvafiq metafora işlədilirdi. Şüurun digər xüsusiyyəti insanın öz daxilində cəmləşmək bacarığıdır, öz diqqətini daxili aləmə istiqamətləndirmək– fəlsəfə tərəfindən işlən­mişdir. Bu isə antik yunanın real görüşü ilə əlaqədar idi. Çünki onun bütün diqqəti onu əhatə edən ətraf aləmə yönəlmişdi. Antik insan kosmosla və şeylərlə yaşayır, o kosmik və xarici aləm haqqında filosofluq edir, müvafiq ideyalar işləyib hazırlayır. Hətta ideya termininin özü əvvəllər «görünən fiqur», «xarici görünüş» kimi sözləri ifadə edirdi.
Yunanlar anadangəlmə realistlər idi. Onlara görə, əql şey kimi mövcud olur. Ona görə də o, hətta fikirləşmədiyi momentlərdə əql olaraq qalır. Əql və obyekt bir– birlərindən asılı olmayaraq möv­cud olur, rastlaşdıqları momentdə isə obyekt əql «sahəsində» iz qoyur. İz şeylərin xarici cəhətini əks etdirir. Yunan dünyagörüşündə şəxsiyyətə çox az yer verilir. Hətta Platon (Orteqa– Qassetin qeyd etdiyi kimi) «mən» əvəzinə «biz» deməyə üstünlük verirdi. Yunan daxili aləminə deyil, xarici aləmə daha çox diqqət yetirirdi. Bio­logiya və antropologiya baxımından antik yunanın dünyaya bu cür münasibəti tamamilə təbiidir. A.F.Losevin fikrincə, hətta son dövr antik romalılarda əhval– ruhiyyə və ruhi vəziyyət onların dinində mühüm rol oynamırdı. Onlara Allaha inanaraq daxili həyacan, allaha qəlbən məhəbbət yox, kulta hörmət edirdilər. Romalılar əmin idilər ki, əgər hansı allaha nə vaxt etiqad etməyi bildirsələr, allah onlara kömək etməkdən imtina edə bilər. Allah bütün ibadəti yerinə yetirənlərə kömək etməyə borcludur. Deməli, antik kosmosentrizm şüur haqqında özünə müvafiq fəlsəfi təsəvvürlər yaratmışdı.

Xris­tianlıq yarandıqdan sonra daxili mənəvi aləm kəşf edildi. Xristian mədəniyyətində mühüm bir hadisə– insanın öz daxili əhvali– ruhiyyəsinə diqqəti artırmaq baş verdi. Bu isə transendent allahla ün­siyyətə ehtiyacla əlaqədar idi. Bu cür ünsiyyətin praktikası– iba­dət (dua oxunması) yarandı. Bu zaman insan öz daxili aləminə qapanır, xarici aləmdən bir növ təcrid olunur. Ruh birinci yerə keçir. Xristianlıq təkliyi ruhun mahiyyəti kimi irəli sürür. Avqustin deyirdi ki, Allahı və ruhu öyrənmək, bilmək istəyirəm. Ruhun tənhalığının kəşfi xüsusi bir hal idi. Bura Allahla birlikdə, Allahdan olmaq mühüm yer tutur. İbadət ruhi əhval– ruhiyyəni həmişə mü­şayiət edir. Bu da orta əsr filosoflarının diqqətini cəlb edir. Antik fəlsəfə belə formaları yaratmamışdı. İbadətlə yanaşı tövbə etmək prak­tika­sı da yarandı. Bu, bir növ özünü təhlilə, mənəvi hesabata bənzəyirdi.
Dini əhval– ruhiyyənin ifadəsi üsullarını axtarmağa cəhd edən mütəfəkkirlər şüur probleminin yeni cizgilərini kəşf etdilər. Şüur– təkcə xarici aləm haqqında bilik deyil, hər şeydən əvvəl, özünün şəxsi mənəvi təcrübəsi və onun məzmunu haqqında bilikdir. Antik metafora burada yaramırdı. Yeni metaforalar yaradılmasına ehtiyac doğmuş­dur. Bir sözlə, antik müəlliflər onları əhatə edən dünyanı öyrənir­dilər­sə, orta əsr xristian filosofları insanın daxili aləmini öyrənməyə üstünlük verirdilər.
