Haqqinda.az

Kursk Müharibəsi (Almaniyanın verdiyi kod adı: alm. Unternehmen Zitadelle (Hisar Hərəkatı)) — İkinci dünya müharibəsi əsnasında Şərq Cəbhəsində, Alman qüvvələrinin Kursk çıxıntısına qarşı 1943 iyul və avqust aylarında girişdikləri ümumi hücumdur. İkinci dünya müharibəsi əsnasında edilmiş ən böyük tank vuruşmalarından biri və bir gündə ən çox itki verilmiş hava qarşıdurmaları bu müharibədə reallaşmışdır. Almanların Şərq Cəbhəsində reallaşdırdığı son strateji hücumdur. Döyüş nəticəsindəki Sovet qələbəsi Şərq Cəbhəsində təşəbbüsü Sovetlərə vermiş və müharibənin sonuna qədər də bu belə qalmışdır.

"Kursk Çıxıntısı", Almanların Stalingraddakı məğlubiyyəti sonrasındakı Sovet hücumu və Alman əks-hücumu nəticəsi meydana gəlmişdi. Almanlar, çıxıntını şimal və cənub qanadlarından kəsərək cəbhəni qısaltmağı və Qırmızı Ordu birliklərini çevrəyə yeni bir böyük zəfər əldə etməyi ümid edirdilər. Ancaq Sovet ordusunun Hitlerin planları haqqında yaxşı bir kəşfiyyat məlumatı vardı. Kənar yandan almanlar, başda Tiger I və Panther tankları olmaqla yeni silahları gözləyərək hücumu təxirə salırdılar. Həm əldə edilən kəşfiyyat məlumatları həm də təkrarlanan bu təxirə salmalar Qırmızı Orduya pilləli bir müdafiəni təşkil etmək və bir strateji əks-hücum üçün böyük ehtiyat qüvvələri təşkil etmək istiqamətində zaman qazandırdı.

Almanlar dərin müdafiə xəttləri içində tamamilə yorulduqdan sonra Sovetlər öz əks-hücumlarını edərək 5 avqustda Oryol və Belqorodu və 23 avqustda da Xarkovu geri aldılar və almanları geniş bir cəbhədə geri atdılar.

1942-1943 qış müharibələrində Qırmızı Ordu onsuz da müvəffəqiyyətli olmuşdu. Kursk döyüşü isə müharibədə Sovet ordusunun ilk müvəffəqiyyətli strateji yaz hücumu olmuşdur. Kursk Müharibəsində tətbiq olunan strateji əməliyyat modeli, bir çox hərbi akademiyanın dərs proqramında tədris etməkdədir. Kursk Müharibəsi ildırımsürətli hücumların düşmənin müdafiəni və onun strateji dərinliyini yarıb keçə bilməsindən əvvəl dayandırıldığı ilk nümunədir.

Almaniyanın 2-ci SS Panzer Ordusu ilə Qırmızı Ordunun 5-ci Gözətçi Tank Ordusu arasında meydana gələn Kursk döyüşü, "tarixin ən geniş əhatəli tank döyüşü" olaraq bilinir.
Hücumdan əvvəl
1942-1943 qışında, Qırmızı Ordu Stalinqrad döyüşünü qəti bir şəkildə qazanmışdı. Alman 6-cı Ordusu, təxminən 800 min Alman və müttəfiq əsgəriylə birlikdə məhv edilmiş, Alman qüvvələri Şərqdə ciddi şəkildə güc itirmişdi. Stalinqraddakı məğlubiyyətin ardından Qafqazdakı General fon Klayştinin 1-ci Panzer Ordusu, təhlükəli bir vəziyyətə düşmüşdü və 15 yanvar – 1 fevral tarixləri arasında Rostova (Rostov-na-Donu) geri çəkilmişdi. Yanvar ayının ikinci yarısında cəbhənin cənub seqmentində başlayan Qırmızı Ordunun ümumi hücumları bir-birini izlədi. Cənubdan General Vatutinin qüvvələri, onun dərhal şimalından General Golikovun qüvvələri, Fevral ayı ortalarından Kursk – Xarkov – Azak Dənizi xəttinə qədər irəliləmişlər.

Alman Feldmarşal Erix fon Manştayn, 1943-cü ilin fevral və mart aylarında Üçüncü Xarkov döyüşünü qazanaraq, cənubda Rostovdan, şimalda Leninqrada qədər uzanan bir cəbhə xətti meydana gətirdi. Bu cəbhə xəttinin mərkəz bölgəsində, Alman irəli mövqeləri arasında bir Sovet çıxıntısı qalmışdı. Bu çıxıntı, cənubda Xarkovdan şimalda Oryol ətrafına qədər uzanar və 150 km. dərinlik və 200 km. genişlikdə idi.

Almanlar 1917-ci ildə Qərb Cəbhəsində Hindenburq xəttini tikmişdilər, beləcə cəbhə xətləri qısalarkən buna bağlı olaraq müdafiə etmə gücləri artmışdı. Eyni strategiyanı Sovetlər Birliyi torpaqlarında təkrarlayaraq Panter-Wotan Xətti olaraq bilinən uzun, kəsilməz bir müdafiə etmə xəttinin inşasına başladılar. Bu xəttə geri çəkilməyi 1943-cü ilin sonlarında reallaşdırmağı planlayırdılar və xəttin gerisində öz güclərini yenidən toplayarkən Sovetlərin güc itirməsi təmin ediləcəkdi.

Alman cəbhə komandirlərinin çoxu, Sovet hücumlarını tutacaq və axınlarına qarşı dayanacaq daha bir arxa müdafiə sisteminin qurulmasının prioritet olduğu mövzusunda eyni fikirdə idilər. Hitler də bu fikiri qətiliklə qəbul edirdi. "Hitler hər vaxt olduğu kimi hər şərtdə hücumu əmr edirdi." Hitlerə görə əsas hücum Kursk çıxıntısında olmalı idi. Lakin, Leninqrada doğru da bir hücum ciddi-ciddi düşünülməkdə idi. Alman Hərbi Komandanlığı (OKW) bu yolla Şərq Cəbhəsində təşəbbüsü yenidən ələ ala biləcəyinə ümid edirdi.

Alman planları
Manştayn Üçüncü Xarkov döyüşündə müvəffəqiyyətlə tətbiq edib həddindən artıq yayılmış Sovet güclərini məhv etmə planının bənzərini tətbiq etmək istəyirdi. Qırmızı Ordunu cənuba doğru yenidənqurma üçün 6-cı Ordunu hücum etmə mövzusunda aldadaraq Ukraynanın şərqindəki Donetsk Hövzəsinə çəkməyi təklif etmişdi. Daha sonra Donets Hövzəsinin şərqindəki Xarkovdan cənuba, Rostova doğru hücum edərək Sovet cənub qanadını bütünlüklə Azov Dəniziylə birlikdə mühasirəyə alacaqdı.

