Haqqinda.az

Hümmət Əlizadə (1907-1941) ədəbiyyatşünas

Həyatı

Hümmət Əlizadə 10 oktyabr 1907-ci ildə Qazax qəzasının Həsənsu mahalının Köçəsgər kəndində doğulub.

Fəaliyyəti

Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin (1923-1929) və onun davamı olan digər elmi təşkilatların (Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutu, AzOZFAN və s.) xətti ilə xalqımıza məxsus zəngin şifahi söz sərvətinin toplanması və nəşri istiqamətində ən məhsuldar fəaliyyət göstərən folklorçular sırasında Hümmət Əlizadənin də unudulmaz xidmətləri olmuşdur. İyirminci- otuzuncu illərdə folklor ekspedisiya və ezamiyyətlərində onun qədər fəal iştirak edən ikinci bir folklorçu yoxdur. Az qala ilin çox hissəsini Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində el ədəbiyyatı nümunələri toplamaqla keçirən Hümmət Əlizadənin fədakar toplayıcılıq və nasirlik fəaliyyəti nəticəsində çoxsaylı folklor kitabları işıq üzü görmüşdür. Bu sıradan onun elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyi ilk folklor kitabı 1929-cu ildə ATTC-nin nəşriyyatında buraxdırdığı "Azərbaycan el ədəbiyyatı" (Birinci hissə) məcmuəsidir. Həmid Sultanov və Hənəfi Zeynallının müştərək redaktorluğu altında buraxılmış bu kitaba Hümmət Əlizadənin Qazax və Gəncə qəzalarından toplamış olduğu xalq nağılları daxil edilmişdir. Poliqrafik ölçüsü 26x13 sm. olan 157 səhifəlik kitabın tirajı min nüsxə, qiyməti isə iki manatdır. Annotasiyada məcmuənin Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət – Türkoloji bölməsinin Xəlqiyyat yarımbölməsində hazırlandığı göstərilmişdir. (1)

"Azərbaycan el ədəbiyyatı" məcmuəsinin ikinci hissəsi 1936-cı ildə buraxılmış və oraya həm nağıllar, həm də aşıq dastanları daxil edilmişdir.(2) "Azərbaycan el ədəbiyyatı"nın 1929-cu il nəşrində yer alan "Kötükçü Abbas", "Ovçu oğlu Uluxan", "Şahzadə İbrahim", "Ayğır Həsən", "Nardan Xatun", "Şah Abbas", "Şahzadə Bəhram", "Məlik Məhəmməd" və başqa nağıllar toplanıldığı ərazinin - Gəncə – Qazax – Borçalı bölgəsinin dil-ləhcə xüsusiyyətləri saxlanılmaqla nəşr edilmişdir. Hər bir nağılın harada, kimdən yazıya alınması barədə kitabın sonunda məlumat verilməsi də onun elmi dəyərini artırır. Kitaba "Gəncə və Qazax nağılları haqqında" başlıqlı rəy-müqəddimə yazan Hənəfi Zeynallı buradakı materialların elmi əhəmiyyətini vurğulayaraq göstərirdi: "El yaradıcılığının ən qüvvətli və zəngin bir qismini təşkil edən nağıllar xəlqiyyatı öyrənmək üçün ən qiymətli bir sahədir. Burada elin keçmiş olduğu ictimai, qövmi, ənənəvi və dini məqamları tamamilə görmək olur" (1,9). Lakin həm H.Zeynallının giriş məqaləsində, həm də bütövlükdə kitabın tərkibində dövrün siyasi-ideoloji ab-havası qabarıq şəkildə öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, məcmuəyə daxil edilmiş nağılların "Yoxsul və ortabab kəndli təbəqəsi arasında yayılanlar" ("Avçı oğlu Uluxan", "Fatmacıq", "Piyalə göz", "Nardan Xatun" və s.) "Bəylər, ağalar məclisində söylənən "gəlmə" nağıllar" ("Şahzadə Bəhram", "Nəcəf", "Şəhzadə İbrahim", "Kötükçü Abbas" və s.) kimi ideoloji meyarlarla qruplaşdırılması hər hansı başqa bir səbəbə söykənmir. Kitabın girişində bu cür qruplaşdırılmanın ATTC Folklor Komissiyasının rəyi əsasında aparıldığının xüsusi şəkildə vurğulanması da sözü gedən toplama-tərtib işinə marksist ideoloji yanaşmanın zorla tətbiq edildiyindən xəbər verirdi. Hümmət Əlizadənin 1929-cu ildə nəşr etdirdiyi ikinci folklor kitabı "Azərbaycan aşıqları" adlanır.(3) Yetmişdən yuxarı aşıq və el şairinin çoxsaylı şeirlərini əhatə edən 295 səhifəlik bu kitabın poliqrafik ölçüsü 21x12 sm., tirajı üç min nüsxə, qiyməti iki manatdır. Kitaba Abdulla Şaiq müqəddimə, Hümmət Əlizadə özü isə "El ədəbyyatı və inqilab" adlı ümumi səciyyəli giriş məqaləsi yazmışdır. "Göyçəli Aşıq Ələsgər" başlığı ilə açılan toplama-tərtib işi "Zeynalov İsmayıl Katib"lə tamamlanır. Kitabda Şair Vəli, Aşıq Söyün, Xəyyat Mirzə, Aşıq Əsəd, Aşıq Əmrah, Aşıq Qərib, Aşıq Qurban, Məsum, Divarqanlı Abbas, Xəstə Qasım və s. cərgəsi üzrə gedən materiallar verilmişdir. Təqdim olunan sənətkar haqqında ya olduqca yığcam bilgi verilir, bəzi hallarda isə yalnız ad və təxəllüs göstərilir. Təqdim olunan bioqrafik məlumatların xeyli hissəsində natamamlıq, dolaşıqlıq və ziddiyyət olduğu açıq şəkildə nəzərə çarpır.