Şüur anlamı ruh hadisəsi kimi formalaşdırılmışdır. Lakin Plotin və müqəddəs Avqustindən başlayaraq şüura ikinci yer verilir. Həmin alimlərə görə, insanın mənəvi təcrübəsində ondan daha yüksək, daha həqiqi və daha yaxın olanlar vardır. Təsadüfi deyildir ki, orta əsrlərdə şüuru insanın günahına görə verilən cəza kimi təqdim edirdilər.
Birincisi, şüur sayəsində adam başa düşür ki, o, nə üçün və necə cəzalandırılmışdır. Yəni İlahi sadəlikdə çox duruş gətirə bilməzdi. Ona görə də şüur bunu insana tez– tez xatırladır və onu iztirab çəkməyə məcbur edir.
İkincisi, şüur insanın əbədilikdən uzuqlaşmasıdır. Şüur aktı zamanı o nə olduğunu bilir, həmçinin «qədər» də nə olduğunu bilir. Ədəbiyyat– yüksək dəyərdir, zaman– ötərgidir, ölümdür və s. Zamanda varlıq deməli, şüurda varlıqdır, ədəbiyyatda olan varlıqdan daha çox qeyri– həqiqidir. Şüur həmişə olanlara arxadan çatmağa çalışır. O, zamanda adamların mənəvi həyatında baş verən hadisələrdən geri qalır.
Üçüncüsü, keçmişi indiyə qədər, indini gələcəyə qarşı ciddi şəkildə qoymaq şüurun mahiyyətidir. Elə buna görə də zamanın geri dönməzliyi mövcuddur. Buradan da şüurun tragizmi, dərdi– kədəri meydana çıxır. Ölüm həyatın hər bir anına görünür və şüur insana bunu unutmağa imkan vermir. İnsan yaşlaşdıqca zamanın ötəriliyini (müvəqqətiliyini, tragizmini) daha dərindən dərk edir.
Dördüncüsü, şüur təkcə insanın zamanda mövcudluğunun tragizmini açmır, çox vaxt onun fəaliyyətində insana mane olur. Hələ Plotin və Avqustin qeyd etmişdilər ki, fəaliyyətin şüurluluğu və intensivliyi çox vaxt proporsional olaraq əksinə asılılıqla müşaiyət olunur. Məsələn, fikir şüurdan əvvəldir və heç də həmişə ona eh­tiyac hiss etmir. Hətta uşaq da onda şüur (onun fikrinin inikası) olmasa belə fikirləşir. Bu, ilahi sadəlik vəziyyətində də belə olur. Burada sükut içərisində əqlin enerjisi tam şəkildə toplanmışdır və öz hərəkətlərində şüura ehtiyac hiss etmir. Şüur əqlin inikasıdır, təfəkkür prosesinin inikasıdır, bütün inikaslar kimi əqlin enerjisini azaldır, öz parlaqlığı ilə ona mane olur.
Beşincisi, şüur insana xatırladır ki, o, təkcə təbii, fiziki və fizioloji məxluq olması ilə yanaşı, həm də mənəvi varlıqdır. Şüurun iztirabla əlaqəsi haqqında sonralar bir çox filosoflar danışmışlar. Məsələn, Hegel şüura həyatın ziddiyyətlərinin gərginliyini aradan çıxara bilmək qabiliyyətini aid etmişdi. E.V.İlyenkov isə «dünyanın bütün əzabları xüsusilə şüurda mövcuddur»– deyirdi. Yekun­laşdı­rsaq onu deyə bilərik ki, Plotinin şüur anlamı xristian şüur anlamını qabaqlasa da Plotinlə Avqustini eyniləşdirmək olmaz. Plotin allahın şəxsiyyətini tanımır, eləcə də ona şəxsi münasibəti də bilmir. Xristian isə hətta ekstaz vaxtı belə (bu zaman «mən» Allahdan fərqləndirilmir) bilir ki, allah ağadır, xristian isə onun quludur. Onların arasında şəxsi münasibətlər vardır. Yəni Allahın şəxsiyyəti ilə (onun təbiəti əlçatmazdır) insan şəxsiyyəti arasında münasibət mövcuddur. Plotin allahı şəxssizləşdirir, eləcə də Onu axtaran insanı şəxssizləşdirir. Ekstaz vaxtı insan allahda əriyir. Xristianlıq allahı insanı bütün yaxşı və müsbət münasibətlərinə baxmayaraq onunla birləşmir. Xristian allahı Özünü şəxsi canlı kimi kəşf edir. O, mənim «Sən» dediyimdir, Məni çağırandır.(V.Losski)