Alman Quru Qoşunları Baş Komandanlığı (OKH) Manştaynın planını təsdiqləmədi və onun yerinə Oryol və Xarkov arasındakı gözə batan çıxıntıya diqqətlərini yönəltdi. Voronej və Mərkəz Cəbhələri bu çıxıntının içində və ətrafında danışılmışdı və bu çıxıntını kəsmək lazım idi. Eyni zamanda daha düz və qısa bir cəbhə yaradılacaq və Moskvadan Rostova uzanan şimal-cənub dəmiryolu üzərindəki strateji Kursk şəhəri də ələ keçəriləcəkdi.

Şərqdəki döyüşü Müttəfiqlər Alman işğalı altındakı Avropanı cənubdan və qərbdən təhdid etməyə başlamadan əvvəl bitirmək istəyən Hitler, geniş "Kursk Çıxıntısı"nı yox edərək buradakı böyük Sovet birliklərini məhv etməyi planlayırdı. Alman Vermaxt Baş Komandanlığı (OKW) Şərq Cəbhəsində təşəbbüsü yenidən ələ keçərmək istəyirdi.
Sovet cəbhəsinin Kurskun qərbində meydana gətirdiyi çıxıntıya qanadlardan girərək bir əhatə etmə hərəkatı edilməsi planı, 3 və 4 may 1943 də Hitlerin ordu komandirləri və qərargahlarıyla etdiyi yığıncaqda danışılmışdı. Planı ortaya atan Quru qüvvələri Qərargah Başçısı General Zeitzlerdir. Zeitzler beləcə çox sayda Rus diviziyasının yox ediləcəyini və Sovet ordularının döyüş gücünün əhəmiyyətli ölçüdə köhnəldiləcəyini düşünməkdədir. Kənar yandan Kursk, Krım – Moskva və Voronej – Kiev yollarının üzərindəki əhəmiyyətli bir qovşaq olması səbəbindən strateji bir atbaşıdır.

Kursk bölgəsi, cəbhə xəttində 225 km. qədər qərbə doğru uzanan, 250 km. genişliyində bir çıxıntı meydana gətirir. Bu bölgənin şimalında Oryol, cənubunda isə Belqorod – Xarkov cəbhələri iştirak edir.

General Walter Model bu döyüş planına hazırlıqlıdır. Hava fotoşəkillərini və kəşfiyyat hesabatlarını ortalığa atar. Bütün bunlar göstərməkdədir ki Sovetlər, Kursk çıxıntısının dərhal gerisində dərinliyinə və çox təsirli müdafiə etmə yollarını meydana gətirmiş idi. Ayrıca birliklərinin əhəmiyyətli bir qisimini çıxıntının ön seqmentlərindən geriyə çəkmişlər idi. Ayrıca Zeitzlerin yarma etməyi planladığı seqmentlərə də böyük ölçəkdə tanksavar və topçu təşkilləri yığmışlar. Walter Modelə görə Kursk bölgəsindəki Sovet birliklərinin bu düzenlenişi onların, tam da Zeitzlerin planladığı tərzdə bir hücumu gözlədiklərini göstərməkdədir. Guderian xatirələrində, söz mövzusu yığıncaqda Manstein, fikri soruşulduğunda hücumun apreldə edilmiş olsaydı, müvəffəqiyyət şansının yüksək olacağını söyləmiş və iki piyada diviziyasına daha ehtiyac olacağını ifadə etmişdi. Yenə Guderiana görə Mansteinin Kurska edilməsi düşünülən hücum haqqında söylədikləri qətilik ifadə etməməkdədir. Walter Model və Heinz Guderianın etirazlarına qarşı yığıncağın sonunda General Zeitzlerin planı ağırlıq qazanar.

Martda planlar dəqiqəşdi. Walter Modelin 9. Ordusu Oryoldan cənuba doğru hücum edərkən Hermann Hothun 4. Panzer Ordusu və Kempf Ordu Dəstəsi, Mansteinin ümumi əmri altında Xarkovdan şimala doğru hücum edəcəkdi. Kursk yaxınlarında birləşməyi planlayırdılar və hücum yaxşı nəticələnsə öz təşəbbüslərində şərqə doğru, bir neçə həftə uzaqlıqdakı Don Çayı üzərində yeni bir xətt meydana gətirmək üçün irəliləyə biləcəkdilər.

Yaxın zamandakı davranışlarının əksinə Hitler Yüksək Əmrə hərəkat üzərində qeydə dəyər bir idarə buraxdı. Sonrakı bir neçə həftədə, bütün bir cəbhədən ala biləcəkləri nə varsa yaxınlaşan hərəkat üçün bölgəyə yığdılar. Əvvəlcə hücum tarixini 4 may olaraq təyin etdilər, lakin əvvəl 12 iyuna sonra da daha çox yeni silahın, xüsusilə də Panther tanklarının, Almaniyadan gətirilə bilməsi üçün 4 iyula təxirə saldılar. Müttəfiqlərin ola biləcək bir İtaliya çıxarması təhdidi qarşısında Hitler də hücumu bir neçə dəfə təxirə saldı.

Alman hücumunun arxasındakı təməl prinsip (Almanların ümumiyyətlə müvəffəqiyyətli olduğu) məngənə hərəkatı idi. Alman Ordusunda Cannae Döyüşü bənzəri taktikalar olduqca geniş qəbul görməkdədir və İldırım Döyüşü taktika və vasitələriylə bu tərz taktikalar çox daha təsirli olmaqdadır. İldırım döyüşü, çəki mərkəzi meydana gətirməyə, düşməni çaşdırmağa, tarazlığını pozmağa, əmr bütünlüyünü pozmağa və bütün düşmən qüvvələrini döyüş sahəsində məhv etmək idi.

Ancaq, bu tip yarma hərəkatında hücum, əgər gözlənilməz nöqtələrdən edilsə müvəffəqiyyət asanca əldə edilə bilərdi; eynilə Almanların 1940da Ardanlarda, 1941də Kievdə və 1942də Stalinqrad və Qafqazlara doğru etdikləri hərəkat kimi. OKHin Kursk çıxıntısına qarşı planladığı Zitadelle Hərəkatı sürpriz faktorunu ortadan qaldırırdı : Ən sadə əsgəri strategiya məlumatına sahib biri belə Almanlar üçün ən aşkar hədəfin Kursk çıxıntısı olduğunu söyləyə bilərdi. Bəzi Alman komandirlər, xüsusilə də Heinz Guderian bu fikri sorğulayırdılar. Guderian Hitlerə belə soruşmuşdu:

"Kurska hücum etmək, hətta o il şərqə hücum etmək lazımlı idimi? Hər hansı bir kimsənin Kurskun yerini da bildiyini bilirsən? Bütün dünya bizim Kursku işğal edib-etməməyimizə əhəmiyyət vermir. Bizi bu il Kurska hücum etməyə, dahası Şərq Cəbhəsində hücuma keçməyə məcbur edən səbəb nədir?." Bəlkə də daha çaşdırıcı bir şəkildə Hitler belə cavab verdi: "Bilirəm. Bunun düşüncəsi belə ürəyimi bulandırır."