Kitabın tərtibində xronoloji ardıcıllığa demək olar ki, diqqət yetirilməmişdir. Məsələn, əsasən XIX yüzilliyin sənətkarı olan Aşıq Ələsgərlə açılan kitabda Qurban, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım kimi orta əsr aşıqlarına orta sıralarda yer ayrılması heç bir tərtib prinsipinə sığışmır. Antologiyanın ən böyük qüsuru isə ayrı-ayrı aşıqlar və ya el şairləri ilə aşıq dastanlarındakı qəhrəmanların qarışdırılması və bir arada verilməsi idi. Sonralar bu məsələnin üzərinə qayıdan professor M.H.Təhmasib tarixi təcrübəni təhlil edərək yazırdı: "Bizcə, bu kitablarda ən böyük nöqsan ondan ibarətdir ki, bir sıra dastan şeirləri həmin dastanların qəhrəmanlarının müstəqil qoşmaları kimi verilmiş, belə ustadların yaşamış olduqları dövr isə əksərən dastanda surət kimi iştirak edən şahın yaşamış olduğu illərlə müəyyənləşdirilmişdir" (4). Görünür, özü də bu və buna bənzər nösanların, çatışmazlıqların olduğunu nəzərə alan Hümmət Əlizadə bir il sonra həmin kitabdakı materialları bir çox əlavələrlə daha da zənginləşdirərək xronoloji ardıcıllıq üzrə yenidən tərtib etmiş və "Azərnəşr"də (həcmi 274 səhifə, qalın cildli, ölçüsü 21x12 sm., tirajı üç min nüsxə, qiyməti 2 manat 35 qəpik) çapdan buraxdırmışdır.(5) Kitabın tərtibindəki Divarqanlı Abbas, Aşıq Qurbani, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn, Molla Cümə... ardıcıllığı bunun əyani sübutudur. Tufarqanlı Abbas (XVII) ilə Qurbaninin (XVI əsr) tarixi sıralanmasında olduğu kimi, Xəstə Qasımın (XVIII əsr) Molla Cümədən (XIX-XX əsrlər) sonraya salınması kimi qüsurların yenə də özünü göstərməsinə baxmayaraq, "Azərbaycan aşıqları" antologiyasının 1930-cu ildəki nəşri aşıq ədəbiyyatı materiallarının sistemli-xronoloji tərtibatdakı ilk mühüm nəşrlərindən biri kimi böyük elmi əhəmiyyətə malik bir hadisə idi. Aşıq ədəbiyyatı örnəklərinin toplanması işini davam etdirən Hümmət Əlizadə özünün bu sahədəki mövcud fəaliyyətinin növbəti məhsulunu 1935-ci ildə ortaya çıxardı. "Aşıqlar" adı altındakı ikicildliyin birinci cildi həmin il "Azərnəşr" tərəfindən oxuculara təqdim olundu. Hüseyn Mehdi və Əhməd Cavadın redaktorluğu altında çıxan bu cildin həcmi 340 səhifə, poliqrafik ölçüsü 18x13 sm., qiyməti 3 manat 50 qəpikdir. Qalın cilddə nəfis poliqrafik tərtibatda nəşr olunan "Aşıqlar" yüksək tirajla – on min nüsxə buraxılmışdır.(6) Yüksək tirajlı nəşrin səbəbi Hümmət Əlizadə tərəfindən buraxılmış əvvəlki aşıqlar antologiyasının geniş ictimaiyyət arasında rəğbətlə qarşılanması və yayılması idi.