Alman qüvvələri 17 panzer və panzergrenadier diviziyası da daxil olmaq üzrə 50 diviziyadan meydana gəlirdi. Bunların arasında, 2. SS Panzer Kolordusu olaraq qurulan Waffen SS diviziyaları 1. SS Panzer Diviziyası "Leibstandarte SS Adolf Hitler", 2. SS Panzer Diviziyası "Das Reich" və 3. SS Panzer Diviziyası "Totenkopf" və Heerə bağlı seçmə "Großdeutschland" Diviziyası da vardı. Tiger I və yeni Panther tanklarını və Qundağı Motorlu Top olaraq istifadə edilmək üzrə yeni Ferdinand ovçularını bu bölgədə sıxlaşdırmışdı. Eyni zamanda mövcud hava qüvvələrinin və topçu birliklərinin əhəmiyyətli bir qisimini də bura yığmışdılar. General Von Lauchertin 48. Panzer Kolordusuna, cəmi 200 Panther göndərilməsi, 23 – 29 iyuna qədər reallaşmadı. İki Panther, qatardan endirilərkən mühərriklərində yanğın çıxması, daha müharibə sahəsinə çatmadan döyüş xarici qaldı. Kursk Müharibəsi başladığında, 5 iyul 1943 tarixində, istifadə edilə bilər vəziyyətdə yalnız 184 Panther, cəbhədə idi. İki gün içində müharibə edə bilər vəziyyətdəki Panther tankının sayı 40a düşmüşdü.

Almanların aldatma planında böyük formalaşmalara, müdafiə etməyə istiqamətliymiş kimi ad vermək də vardı. Məsələn, 9. Orduya "Festungsstab II", 2. Qala Muhafızları adı verilmişdi. Walter Model, çoxlu Alman tanklarının mühərrik səs yazmasından istifadə edilməsini əmr etmişdi. Bu qeydlərin böyük dinamiklər vasitəsilə nəşr olunaraq Alman tanklarının harada toplandığı barəsində Sovetlərin ağılını qarışdırması idi. Bir çox Alman zirehli müharibə vasitəsi, yalnız bu hərəkatda istifadə edilmək üzrə yeni diviziya işarələriylə boyanmış idi. Yenə də bu aldatma tədbirləri ümumiyyətlə müvəffəqiyyətsiz oldu.

Sovet planları
Qırmızı Ordu da başlayacaq olduqları öz yaz hücumlarını planlamağa başlamışlar idi və almanların bu planlarını qarşılayacaq tərzdə bir plan hazırladılar. Jukov, xatirələrində planın, 12 aprel 1943 tarixində Stalinlə edilən, Vasileskiy və Antonov da hazır olduğu bir yığıncaqda meydana gəldiyini izah etməkdədir. Bu yığıncaqda Kursk çıxıntısında dərininə bir müdafiə etmə edilməsi əsas qanun olaraq təyin olunmuşdur. Ayrıca yüksək qərargah ehtiyatının (Step Cəbhəsi) yaradılması da qərara alınmışdı. Planın davamında Oryol və Xarkov önlərindəki hücumlar cəbhəni düzləşdirəcəkdi və ehtimalla Pinsk Bataqlıqları ətrafında bir yarma reallaşacaqdı.

Ancaq Sovet komandirlərin Alman planları mövzusunda ciddi narahatlıqları vardı. Əvvəlki Alman hücumlarının bir çoxunda seçilən hədəf bölgələri, Stavka tərəfindən nəzərdə tutula bilməmiş və Qırmızı Ordunu hazırlıqsız tutmuşdu, lakin bu dəfə Kursk çox diqqətə çarpan bir hədəf olaraq görünürdü.

Moskva, Alman planları haqqında məlumatı İsveçrədəki "Lucy"-nin casus şəbəkəsi vasitəsilə əldə etmişdir. Ancaq bu əslində artıqdan bir məlumat axışı idi, çünki Marşal Jukov, cəbhədə etdiyi gəzintilərdə cəbhə komandirlərinə əmr verərək hava və yer kəşflərini sürətləndirmişdi. Bu kəşflərdə əldə edilən məlumatlar və məhbus sorğulamaları, Alman cəbhə gerisində fəal vəziyyətdəki partizanların və yerli xalqın təmin etdiyi məlumatlar daha sonra qiymətləndirildi. Nəticədə Stavkaya (Qırmızı Ordu Baş qərargahı), Almanların ana qüvvələrinin, cəbhənin mərkəz seqmentində olduğunu təyin etmiş oldu. 8 apreldə Jukov, Stalinə yazdığı məktubda Alman hücumunun yerini və izlənilməsi lazım olan strategiyanı göstərmişdi. Haqqında danışılan məktubda Alman qüvvələrinin cəbhə və gerisindəki danışıqlar mövzusundakı məlumatları yekunlaşdırır və Jukov belə deyirdi:

Böyük ehtiyatlardan məhrum olması səbəbiylə düşmən, 1943 yazı və yazının ilk yarısında etmək istəyəcəyi böyük hücumu daha dar bir cəbhədə məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qalacaq... Mərkəz, Voronej və Cənub-qərb cəbhələri qarşısındakı indiki nizamlarını nəzərə alaraq, bu üç cəbhə bölgələrindəki qüvvələrimizi uduzmaya uğratma və beləcə Moskvanı, şəhərə daha yaxın bir nöqtədən əhatə etmək üçün ... əsl hücum hərəkatını bu üç cəbhəyə yönəldəcəyi qanısındayam... Düşməni dayandırmaq üçün hərəkatın ilk günlərində hücuma keçməyi tövsiyə etmirəm. Düşmənin müdafiə etməmizə çarpmasını gözləyib tanklarını məhv etdikdən sonra təzə ehtiyat qüvvələrimizi irəli sürərək ümumi hücuma keçib ana qüvvələrinin işini bitirməmiz daha uyğun olar.

Bu ana qədər döyüşün gedişatı, Almanların hücuma söykənən müvəffəqiyyəti şəklində idi. Blitzkrieg Qırmızı Ordu da daxil bütün düşmənlərini alt etmişdi. Digər tərəfdən hər iki qış hücumu da Sovet hücumlarının da yaxşı işlədiyini göstərmişdi. Yenə də, Jukov başda olmaq üzrə Stavkanın qərargah zabitlərindən bəziləri, Almanların hücum edərək özlərini istehlak etmələri tərəfdarı idi. Bununla birlikdə cəbhə komandirlərindən bəziləri hələ də, önləyici bir hücumdan yanaydılar. Mərkəz Cəbhə qərargahının 10 aprel 1943 tarixli hesabatının son hissəsində, Qərb, Mərkəz və Bryansk Cəbhəsi qüvvələrinin topluca Oryol bölgəsini hədəf alan bir önləyici hücuma girişmələri təklif edilməkdə idi. May ortalarında isə Voronej Cəbhəsi Komandiri Vatutin və Cəbhənin siyasi komissarı Kruşçev, Almanların Belgorod – Xarkov bölgəsində toplanmaqda olan qüvvələrinə qarşı önləyici bir hücumu təklif etmişlər idi. Kənar yandan yenə May ayı ortalarına qədər Stalin, hücum ya da müdafiə etmə mövzusunda qərarsız idi. Nəticədə, Vasilevskiy və Antonovun dəstəyini alan/sahə, Jukovun fikri mübahisə/müzakirənin istiqamətini təyin etmişdi. Şübhəsiz bu nəticədə, bir əvvəlki il İzəm Körpübaşı Hücumunun təcrübəsinin də təsiri olmuşdu. Alman yaz hücumları, başlamadan əvvəl bir hücumla maneə törətmək və beləcə strateji təşəbbüsü ələ keçərmək məqsədiylə Xarkov bölgəsində girişilən hücum, acı/ağrılı bir uduzmayla nəticələnmişdi.

Almanların hücumu davamlı təxirə salması Sovetlərə müdafiə etmələrini hazırlamaq üçün 4 ay verdi və hər keçən günlə birlikdə çıxıntını dünya üzərində ən ağır müdafiə olunan yerlərdən biri halına gətirdilər. Mərkəz Cəbhəsi və Voronej Cəbhəsi müdafiə etmə xəttlərini doldururdu və Step Cəbhəsi ehtiyat qüvvət olaraq gözləyirdi. Qırmızı Ordu və minlərlə vətəndaş 175 km. dərinliyində bir müdafiə etmə xətti meydana gətirəcək şəkildə təxminən 1 milyon mina döşəyib 5.000 km. uzunluğunda sipər qazdılar. Əlavədən, 1.300.000 personal, 3.600 tank, 20.000 top və 2.792 təyyarədən ibarət olan nəhəng bir ordu yığnağı etdilər. Bu güc, insan gücü olaraq Sovet ordusunun %26ına, havan və topçularının %26ına, döyüş təyyarələrinin %35inə və zirehli birliklərinin %46ına bərabər geliyordu. Əhali və sənaye tutum farklılığı və Almanların tank istehsalının davamlı tünddəyə uğraması nəticəsi Qırmızı Ordu birliklərini Almanlardan daha sürətli meydana gətirə bilirdi; hər keçən ay əsgər və vasitə vəsait baxımından fərqi daha da açırdılar. Almanlar Sovetlərin də Kursk bölgəsində sürətlə ordu yığdıqlarını öyrənmişdilər.

Çıxıntının müdafiə etməsində vəzifələndirilən güclərin çoxu Stalingrad Müharibəsində də olmuş əsgərlər idi, bu səbəbdən təcrübəli döyüşçülər idi, bundan başqa Qırmızı Ordu 1943ün ilk yarısında 1 milyon yeni əsgər çıxarmışdı. Beləcə Qırmızı Ordu, Stalingraddakı itkinlərə baxmayaraq 1942dəkindən daha güclü idi. Almanların hücum nöqtəsini təyin etməklə hücumun başlaması arasında keçən müddət yeni əsgərlərə normaldan çox daha uzun bir təhsil müddəti tanımışdı.

İnkişaf etdirilmiş La-5 və Yandır-9 təyyarələrinin qatılmasıyla hava orduları gücləndirilmişdi. Hava qüvvələri yenidən təşkilatlanmış, 8 yeni bombardman kolordusu təşkil edilmişdi. Bu tənzimləmələr nəticəsində hər Cəbhə, 700 – 800 təyyarədən ibarət olan öz hava ordularına sahib olmuşlar idi.

Çıxıntıdakı topçu sıxlığı qəribə idi; piyada alayından daha çox topçu alayı vardı. Qırmızı Ordu, hücum edən Alman birliklərini mina və topçu birləşimilə məhv etməyə qərarlı idi. Obüsler Alman piyadasını dayandırarkən, 45 mm, 57 mm və 85 mm çekili tanksavar topları və 76mm diviziya topları tankları məhv edəcəkdi. 13. Ordunun bölgəsində (çıxıntının şimal qanadında, Alman 9. Ordusunun qarşısında) kilometrə düşən tanksavar topu sayı 23,7 idi. Cənubdakı Sovet 6. Ordusu ilə 7. Gözətçi Ordusunun bölgəsində isə kilometrə 10 top düşürdü. Sovet istehsalı ilk qundağı motorlu toplar, bu tarixlərdə cəbhələrə göndərildi.

Döyüş sahəsinin Qırmızı Ordu istehkamçıları tərəfindən hazırlanması fövqəladə idi. Hesabatlara görə müdafiə olunan bölgəyə 503.993 anti-tank və 439.348 anti-personal minası döşənilmişdi. Ortalama olaraq, cəbhə boyunca hər bir kilometrlik dərinliyə 1.500 anti-tank və 1.700 anti personal minası var idi. Qarşıdurmaların keçdiyi bölgələrdə kilometr başına 1.400dən aşağı düşmürdü və bəzi yerlərdə 2.000ə qədər çıxa bilirdi. Qırmızı Ordu mühəndisləri ayrıca kilometrlər tərəfindən sipər qazıb tikanlı məftil döşəmişdi.

Sovet aldatma taktikaları, eynilə Almanlarınkı kimi, olduqca detallı idi, ancaq Almanların əksinə Sovetlərinki ümumiyyətlə müvəffəqiyyətli idi. Alman kəşfiyyatını çaşdırmaq üçün saxta mövqelər hazırlandı, maket təyyarələr saxta aerodromlara yerləşdirildi və uydurma telsiz xəbərləşməsi edildi. Gerçək mevzilerin və minalı ərazilərin kamuflyajı mükəmməl idi; Alman birliklərinin minalı əraziləri ya da basdırılmış top mevzilerini fərq etmələri vasitələrinin partlamasıyla olurdu.

Bütün bu müdafiə etmə hazırlıqları, may 1943 ayı ortalarında dəqiqləşən Sovet planının ilk mərhələsini meydana gətirməkdə idi. Əslində Ruslar, Alman ümumi hücumuna hazırlanmağı, olduqca geniş əhatədə ələ almışlar idi. Yaz – payız ümumi hücum planlarını etmişlərdi:

Planın ilk mərhələsi, Kursk çıxıntısının ola bildiyincə təhkim edilməsi və müdafiə olunması idi. Müdafiə etmə, passiv olaraq ələ alınmamış, lazım olduğunda hərəkətli müdafiə etmənin gərəkləri üçün də hazırlıq edilmişdi. Buna görə, Mərkəz və Voronej Cəbhələri, əldə olan bütün ehtiyatlarla, xüsusilə zirehli birliklərlə əks-hücumlar ediləcəkdi. Planın ikinci mərhələsi, Alman qüvvələri yaxşıca köhnəldiyində, Sovet cəbhələri Belgorod – Xarkov və Oryol ümumi istiqamətlərində öz ümumi hücumlarını başladacaqlar. Planın üçüncü mərhələsi isə, dərin hədəfli hücumlar idi.