"Aşıqlar"ın 1936-cı ildə nəşr olunan ikinci cildi də bu cür böyük tirajla – on min nüsxə çap edildi.(7) Redaktoru Hüseyn Mehdi olan bu cildin həcmi 437 səhifə, poliqrafik ölçüsü 18x12 sm., qiyməti 5 manatdır. Birinci cilddə on beş, ikinci cilddə isə qırx dörd aşıq və el şairinin şeirləri cəmləşdirilmişdir. Hümmət Əlizadə tərəfindən hazırlanmış əvvəlki aşıq poeziyası antologiyaları (1929,1930) ilə müqayisədə ikicildlik "Aşıqlar" (1935 və 1936) kitabları daha mükəmməl təsir bağışlayır. Doğrudur, əvvəlki antologiyalardakı bəzi aşıq və el şairləri açıqlanmayan səbəbə görə ikicildliyə daxil edilməmişdir, lakin bunun əvəzində öncəki nəşrlərdə yer almayan bir sıra yeni müəlliflər oxuculara tanıdılmışdır. Bu, Hümmət Əlizadənin aşıqlar antologiyası üzərində ardıcıl olaraq işlədiyindən, lazımi dəqiqləşdirmə, təkmilləşdirmə əməliyyatları həyata keçirdiyindən, toplunu yeni əldə olunmuş materiallarla daim zənginləşdirdiyindən xəbər verirdi. "Aşıqlar" ikicildliyi yüksək tirajla nəşr olunmasına baxmayaraq, qısa müddət ərzində əldən-ələ gəzərək özünə böyük oxucu auditoriyası qazandığı üçün 1938-ci ildə tələbata uyğun şəkildə yenidən (Icild-10min; II cild-15 min nüsxə) növbəti dəfə çap edilmişdir. Təkcə belə bir faktı diqqət önünə çəkmək kifayətdir ki, H. Əlizadənin sözü gedən ikicildliyinin son nəşri üst-üstə min səhifədən yuxarı (I cild 522 səhifə; II cild 489 səhifə) həcm göstəricisinə malikdir. Otuz min misraya yaxın aşıq şeirinin cəmləşdiyi antologiya Azərbaycan aşıq poeziyaçı örnəklərinin toplanması və nəşri sahəsində təkrarsız bir tarixi xidmətdir. Görkəmli folklorçunun aşıq poeziyası antologiyasının hazırlanması ilə başlanan aşıq ədəbiyyatı üzrə naşirlik fəaliyyəti ayrı-ayrı klassik ustad aşıqların, eləcə də xalq arasında dərin hörmət və nüfuza malik müasirlərinin ayrıca şeirlər toplusunu geniş oxucu auditoriyasına çatdırmaq qədər getdikcə böyüyən əhatə dairəsinə malik idi. Bu sıradan onun hazırladığı ilk fərdi aşıq kitabı 1934-cü ildə "Azərnəşr"də çap etdirdiyi "Aşıq Ələsgər" kitabı idi.(8) Beş min nüsxə tirajla buraxılan bu kitabın həcmi 181 səhifə, poliqrafik ölçüsü 15x12 sm, qiyməti 3 manat 40 qəpikdir. Seyid Hüseynin redaktor olduğu "Aşıq Ələsgər" kitabı H. Əlizadənin "Aşıq Ələsgər haqqında" və "Aşıq Ələsgərin tərcümeyi halı" sərlövhəli giriş yazıları ilə açılır. Ustad aşığın bioqrafiyası və sənət şəcərəsi barədə elmi ədəbiyyatda ilk dəfə öz əksini tapan dəyərli məlumatları onun öz ailəsindən, yaxınlarından və şəcərəsinə daxil olan aşıqlardan aldığını qeyd edən H. Əlizadə oxuculara təqdim olunan Aşıq Ələsgər şeirlərini də böyük əksəriyyətlə həmin adamlardan topladığını göstərir. Təqribən yüz əllidən yuxarı qoşma, gəraylı, təcnis və başqa aşıq şeiri şəkillərindəki Ələsgər yadigarlarının toplanıldığı kitab "Lirik şeirlər", "Gəraylılar", "Tərifnamələr", "Təcnislər və dodaqdəyməzlər", "Müxtəlif şeirlər", "Həcvlər", "Deyişmələr", "Aşıq Ələsgərə bənzətmələr" bölmələrindən ibarətdir.