Planda Cəbhələrə verilən vəzifələr belədir: Mərkəz Cəbhəsi, Kursk çıxıntısının şimal yanını müdafiə edəcək. Alman qüvvələrinin hücum sürəti kəsildiyində Qərb və Bryansk Cəbhəsi qüvvələriylə birlikdə Oryol ümumi istiqamətində hücum edəcək. Voronej Cəbhəsi, Kursk çıxıntısının cənub seqmentini müdafiə edəcək. Daha sonra Step Cəbhəsi ilə Cənub-qərb Cəbhəsinin sağ qanad qüvvələriylə, Belqorod – Xarkov ümumi istiqamətində əks-hücuma keçəcək. Step Cəbhəsi Mərkəz və Bryansk Cəbhələri gerisində, Livny – Kışen Çayı – Bely Kolodez xəttində olacaq, cəbhələrdə bir yarılma olduğunda bu xəttə müdafiə etmə vəziyyəti alacaqlar və ümumi əks-hücuma qatılmaq üçün hazır olacaqdılar.

Sovet Hava qüvvələrinin vəziyyəti
Qizil Hava qüvvələri 1941-1942-də 36.900 təyyarə itirmişdi. Ancaq Sovet təyyarə sənayesi təyyarə itkisini kompensasiya etməyi bacarmış və I-16, MiG-3 və LaGG-3 kimi köhnə modellərdən xilas olmuşdu. Kursk Müharibəsində ən çox istifadə edilən Sovet təyyarə modelləri Yandır-1, Yandır-7B və La-5 olmuşdur. La 5FN həm Bf 109 həm də Fw 190a bərabər sayılırdı. Bununla birlikdə, pilot təhsili qısa və dərinlikdən məhrum idi. 1942-də öyrədilmiş olan 13.383 Sovet pilotu müharibəyə girmədən əvvəl yalnız 13-15 saat uçuş təhsili almışdı. Sturmovik və bombardman pilotları sırasıyla 18 və 15 saat təhsil almışlar idi. Sovet bombardman və yer hücum pilotlarının yalnız 7 %-i Kursk Müharibəsi əvvəlində qarşıdurma görmüştü. Çoxu pilot döyüşdə istifadə edəcəkləri təyyarələrdə öyrədilmək məcburiyyətində qalmışdı. Buna bağlı olaraq 1943 yazına qədər yalnız qəzalarda 10.600 təyyarə itrmişdi. Üst addımlarda Qırmızı Hava qüvvələrinin Kursk bölgəsindəki baş komandiri General Polkovnik Aleksandr Novikov kimi qabiliyyətli zabitlər vardı. Ancaq alt addımlardakı təcrübə əskikliyi böyük itkinlərə yol verdi.

Kursk Müharibəsi sonrasında Sovet havaçılığı quru qüvvələriylə koordinasiyasını sürətlə inkişaf etdirdi. Ayrıca pilotlar daha yaxşı təhsil almağa başladılar. Nəticə olaraq Sovetlər çox qabiliyyətli ovçu pilotlarından ibarət olan Qırmızı Bayraq birliklərini qura bildilər. Kursk Müharibəsindən yalnız 6 ay sonra sovet-Alman təyyarə itkisi nisbəti 4:1 deyil 1,5:1-ə qədər düştü. Ancaq əvvəlki yüksək itkin nisbətinin səbəblərindən biri Sovet pike-bombardıman və ovçu-bombardman pilotlarına Luftwaffe tərəfindən hücuma uğradıqlarında bombanı buraxmadan qaçmaları və ya qarşıdurmaları istiqamətində verilən əmr idi. Bu vəziyyət yenidən qiymətləndirilərək əmr geri çəkilənə qədər çox lazımsız itki verildi.

Ön qarşıdurmalar
Hava qarşıdurmaları
Sovet Hava qüvvələri Alman hazırlıqlarının iflasa uğradılmasında əhəmiyyətli rol oynadı. 17 aprel 1943-də Cənub Orşadakı bir Alman aerodroma təşkil edilən hücumda 5 Ju 88 kəşf təyyarəsi və 3 Do 17/Do 217 məhv edildi. Üç gün sonra, 10 üst səviyyə kəşf təyyarəsi daha təsirsiz hala gətirildi. Alman kəşf qüvvələri çox zəiflədilmişdi.

Luftwaffe də ana hərəkat əvvəli çalışırdı. Gorkovski Avtomobilni Zavodundakı tank fabriki iyun 1943-də bir silsilə hava axınının hədəfi idi. 4-5 iyun gecəsi Kampfgeschwader 1 (KQ-1), KQ-3, KQ-4, KQ-55 və KQ-100 e bağlı He 111ler 179 ton bomba buraxaraq binalara və istehsal xəttlərinə ağır ziyan verdilər. QAZ'ın 1 Nömrəli təsisinin 50 binasının hamısı, 9.000 metr konveyör, 5.900 parça hissə və 8.000 tank mühərriyi məhv edilmişti. Ancaq, Almanlar hədəf seçkisində səhv etmişdi. QAZ'ın 1 Nömrəli təsisi yalnız T-70 yüngül tanklarını çıxarırdı. Ən böyük ikinci T-34 istehsalçısı olan 112 Nömrəli Fabrik istehsalına ziyansız davam etdi. Sovet istehsal təsisləri 6 həftə içində təmir edildi. 112 Nömrəli Fabrik 1943-də 2.851 ədəd, 1944-də 3.619 ədəd və 1945-də 3.255 ədəd T-34 istehsal etdi. Luftwaffe, Gorki (bu günki Nijni Novqorod)'da olan Gorki Top Fabrikini və La 5FN-lərin çıxarıldığı təyyarə fabrikini də vuramadı. Luftwaffe Sovet hazırlıqlarını baltalamağı bacara bilməmişdi.

1-4 iyun 1943 günləri, tərəflərin Kursk ətrafında, qarşılıqlı girişdikləri hava hücumlarıyla keçər. 1 iyunda Sovet hava qüvvələri Oryol, Bryansk və Smolenskdəki Alman aerodromlara, nəqliyyat xəttlərinə hücum etdilər. Sabahısı gün Kiev və Roslavl'a hava hücumları təşkil etdilər. Eyni gün Luftwaffe də Kursk bölgəsindəki Sovet hissələrini bombaladı. 4 iyunda da Moskvanın gerisindəki Gorki'dəki Sovet tank fabriklərini bombaladılar.

Quru qarşıdurmaları
Almanların özlərini hazır hiss etmələri 4 ay davam etdi və bu vaxt yeni Panther tanklarından 200 ədədini (ancaq texniki problemlər səbəbiylə hərəkatın başında yalnız 40 dənəsi hazır idi), 90 Ferdinand tank ovçusunu və uca biləcək vəziyyətdəki 79 Hs 129 yer hücum təyyarəsini cəbhəyə gətirə bilmişlər idi. Ayrıca 270 Tiger I, Panzer IV'ların yeni modelləri və hətta bir miqdar ələ keçərilmiş T-34 tankı da hazırlamışlar idi. Cəmdə 3.000 tank və Qundağı motorlu top, 2.110 təyyarə və 900.000 personal yığmışlar idi. Almanların o günə qədər bir araya gətirdiyi ən böyük güclərdən biri halına gəlmişdi. Buna baxmayaraq Hitler kafi olub olmadığından şübhəli idi.