Böyük maraqla qarşılanan "Aşıq Ələsgər" kitabı növbəti illərdə bir sıra təkmilləşdirmə və əlavələr olunmaqla iki dəfə dalbadal çap edildi. 1935-ci ildəki 234 səhifəlik ikinci təkrar nəşr on min, 1937-ci ildəki 263 səhifəlik üçüncü təkrar nəşr isə on beş min tirajla çap olunaraq ictimaiyyət arasında yayıldı. Cəsarətlə demək olar ki, Aşıq Ələsgər poetik irsinin bütün sonrakı nəşrlərinin əsas zəmini rolunu məhz Hümmət Əlizadənin bu sahədəki toplayıcılıq və naşirlik təcrübəsi oynamışdır. Otuzuncu illərdə Hümmət Əlizadə Aşıq Ələsgərdən əlavə Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və Aşıq Əsəd Rzayev kimi istedadlı el sənətkarlarının da şeirlər kitablarının işıq üzü görməsində əlindən gələni əsirgəməmişdir. Görkəmli el sənətkarı Aşıq Hüseyn Bozalqanlının 1938-ci ildə "Azərnəşrdə" çap olunan "Qoşmalar" kitabı onun bu yoldakı məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır.(9) On beş min nüsxə tirajla buraxılan "Qoşmalar" kitabında Aşıq Hüseyn Bozalqalnının müxtəlif aşıq şeiri şəkillərində olan yüzə yaxın şeiri cəmləşdirilmişdir. Kitabda ustad aşığın klassik qoşma, gəraylı və təcnisləri ilə yanaşı yeni həyatı-sovet quruluşunu tərənnüm edən şeirləri ("Revolyusiyadan sonra deyilmiş qoşmalar" başlığı altında) öz əksini tapmışdır. Aşıq ədəbiyyatında sovet ideologiyasının inikası məsələsi H. Əlizadənin 1939-cu ildə "Azərnəşr"də çap etdirdiyi "Aşıq Əsəd" kitabında daha qabarıq nəzərə çarpırdı.(10) "Yaşa Stalin", "Moskva", "Oktyabr", "Pervi may", "Qızıl ordu", və s. bu sıradan olan şeirlər kitabın əsas yükünü təşkil edirdi. Otuzuncu illərdə ölkədə gedən siyasi proses folklorun, o cümlədən də aşıq ədəbiyyatının nəşrində yeni cəmiyyətin, onun ideoloq və rəhbərlərinin tərənnümü, bunun əksinə olaraq, tarixi-mənəvi dəyərlərin, milli-dini ənənələrin tənqidi məsələsini diqqət önündə saxladığından "Aşıq Əsəd" kitabındakı şeirlərin qayə və məqsədi başa düşüləndir. Özü də bu proses həmin dövrdə o qədər gücləndirilmişdi ki, otuzuncu illərdə "Din və mövhumat əleyhinə el şeirləri" ("Azərnəşr", 1937, hazırlayan H. Əlizadə), "Lenin və Stalin haqqında aşıq şeirləri" ("Azərnəşr", 1937, hazırlayan H. Əlizadə) kimi siyasi-ideoloji səciyyəli kitablar sifarişlə, zorla hazırladılır və dönə-dönə nəşr olunurdu. Repressiya, təqib və mənəvi-fiziki təzyiqlərin tüğyan etdiyi bir zamanda (V. Xuluflu, H. Zeynallı, S. Mümtaz, Ə. Abid kimi folklorçular müxtəlif bəhanələrlə artıq güllələnmişdilər) sözü gedən siyasi sifarişlərdən nə aşıqların, nə də folklorçu naşirlərin boyun qaçırmaq imkanı yox idi. Hümmət Əlizadə təkcə aşıq poeziyasının deyil, həm də dastanların toplanması və nəşri istiqamətində hər cür fədakarlıq göstərmiş, onlarla dastanı aşıq repertuarından yazıya alaraq çapa hazırlamışdır. Bu sıradan onun ortaya çıxardığı ilk sanballı nəşr işi "Dastanlar və nağıllar" (Bakı, Azərnəşr, 1937-ci il) kitabıdır.(11) Qalın cilddə, 432 səhifə həcmində, 17x13 sm. poliqrafik ölçüsündə olan bu nəfis tərtibatlı kitabın tirajı on min, qiyməti isə yeddi manatdır.

Kitaba "Aşıq Valeh", "Aşıq Əmrah", "Novruz", "Şah İsmayıl", "Tahir Mirzə", "Məsum", "Alı xan və Pəri xanım", "İbrahim", "Dilsuz və Xəzangül", "Səyyad və Səadət", "Qasım" dastanları və iyirmi nağıl daxil edilmişdir. Diqqətçəkicidir ki, Hümmət Əlizadə hər bir dastan və ya nağılı konkret olaraq nə zaman, harada və kimdən yazıya aldığını kitabın sonundakı "Qeydlər" bölməsində göstərmişdir. Məsələn, "Aşıq Valeh" dastanını Tovuzda 1927-ci ildə Şair Vəlidən, "Novruz" dastanını 1928-ci ildə Tovuzda Aşıq Əlidən, "Alı xan və Pəri xanımı" 1927-ci ildə Qazaxda Aşıq Əlidən və s. yazıya almışdır. Nağılların folklor pasportu da bu qaydada verilmişdir. Bu, Hümmət Əlizadənin folklor toplayıcısı və naşiri kimi öz işini elmi prinsiplər əsasında professional şəkildə qurduğunun əsas göstəricisidir.



Hümmət Əlizadə və Koroğlu dastanı

Hümmət Əlizadənin dastanların toplanması və nəşri sahəsindəki dəyərli, unudulmaz fəaliyyətinin mühüm bir istiqaməti də "Koroğlu" eposunun Azərbaycandakı ilk geniş həcmli nəşrini gerçəkləşdirməsi ilə bağlıdır. İyirmi-otuzuncu illərdə mütəmadi şəkildə Azərbaycanın əsas aşıq bölgələrinə elmi ezamiyyətə yollanan görkəmli folklorçunun xüsusi diqqət yönəltdiyi bir məsələ də ustad aşıqların repertuarından "Koroğlu" dastanının müxtəlif qollarını yazıya almaq olmuşdur. Hümmət Əlizadənin əsasən Qazax, Tovuz, Şəmkir, və Gəncə aşıqlarının repertuarlarından yazıya aldığı "Koroğlu " qollarının arxiv mənzərəsi barədə doğru-dürüst məlumat almaq imkanı xeyli dərəcədə məhdud olmasına baxmayaraq, toplanmış materialların əsas hissəsi 1941-ci ildə "Azərnəşr"də çap olunduğundan, onun iyirmi-otuzuncu illərdə etdiyi qolların say göstəricisinin təqribən elə mövcud nəşrdəki qədər, yəni on dörd olduğunu söyləmək olar. Əslində sözü gedən "Koroğlu" mətni nəşriyyata xeyli qabaq – 1939-cu ildə təqdim edilməsinə və 1940-cı ildə çapa imzalanmasına baxmayaraq, sovet-alman müharibəsinin başlanması ilə bu iş sürətləndirilmiş və müharibə başlanandan az sonra kitab nəşr olunmuşdur. Bunun əsas səbəbi "Koroğlu" dastanının qəhrəmanlıq səciyyəsi daşıması və düşmənə qarşı yenilməz mübarizə ruhu kəsb etməsi idi. Yüksək poliqrafik keyfiyyət və qalın üz qabığı ilə buraxılmış 225 səhifəlik kitabın doqquz min nüsxədən ibarət yüksək tirajı da xalq, o cümlədən də azərbaycanlı əsgərlər arasında qəhrəmanlıq, döyüşkənlik, düşmənə qarşı amansızlıq ruhunu gücləndirmək məqsədi daşıyırdı. Dastan həqiqətən də bu istiqamətdə güclü təsir imkanına malik idi və xalq arasında olduğu kimi cəbhədə də əldən-ələ gəzirdi. Öz dövrünün mənəvi-ictimai və siyasi-ideoloji havası ilə yaxından səsləşən bu kitab Vəli Xuluflu nəşrindən (1927,1929) sonra " Koroğlu"nun folklor kitabı halına gəlməsi istiqamətində həyata keçirilən ən böyük və ən mükəmməl bir folklor nəşri kimi xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Kitabda on dörd qol, "Koroğlunun qocalığı" ilə bağlı iki əlavə qol –variant və təqdim olunan qollarda olmayan əllidən yuxarı Koroğlu şeiri toplanılmışdır. Hər bir qolun folklor pasportu – hansı aşıqdan, harada və nə zaman toplanılması barədə toplayıcı qeydi də verilmişdir. Qolların kitabdakı düzülüş ardıcıllığı və pasport təqdimatı aşağıdakı kimidir: 1) "Koroğlu" (1937-ci il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 2) "Koroğlunun İstanbul səfəri", 3) "Koroğluynan Aşıq Cünun" (1938-ci il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 4) "Koroğlunun Türkmən səfəri" (1934-cü il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 5) "Koroğluynan Dəmirçioğlu" (1938-ci il, Tovuz, Aşıq Mirzədən), 6) "Koroğlunun Ərzurum səfəri (1938-ci il, Kirovabad (Gəncə), Aşıq İbrahim Qaracaoğlundan ), 7) "Koroğlunun Ərzəngan səfəri" (1937-ci il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 8) "Koroğlunun Toqat Səfəri" (1938-ci il, Qazaxda Aşıq