Bu sırada, Qərb Avropadakı Müttəfiq hərəkətliliyi Alman əsgəri gücü üzərində ciddi təsir edirdi. Hər nə qədər Şimal Afrikadakı müharibələr Qırmızı Ordunun uzun zamandır israr etdiyi "ikinci cəbhə" açılması istəyini qarşılamırsa da, 1942'in sonları ilə 1943 başlarındakı Luftwaffe itkinlərinin %40'ı Malta və Tunis üzərində reallaşmışdı. Alman hava üstünlüyü artıq zəmanət deyildi. Sovet Hava qüvvələri Luftwaffeyə ədədi üstünlük qərargaha başladığı kimi texnoloji keyfiyyətdə də tutmuşdu. Hər iki hava qüvvəti də tankları məhv edə biləcək yer hücum təyyarələrinə sahib idi: Sovet Il-2 Sturmovik və Alman Junkers Ju 87G.

Hücumun başlanğıc tarixi, hazırlıqlardakı gecikmələr səbəbiylə davamlı təxirə salınırdı. Nəhayət 1 iyulda, hücumun 5 iyulda başlayacağı əmri nəşr olundu. Sabahısı gün, Marşal Vasilyevski [cəbhə komandirləri Vatutin, Rokossovski və Konevi xəbərdar edərək uzun zamandır gözlənilən Alman hücumunun 3-6 iyul arasında bir gün başlayacağını xəbər verdi. Aylardır Sovetlər, Hermann Göringin Havaçılıq Nazirliyində belə əlaqələri olduğu iddia edilən Qırmızı Orkestr casus təşkilatından Alman hücum planları haqqında məlumat aldılar.

İlk vuruşmalar 4 iyul 1943-də cənubda, 4. Panzer Ordusu 5 iyuldakı ana hücum əvvəli Sovet irəli polis bölməsilərini təmizləməyə çalışınca başladı. Alman hücumunun başlamaqda olduğuna dair hesabatlar sahə Mərkəz Cəbhəsi Komandiri Rokossovski, 5 iyul gecəsi səhərə qarşı saat 02:20-də Alman mevzilerini bombalamasını əmr etdi. "Yüksək Baş komandir Köməkçisi" olaraq Rokossovskinin qərargahında olan Jukov da əmri təsdiqləmişdir. Dərhal ardından Stalinlə etdiyi telefon görüşməsində, onun da təsdiqini almışdı.

Günortadan sonra, Stukalar şimaldakı Sovet cəbhə xəttində 10 dəqiqə içində 3 km genişliyində bir dəlik meydana gətirib evə dönərkən Alman topçusu bombardmana davam etdi. Hothun "zirehli qabaqcıl" Sü 3. Panzer Kolordusu Zavidovkadakı Sovet mövqelərinə doğru hərəkətə keçdi. Eyni anda, "Großdeutschland" Diviziyası sağnaq yağış altında Butovoya hücum etdi və 11. Panzer Diviziyası Butovo ətrafındakı hakim təpələri ələ keçərdi. Butovonun qərbində vuruşma daha şiddətli oldu və sərt Sovet müdafiə etməsiylə qarşılaşan "Grossdeutschland" və 3. Panzer Diviziyası gecə yarısına qədər hədəflərinə çata bilmədilər. 2. SS Panzer Kolordusu müşahidə etmə nöqtələrini ələ keçirə bilmək üçün hücuma keçdi və o da, alov püskürdücü ilə təchiz edilmiş birliklər müstahkem mevzileri təmizləyənə qədər güclü bir müqavimətlə qarşılaşdı.

Saat 2:30-da, Qırmızı Ordu şimal və cənubda topçu bombardmanıyla cavab verdi. 3.000dən çox yığ edilən bu bombardman bütün hərəkatın topçu sursatının yarısını xərclədi. Şimalda, Mərkəz Cəbhəsi topçuları Alman topçu mövqelərinə atəş açdı və 100 Alman top batareyasından 50'ini basdırmağı müvəffəqiyyətin tərəfindən hücumun ilk günündə Almanlar zəif bir topçu dəstəyi təmin edə bildilər. Bu bombardman Alman birliklərinin təşkilatını pozaraq 5 iyulda fərqli zamanlarda hücuma keçmələrinə səbəb oldu. Cənubda, Qırmızı Ordu toplarını Alman piyada və tanklarının toplanma nöqtələrinə qarşı istifadə etdi.

Ana vuruşmalar: Şimal
Dərhal ertəsi Almanlar 5 iyul 1943 günü səhərə qarşı saat 05:30-da Kurskda hücum etdilər. Şimalda, General Walter Model əmrindəki yeddi zirehli diviziya, iki mexanikləşdirilmiş diviziya və doqquz piyada diviziyası, Oryol cəhətdən hücuma keçər. Cənubda Von Manstein əmrindəki on zirehli diviziya, bir mexanikləşdirilmiş diviziya və yeddi piyada diviziyası isə Belqoroddan şimal və şimal şərq istiqamətində hərəkata giriş idilər. Cəmi 17 zirehli, 3 mekanize və 16 piyada diviziyasından ibarət olan cəmi 36 diviziyala hücuma girişmişlərdir.

Bir həftə boyunca Almanların bir-biri ardına girişdikləri sərt hücumlar Rusların inadçı müdafiə etmələrini yaramamışdır. Alman qüvvələri, Sovet ordularının geridə ana hissələrinə çata bilmədilər. Alman panzer birlikləri, minalı ərazilərində, sıx topçu atəşi altında və Sovet tanklarının hücumlarında azaldılar. Sonunda geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdılar.

Kursk Müharibəsi, Almanlar baxımından Şərq Cəbhəsində artıq böyük diametrli bir hücum ümidlərinin tamamilə yox olduğu bir dönüş nöqtəsidir.

Hava əməliyyatları
Əsas hərəkat 5 iyul 1943-də başladı. Alman hücumunun qəti başlanğıc zamanını belə bilən Qırmızı Ordu hava qüvvələrini istifadə edərək bölgədəki Luftwaffe hava əsaslarına sıx bir hücum başlatdı. Bu, hərəkatlarının ilk saatlarında yaxın hava dəstəyini ortadan qaldırmağa çalışan klassik Alman taktikasına qarşı edilmişdi. Sonrakı bir neçə saat ehtimalla gəlmiş keçmiş ən böyük hava müharibəsinə səhnə oldu.Qırmızı Ordu hücumun koordinasiya edilməsində ört-basdır etdi : Ovçu təyyarələri çox erkən havalanmışlar idi və Alman hava əsaslarına bombardman təyyarələrindən daha əvvəl varın tərəfindən yanacaq qeyri-kafiliyi üzündən bombardman təyyarələri gəlmədən əvvəl geri dönmək məcburiyyətində qalmışlar idi. Bu erkən hərəkətə keçmənin daha da mənfi bir nəticəsi oldu. Sovet təyyarələri Alman aerodromlara çatdığında, Alman təyyarələri artıq havalanmış idilər. Nəticədə bu hava axını, Alman təyyarələrini yerdə məhv etməyi bacara bilməmiş oldu. Alman ovçu təyyarələrinin havalanaraq yaxınlaşan təcavüzkarları qarşılamasını maneə törədəcək heç bir şey yox idi; Qırmızı Hava qüvvələri 120 təyyarə itirdi.