Sadıqdan), 9) "Koroğlunun Baqdad səfəri" (1938-ci il, Kirovadda Aşıq İsrafildən), 10) "Koroğlunun Ballıca səfəri" (1930-ci il, Ordubaddı Aşıq Muxtardan), 11) "Koroğlunun Rum səfəri" (1929-cu il, Qazaxda Aşıq Məhəmməddən), 12) "Koroğlunun Bayazıd səfəri" (1934-cü il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 13) "Koroğlunun Dərbənd səfəri" (1932-ci il, Tovuzda Aşıq Vəlidən), 14) "Koroğlunun qocalığı" (1938-ci il, Şəmkirdə Aşıq Qənbərdən). Qeyd etmək lazımdır ki, kitabda "Koroğlunun qocalığı" rolu üç variant halında verilmişdir. Tərtibçi nəşrin Aşıq Qəmbərdən yazıya aldığı yuxarıda adı çəkilən qolu əsas mətnə, 1938-ci ildə Tovuzda Aşıq Məhəmməddən və 1934-ci ildə Qazaxda Aşıq Əlidən topladığı eyni adlı qolları isə kitabın "Variantlar" bölməsinə daxil etmişdir. Mündəricatın mənzərəsindən də göründüyü kimi, Hümmət Əlizadə təqribən on il ərzində dastanın qollarını müxtəlif aşıqların repertuarından yazıya almaqla məşğul olmuşdur. 1929-cu ildə Qazaxda Aşıq Məhəmməddən "Koroğlunun Rum səfəri" qolunun yazıya alınmasından başlanan bu ağır, məşəqqətli, bununla belə, həm də şərəfli iş 1938-ci ildə "Koroğlunun qocalığı" qol-variantların toplanması ilə yekunlaşmış və 1939-41-ci illərdə kitabın tərtibi, nəşri prosesi getmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, sözü gedən nəşrdə yer alan "Koroğlunun qocalığı" qol-variantları "Koroğlu" istiqamətindəki mövcud toplama-nəşr təcrübəsində folklor mətnini həm də variantlar halında təqdim etməyin ilk nümunəsi idi. Hümmət Əlizadə "Koroğlu"su dil və üslub səciyyəsinə görə folklor kitabı parametrlərinə cavab verən bir nəşrdir. Burada folklor söyləyicisinin – aşığın təhkiyə tərzinin qorunması, folklor və etnoqrafiya realilərinin mühafizəsi, dastan ifaçılığına məxsus danışıq-nitq koloriti və s. kimi incə nüanslara mümkün olduğu qədər diqqət yetirilmiş və həssalıqla yanaşılmışdır: "Aşbaz istədi ki, Koroğlunu aşbazxanadan çıxartsın. Koroğlu bir əlinnən aşbazın boğazından yapışdı, bərk sıxdı, aşbaz cıqqırını da çıxartmadı. Koroğlu aşbazı belinnən iki qatlayıb qulplu boş qazanlardan birinin içinə soxdu, ağzına sini çöyürüb üstündə oturdu. Aş qazanlarını qabağına çəkdi. Bir oturuma yeddisini aşırdı. Sonra qalxdı, şələ bığlarını eşdi, qulaqlarının dalınnan keçirdi" (12,75). Səsyazma texnologiyası imkanlarının son dərəcə məhdud olduğu iyirmi-otuzuncu illərdə əsasən "qələm-kağız üsulu" ilə işləyən folklorçunun aşıq təhkiyyəsinə məxsus dinamik canlılığı və etnoqrafik koloriti bu şəkildə qoruyaraq mətni demək olar ki, orijinaldakı şəkildə qeydə alması ondan xüsusi həssaslıq və səriştə tələb edirdi. Hümmət Əlizadə şifahi epik ənənə məhsulu olan "Koroğlu" dastanını "folklor kitabı"na çevirərkən bu çətinliyin öhdəsindən ləyaqətlə gəlməyi bacarmışdır. Məhz bu keyfiyyətinə görə Hümmət Əlizadənin "Koroğlu" nəşri sonralar "Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri" çoxcildli seriyası içərisində yenidən kütləvi tirajla geniş oxucu auditoriyasına və elmi ictimaiyyətə çatdırılmışdır. (15)



Hümmət Əlizadə və bayatılar

Hümmət Əlizadə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının lirik qanadına mənsub olan ən populyar və kütləvi janrlardan birinin – bayatıların toplanması və nəşri sahəsində də unudulmaz elmi xidmət göstərmişdir. Ən müxtəlif bölgələrdə, el-camaat içərisində gəzib dolaşaraq folklor örnəkləri axtarışında olduğu zaman o, digər janrlarla yanaşı bayatıların yazıya alınmasına da xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bayatıların ayrıca folklor kitabı kimi nəşri sahəsində ilk təşəbbüs 1925-ci ildə Azərbaycan Ədəbiyyat Cəmiyyəti tərəfindən həyata keçirilsə də həmin kitabça çox az sayda, təqribən iki yüzə yaxın bayatını çevrələdiyindən tutumlu bir nəşr işi sayıla bilməzdi. Bu sahədəki boşluq və zərurəti duyan Hümmət Əlizadə iyirmi-otuzuncu illərdə bayatıların toplanması işi ilə ardıcıl şəkildə məşğul olaraq sözü gedən janrı əhatə edən ilk mükəmməl folklor kitabını hazırlamağın məsuliyyət və fədakarlığını da öz üzərinə götürmüşdür. Görkəmli folklorçunun uzun illərin bitib-tükənməyən zəhməti sayəsində hazırladığı doqquz yüz səksən nümunədən ibarət bayatılar toplusu 1938-ci ildə Azərnəşr tərəfindən buraxılmışdır. (13) "Azərbaycan bayatıları" adını daşıyan bu kitab həmin dövr üçün ən yüksək poliqrafik keyfiyyətdə, milli ornamentlərlə bəzədilmiş qalın cilddə nəşr olunmuşdur. Kağız formatı 70x108 ölçüsündə olan 141 səhifəlik kitabın qiyməti 1 manat 15 qəpik təyin edilmişdir. "Azərbaycan bayatıları" o dövrün ən yüksək tirajı ilə – on beş min nüsxə halında oxuculara çatdırılmışdır. "Azərbaycan bayatıları" kitabı bayatıların başlama qəlibi əsas götürülməklə "Əzizim" (s.3-17), "Əzizinəm" (s.17-51), "Eləmi" (s.51-74), "Mən aşıq" (s.75-84), "Mən aşiqəm" (s.85-89) ardıcıllığı üzrə tərtib olunmuş səhifə 29-dan 141-ə qədər isə örnəklər heç bir prinsip gözlənilmədən qarışıq şəkildə verilmişdir.


Əzizim gül üşüdü,
Şeh düşdü gül üşüdü.
Güldün, ağlım apardın,
Bu necə gülüşüdü?!
(13,3)

bayatısı ilə başlayan kitab:

Başı bəlgəli dağlar,
Dibi kölgəli dağlar.
Gözüm yollarda qaldı,
Haçan el gəli, dağlar?!
(13,141) bayatısı ilə tamamlanır.

Kitabda həm sadə, həm də cinas qafiyəli bayatılar yer almışdır. Tərtibçi onları ayrı bölmələr halında deyil, qarışıq şəkildə təqdim etmişdir. Sadə qafiyəli bayatılar:

Pəncərədən daş gəlir,
Xumar gözdən yaş gəlir.
Səni mənə versələr,
Allaha da xoş gəlir.
(13,96)

Sən mənim baxdımı gör,
Qızıldan taxdımı gör.
Sallanıb gedən yar,
Bir bəri baxdımı, gör.
(13, 123)

Cinas qafiyəli bayatılar:
Əzizim su cahanı,
Boyun tək suca hanı?
Dodağın təşkəsiyəm,
Alsa da su cahanı.
(13,4)

Eləmi dərdə Kərəm,
Düşübdü dərdə Kərəm.
Qoşaram qəm kotanın,
Sürərəm dərd əkərəm.
(13,74)

Mən aşığam yüz mənəm, ,
Əlli mənəm, yüz mənəm.
Əlim səndən üzülsə,
Könlüm səndən yüzmənəm.
(13,75)

"Azərbaycan bayatıları" kitabında Hümmət Əlizadə özünün başqa folklor nəşrlərində olduğu kimi mətnin orijinalındakı şəklinə – söyləyici tələffüzündəki vəziyyətinə uyğun şəkildə çatdırmaq ənənəsini qoruyub saxlamağa çalışmışdır. Aşağıdakı bayatı örnəyinin timsalında bunu daha əyani görmək mümkündür:

Mən aşığam keş gə sən,
Körpü üstən keş gə sən.
Gəldin, dərdim artırdın,
Gəlməyəydin keşgə sən.
(13,81)