Luftwaffe şimaldakı Sovet hissələrinə top yekun bir hücum başladarkən Sovet yerləşdirilmə səhvləri Almanlara başlanğıc mərhələsində hava üstünlüyü verdi. Bunun ana Alman hücumu olub olmadığından əmin ola bilməyən General-leytenant Rudenko Alman təyyarə dalğalarını qarşılamaları üçün ovçu təyyarələrinin yalnız üçdə birini havalandırarkən gerisi yerdə gözlədi. Çoxluq tərəfindən əzilən Sovet təyyarələri öz cəbhə arxalarında qarşıdurmaya girmək məcburiyyətində qaldılar və ağır itkinlər verdilər. Alman ovçu təyyarələri müharibə sahəsinin üzərində Sovet önləməsini maneə törətmək üçün bombardman təyyarələri və "Stuka"ların qarşısında uçdular. "Stuka" və Kampfgruppen (bombardman flotu), onların qoruma pərdəsi gerisində, Sovet hissələrinə sərbəstcə hücum etdilər. Sovetlər hava qüvvələrini parçalar halında dövrəyə soxdu və ağır itkinlər verdilər.

6 iyulda, şimal sektorunda nəhəng hava döyüşləri getdi. Ancaq, Sovetlərin hava-quru koordinasiyasını təmin edəcək məsləhətçi zabitləri olmadığından fəaliyyətləri böyük zərbələr yedi. Əks-hücuma keçən Sovet birlikləri çox tez torpaq qazanırdı amma hava qüvvələrinə məlumat vermək üçün təsirli bir xəbərləşmə sistemi olmadığından Sovet bombardman təyyarələri Sovet birliklərin tərəfindən geri alınmış bölgələri bombalayaraq itkilərə səbəb olurdular. Başlanğıcdakı hava müharibələri Luftawaffenin hava üstünlüyü təmin edə bilməsə də 47. Panzer Kolordusunun bölgəsində ədədi tarazlığı qura bilməsini təmin etdi. Luftwaffe 1. Hava Kolordusunun böyük qisimini bu sektorda vəzifələndirmişdi. Sovet 17. Gözətçi Piyada Kolordusu "20-30 hətta bəzən 60-100 təyyarəli formalaşmalarda meydana çıxan düşmən hava qüvvələri müharibədə təyin edici rol oynadı" şəklində hesabat vermişdi. İlk gündə Sovetlər ağır itkinlər verdilər. 16. Hava Ordusu 91 təyyarə itirmişdi (22 ədəd Sturmovik, 9 ədəd A-20 Havoc və 60 ovçu). Almanların ordularına verdiyi hava dəstəyi çox əhəmiyyətli idi. Sovet 19. Müstəqil Tank Kolordusunun döyüş gündəliyində belə yazılmışdı:

"Hücuma keçən tanklarımız düşmənin topçusundan və gizlənmiş ağır tanklarından açılan odla və ədədləri 100ə çatan təyyarələrin bombalarıyla qarşılaşdılar. Nəticə olaraq, ağır itkinlər də verdiklərindən briqadalarımız qarşıdurmadan çəkilərək müdafiə mövqey alması əmr edildi„

Bununla birlikdə Sovetlər 6 iyulda diqqətə dəyər bir müvəffəqiyyət də tutdular. 16. Hava Ordusuna bağlı Sturmovikler Alman ovçu təyyarələri əsaslarına döndükdən sonra müharibə sahəsinə gəldilər. 47. Panzer Kolordusu mevzilerinden çıxmış 17. Gözətçi Piyada Kolordusuna və 16. Tank Kolordusuna hücum edirdi və açıqda olduqlarından hava hücumuna qarşı korumasızlardı. Sovet hücumu 47. Panzer Kolordusunun tankları üçün ölümcül oldu. Altı metrə qədər alçalan Sovet flotu 20 qədər tankı məhv edib 40'ına ziyan verərkən yalnız bir Il-2 itirdilər.

Luftwaffe yanacaq çətinliyiylə də qarşı-qarşıya qalmışdı və 6 iyulda bombardıman uçuşları azalmaya başlamışdı. 5 iyulda Stuka və bombardman təyyarələri sırasıyla 647 və 582 bombardıman uçuşuları etdi və bu rəqəm 6 iyulda 289 və 164 bombardıman uçuşlarına qədər azaldı. Çoxu Alman bombardıman uçuşuları, ovçu təyyarələrin tərəfindən edilirdi; hər nə qədər Sovetlərə qarşı üstünlüklərini davam etdirsələr də Sovet hava qüvvələrinin davam edən təzyiq Luftwaffe və Heer'ə zərbə endirməyə başlamışdı.

7 iyulda Sovet 16. Hava Ordusu, Alman 1. Fliegerdivisiondan daha az bombardıman uçuşları etmişdi (1.185ə qarşı 1.687), amma bəzi istisnalar xaric, daha çox ağır itkinlər vermədən Alman quru qüvvələrinə ciddi ziyan verdilər. 16. Hava Ordusunun flotları 60 Alman tankı və 34 motorlu vasitəsini məhv edərkən itki vermədilər. Şimal sektorunda 7 iyulda 6 Alman Fw 190 itkisinə qarşı Sovet bombardman və yer hücum təyyarəs itkisi 30 idi.

Luftwaffe də az itkinlə təsirli əməliyyatlar təşkil edərək 14 Sovet tankı, 60 motorlu vasitə, 22 top və 8 sursat anbarı məhv etmişdi. Ayrıca 22 tanka ziyan verilmiş və 25 top "susdurulmuşdu". Şimal qanadı üzərindəki ilk 3 gündəlik vuruşmalarda Luftflotte 639 təyyarə itkisinə qarşı 386 Sovet təyyarəsi salmışdı.