Göründüyü kimi, bu bayatı cinas şəklində qurulmuşdur. Lakin həmin mətn söyləyicinin tələffüz etdiyi tərzdə yazıya alınması cinas sistemini heç cür qurmaq mümkün ola bilməz. ədəbi-qrammatik görməyə görə " keş kə sən" ifadəsi "keç gəl sən" şəklində, "keşkə sən" isə "kaş ki sən" biçimində yazılmalıdır. "Keç gəl sən" və "kaş ki sən" ifadələri isə yazıldığı tərzdə söyləndikdə bir-biri ilə çox da rahat uyuşmur, onların qafiyə, özü də cinas qafiyə halına gəlməsi üçün məhz canlı danışıq dinamikasına əsaslanan söyləyici tələffüzü əsas götürülməlidir. Hümmət Əlizadə bu səbəbdən "keç gəl səni" "keş gə sən", "kaş ki sən" isə (keşgə sən) şəklində yazıya alaraq bayatının el arasındakı cinaslı mənzərəsini qorumağa müvəffəq ola bilmişdir. Poliqrafik və tekstoloji keyfiyyəti rəğbət doğuran bu nəşrin bir sıra çatışmazlıqları da nəzərə çarpmaqdadır. Belə ki, bu cür əhatəli bir nəşr işinin bayatı janrını səciyyələndirən bir müqəddimə ilə təchiz edilməməsi, eləcə də mətnlərin pasport qeydiyyatı ilə bağlı hər hansı şərh-açıqlanmanın verilməməsi onun elmi siqlətini xeyli dərəcədə azaldır. Bir sıra hallarda çətin anlaşılan sözlərin, ləhcə ifadələrinin ətək yazısı şəklində izahına ehtiyac duyulur ki, bunlara da lazımi diqqət yetirilməsi zəruri idi. Kitabın tərtibi konkret bir elmi prinsipə söykənmədiyindən nümunələri hansı meyar əsasında tapa bilməyin mexanizmi yoxdur. Göstərilən qüsur və iradlara baxmayaraq, "Azərbaycan bayatıları" kitabı bir folklor nəşri kimi bu sahədə həyata keçirilən ilk irimiqyaslı fəaliyyət olaraq böyük elmi-tarixi və mədəni əhəmiyyət kəsb edir. Təəssüf ki, Hümmət Əlizadənin ölümündən (1941-ci il) sonra onun bu toplama –tərtib işi 1943-cü M.H.Təhmasibin adına çıxmışdır. Sonralar M.H.Təhmasib bu işin zorla həyata keçirildiyini bildirərək həmin nəşrin müəllifliyindən imtina etmişdir. (16, ) azərbaycan bayatılarının ötən əsrin 60-80-cı illərindəki ən müxtəlif nəşrlərində Hümmət Əlizadənin "Azərbaycan bayatıları" kitabındakı materialların demək olar ki, hamısı istifadə olunsa da, bu barədə heç bir qeyd verilməmişdir. Zənnimizcə, həmin kitabın yenidən təkrarən nəşr edilməsinə və H.Əlizadənin tarixi haqqının bərpa olunmasına ehtiyac vardır. Hümmət Əlizadənin Azərbaycanı Tədqiq və Tətətəbbö Cəmiyyəti "Xəlqiyyət şöbəsi" xətti ilə başlanılan, daha sonra isə Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutunun "Şifahi xalq ədəbiyyatı" şöbəsində davam edən toplama və nəşr fəaliyyəti sözün həqiqi mənasında bir fədakarlıq, elsevərlik örnəyi olmuşdur. Onun hazırladığı mətnlər Azərbaycan folklor kitabı istiqamətində iyirmi-otuzuncu illərdə həyata keçirilən elmi-təşkilati fəaliyyətin ən uğurlu nəticələri sırasında yer almaqdadır.

Hazırladığı kitablar
Azərbaycan el ədəbiyyatı. I hissə, (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1929.
Azərbaycan el ədəbiyyatı. II hissə, (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1936.
Azərbaycan aşıqları (hazırlayan H.Əlizadə). Bakı, 1929.
Təhmasib M.H. Nəcib məqsəd, gözəl nəticə. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 20 iyul 1968-ci il.
Azərbaycan aşıqları (hazırlayan H.Əlizadə). Bakı, 1930.
Aşıqlar (hazırlayan H.Əlizadə), 2 cilddə, I c., Bakı, 1935.
Aşıqlar (hazırlayan H.Əlizadə), 2 cilddə, II c., Bakı, 1936.
Aşıq Ələsgər (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1934.
Aşıqlar. (toplayanı: Hümmət Əlizadə), Bakı, "Azərnəşr", 1938.
Aşıq Hüseyn Bozalqanlı. Qoşmalar (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1938.
Aşıq Əsəd (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1939.
Dastanlar və nağıllar (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1937.
Koroğlu (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1941.
Azərbaycan bayatıları (hazırlayan H.Əlizadə), Bakı, 1938.
Əfəndiyev P. Azərbaycan folklorşünaslığı (20-30-cu illər), Bakı, 1997.
Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri (dastanlar), Bakı, Yazıçı, 1987.
Abdulla B. Qu quşunun son nəğməsi. "Folklor və etnoqrafiya" j., 2006, ¹1.