Quru vuruşmaları
Şimaldan hücum edən Alman 9. Ordusu 5 iyulda hədəflərinin gerisində qalmışdı. Hücum nöqtəsi Qırmızı Ordu Mərkəz Cəbhəsin tərəfindən doğru olaraq təsbit edilmişdi. 45 km genişliyində bir cəbhədə hücuma keçən Almanlar özlərini minalı ərazilərin arasında sıxışmış vəziyyətdə tapdılar və ağır topçu atəşi altında istehkamçıların gəlib minaları təmizləməsini gözləmək məcburiyyətində qaldılar. Hər nə qədər, minalı ərazində təmiz bir gətirib çıxarmaq üçün bir neçə dənə uzaqdan əmrli Goliath və Borgward mina təmizləmə vasitəs(n)i varsa da ümumiyyətlə müvəffəqiyyətli ola bilmədilər. Minaları təmizləsələr belə izləyən tanklara təmiz yolu göstərəcək bir işarələmə sistemləri yox idi. Qırmızı Ordu birlikləri minalı əraziləri yüngül silahlar və toplarla atəş altında tutaraq Alman istehkamçıların minaları əllə təmizləmələrini gecikdirdilər; Qırmızı Ordunun minalı ərazilərindəki Alman itkinləri ağır oldu. Məsələn, Alman 653. Ağır Panzerjäger (tank ovçusu) Batalyonu hücuma 49 Ferdinand tank ovçusu ilə başlamışdı; 37i 5 iyulda saat 17:00dən əvvəl itirilmişdi. Hərçənd itirilən vasitələrin əksəriyyəti məhv olmamış hərəkət itkis(n)i səbəbiylə saf xarici qalmışdı, amma yenə də təmir edilənə qədər qarşıdurmadan uzaq qaldılar. Hərəkətsiz qaldıqlarında Alman döyüş gücünə heç bir qatqıları olmadığı kimi Qırmızı Ordu topçusu üçün də asan hədəf olurdular. Almanlar irəliləyişdə olduqları üçün təmir edilə bilər hər vasitə yenidən döyüşə dönə bilərdi.

Almanlar, xüsusilə Ferdinand 'larda olmaq üzrə tank məhv edicilərdəki bir əskikliyin fərqinə vardılar. Sovet tanklarına qarşı orta və uzun mənzildə çox müvəffəqiyyətli olmalarına baxmayaraq birliyin geri qalanından ayrı düşdüklərində özlərini düşmən piyadasından qoruyacaq ikinci bir silahları yox idi. (Alman tankçılarının buna özlərincə bir həll tapdıqlarına dair ifadələr vardır. Ferdinand ekipajı yanlarına bir MG 34 almışdılar və düşmən piyadasına atəş etmək üçün bunu xəncərdən top lüləsinin içinə soxurdular.). Guderianın gündəliyində belə yazmaqdadır:

"Düşmən piyada xəttlərinə girdiklərində sözün tam mənasıyla yığ bildirçin ovlamaq məcburiyyətində qalırdılar. Məhv etmək belə dayansın düşmən piyadasını və pulemyotlarını təsirsiz hala belə gətirə bilmədiklərindən piyadalarımız onları təqib edə bilmirdi. Sovet top mevzilerine çatdıqlarında tamamilə öz başlarına qalırdılar."
Ancaq bu vəziyyətin döyüşün gedişatı üzərində təyin edici bir rol oynamadığı açıqdır. Bu silahların, piyada və zirehli vasitələrin dəstəyi olmadan irəli xəttlərdə istifadə edilməsi nəticəsində ortaya çıxan, regional bir əmr səhvidir.

9. Ordunun irəliləyə bilməməsində müxtəlif faktorlar rol oynadı. Sovet müdafiə etmə planlaması və Almanların qüvvələri bir nöqtəyə fokuslaya bilməməsi ana faktorlardan idi. Alman tankları toplu halda istifadə edilmək yerinə parça parça istifadə edildi və çox vaxt da piyada dəstəyindən məhrum idi. Sovet müdafiə etmə hazırlıqları digər bir əhəmiyyətli faktor idi. Marşal Rokossovski əmrindəki Mərkəz Cəbhəsi Almanların mümkün hücum nöqtələrini doğru müəyyən edərək oraları ağır müdafiə qurğuları ilə gücləndirərkən digər yerləri zəif buraxdılar. Alman hücumunun ağırlığını ən çox qarşılayan Sovet 13-cü Ordusu Mərkəz Cəbhəsinin digər birliklərindən əsgər və tank sayı baxımından qat qat üstün idi və bütün çıxıntıdakı ən sərt müdafiə xəttini tuturdu.

9-cu Ordunun bir başqa çatışmayan cəhəti isə Sovet Ali Komandanlığının planlama səhvi edərək, Almaniyanın əsas hücumunun şimaldan Mərkəz Cəbhəsinə ediləcəyini düşünmələri və bu bölgəyə daha çox qüvvə yığmaları oldu. Mərkəz Cəbhəsi də taktika dərinlikdə (20 km dərinlikdə) müdafiə etməyi seçdi və cəbhə xəttin dərhal gerisində daha az bir qüvvət buraxdılar. Bunun nəticəsində Alman birlikləri minalanmış ərazilərdə və top atəşi altında əldən salınarkən, əhəmiyyətli ölçüdə Sovet gücünü məhv etmə imkanına sahib ola bilmədi. Valter Modelin ordusunda Manştayna nisbətən daha az tank vardı və bunun səbəbi Manştaynın, öz qüvvələrinin şimalında olan Bryansk Cəbhəsindən, bir əks-hücuma girişə biləcəklərindən ehtiyatlanması idi. Bunun üzərinə General Model, Bryansk Cəbhəsinin ola biləcək bir əks-hücumunu önləmək üçün əlindəki ən güclü kolordu qrupu olan (2. Panzer Diviziyası və 1. Mexaniki Diviziya) Korpsgruppe Esbecki, cəbhə xətti gerisinə yerləşdirməyə qərar verdi. General Modelin öz zirehli güclərini hücumda yığmamış olmasının, Kursk çıxıntısına yönələn Alman şimal məngənəsini zayıtlattığı deyilə bilər. Son olaraq da 9. Ordu sərbəst birliklər yerinə onsuz da Sovetlərlə qarşı-qarşıya olan piyada birlikləriylə hücuma keçmək məcburiyyətində qalmışdı.

Hücumun cəbhə genişliyi və Alman irəliləyişinin dərinliyi araşdırıldığında Sovet müdafiə etməsinin müvəffəqiyyətli olduğu görülməkdə idi. 5 iyulda 45 km. genişliyində bir cəbhədə başlayan hücum sabahısı gün 40 km. genişliyə düşmüşdü. Bu, 7 iyulda 15 km.a, 8–9 iyulda isə yalnız 2 km.a geriləmişdi. Hər gün Alman irəliləyişinin dərinliyi də azaldı : İlk gün 5 km. irəliləyən Almanlar, ikinci gün 4 km. sonrakı hər gün isə ən çox 2 km. irəliləyə bildilər. 10 iyul etibarilə 9. Ordunun irəliləyişi tamamilə dayanmışdı.

Sovet müdafiə etməsinin müvəffəqiyyəti böyük nisbətdə Almanların Pakfront (tanksavar cəbhəsi) dediyi atəş idarə nizamına bağlı idi. On və ya daha çox tanksavar topu bir komandirə bağlı idi və eyni anda hamısı tək bir hədəfə atəş edirdi. Bu hissələr tək Alman piyadasına atəş açmaq üçün əmr almışdı və sıx havan və pulemyot yuvalarıyla qorunurdu.

12 iyulda Jukov Kutuzov Hücum əmrini verdi. 3. Tank Ordusu və 11. Gözətçi Ordusunun meydana gətirdiyi güclü Sovet birlikləri Oryol Çıxıntısının şimalındakı zəif Alman müdafiə etməsini yarmağı bacardı. Alman 9. Ordusu və 2. Panzer Ordusunun qanadları artıq təhdid altında idi.