Haqqinda.az

Cako müharibəsi 1932-1935 ci illərdə Paraqvay və Boliviya arasında Qran-Cako (hansı ki orada böyük neft ehtiyyatı olması vardı) vilayyətinə sahiblənmə uğrunda baş verib.Bu Latın Amerikası tarixinə ən qanlı müharibə kimi düşüb.
Müharibənin tarixi
Ərazi mübahisəsi Boliviya və Paraqvay Simali Canko ərazisinə sahiblənmə hələ dövlərin müstəqillik elan edilməsindən başlayır.Belə ki Paraqvay 1811,Boliviya isə 1825 ci illərdə qurtuluşunu elan etdilər. Paraqvay daha tez qurtuluşu elan etməsi ona bir çox üstünlüklər verdi .Paraqvay bölgə də öz qoşunlarını yerləşdirir və inzibati hakimiyyətini qurur.Bu əraziyə Braziliyada iddia edirdi.Bu cətinliklərin səbəbi İspaniyanın hakimiyyəti zamanında burada dəqiq sərhədini müəyyənləşdirməməsi idi.Bu isə ərazinin quraq olması iqlimi və əhali tərəfindən az məskunlaşması təsir edirdi.Sərhəddin müəyyənləşdirilməsi üçün 19 əsrdən başlanılsada bir nəticə əldə olunmadı.1905-ci ildə Boliviya bölgəyə qoşunlarını yerləşdirir və istehkamlar salır.Buna Paraqvayın cavabı 1904-cü ildəki cevriliş və Paraqvay vətəndaş müharibəsi (1922-1923) səbəbindən gecikdirdi.Region əhalisi getdikcə artırdı .Paraqvay isə bölgəni iqtisadi cəhətdən özünə birləşdirmək üçün Puerto-Kasadaya 200km-lik dəmir yolu xətti cəkir.Bu Paraqvay üçün ümumilli məsələ olmasının əsas səbəbi Paraqvay müharibəsində demək olar ki ərazisinin yarıya qədərini itirməsi idi.Paraqvay Boliviyaya bir qədər torpaq təklif edirdi.Boliviya isə ya hamısı yada hecnə suarını deməsi müharibəni qacılmaz edirdi.1928 ci ildə Paraqvay kavalerləri Kanquardiya Boliviya düşərgəsinə hücüm təşkil edir və 6 əsgər ölür.Boliviya cavab olaraq Bokeron bölgəsini işgal edir.Millətlər liqası bu münaqişəni yumşalda bilir.1929-cu ilin 16 sentyabrında Paraqvaylılar Boliviya düşərgəsini yenidən təmir edəcəyini və Bokeron isə geri qaytarilması ilə nəticələndi.1930-cu ilin 1 mayında iki dövlət arasında danışıqlar başladı .Bu zaman Boliviya 2150-min ,Paraqvay isə 800-min nəfər təşkil edirdi.

Müharibə öncəki vəziyyət
Ərazidə neft olması ehtimalı bu bölgəyə marağı daha da artırdı.Boliviya Standart Oil,Paraqvay isə Şelf oil sirkətləri dəstəkləyirdi.1931-ci ildən hər iki ölkə silahlanmaya başlayır.1922-1923 ildən Paraqvay hərbi reforma həyata kecirir.Bunun nəticəsində 4-minlik daimi ordu və 20-minlik əlavə qüvvə yaradıldı.Hətta hərbi kadrlar hazırlayan 2 hərbi akademiya yaradıldı.10 il müddətində 1000 ədəd sonra 7000 Mauzer.Danımarkadan xırda caplı Madsen plemyotu,ABŞ-dan isə iri caplı pulemyot alır.Müharibə ərəfəsində isə 24 ədəd 81 mm kalibirli Shonsa -Brandta minamyot sistemi alır.Silahlanmaya sərf edilən vəsait kasıb ölkəyə çox pis təsir edirdi.Boliviyada isə vəziyyət tamamən fərqli idi .Belə ki iqtisadi və əhali sayı baxımından güclü olması acıq aydın görsənirdi.1926 cı ildə Boliviya İngilis şirkətindən 36 min tüfəng 250-agır və 500- yüngül pulemyot alır.1929-cu ildə ingilislər imzalanan müqaviləni ləğv edir.Buna qədər 6000 orduya 39-min Mauzer,750 pulemiyot,5 tanq və bir qədər hərbi təyyarələrə malik idi.Müharibə dönəmində silahlanmanı artırması qonşu dövlətlərin etirazına səbəb olurdu.Hətta Peru öz ərazisindən Boliviyaya silah tədarükünə qadağa qoyur.

Müharibənin başlaması
1932-ci ilin 15 iyunnunda Boliviya paraqvayın nəzarətində olan Pitiantuta şəhərini tutur.Buna baxmayaraq Parqvay şəhəri bir necə günə geri qaytarır.27-28 iyulda Boliviya genişmiqyaslı hücüma kecərək Toleda ,Bokeron,Koppales bölgəsini işğal edir.Bu hücüm nəticədə paraqvay ordusu müqavimət göstərmədən daha təhlükəsiz və gücləndirilmiş şəhərlərə geri cəkilir.Güclü döyüşlər 1932 ilin avqust ayında baş verir.Boliviya 4000 qoşunla cənub-şərqdən ,əlavə 2000 və səpələnmiş 2 diviziya şimali şərqdən bölgəyə yerləşdirilmişdi .6000 əlavə qüvvə isə yolun uzunluğu və quru isti iqlim səbəbindən gecikirdi.Paraqvay isə İsla-Pay 8000lik korpus və paytaxdan əlavə 4000 lik qüvvəsi vardı.Boliviya artıq müharibənin əvvəllərində Paraqvay ərazilərinə qədər gəlib cıxmışdı .Bununla belə yerli hindu qəbilələri Paraqvayı dəsdəkləyirdi.1 sentyabr 1932-cı ildə Parqvay ordusu Bakeron üzərinə hücuma kecir.Hər iki tərəf hərbi təyyarələrdən istifadə istifadə edirdi.8 sentyabrda Paraqvay ordusunun 2 taborunun gizli hücumu qabaqcadan müəyyənləşdirilərək Boliviya ordusu tərəfindən onlara ağır zərbə vurulur.9 sentyabrdakı hücumda bir nəticə vermir 14 cü tabor mügasirəyə düşərək tamamən darmadağın edilir.8-9 sentyabr uğursuzluqları paraqvaylılara bir dərs olur.Növbəti döyüşlərdə Boliviya ordusu demək olar ki bütün hərbi təyyarələrini itirir və bu Paraqvay ordusuna müəyyən üstünlük verir.17 sentyabrda boliviya komandanlığı mühasirəyə düşən qüvvələrə əlavə əsgərlər gələnə qədər dözməyi və mühasirəni yarmağı əmr edirlər .Mühasirəni yarmaq bir nəticə verməsədə burada olan 619 əsgər 3 həftə dirəniş göstərdi.Mühasirədəki qüvvələri məhv etmək istəyən 7500 paraqvaylı 500 itgi, buna qarşılıq boliviya isə 150 itgi verdi.Bu döyüşlərdən sonra müharibə müəyyən qədər səngiyir.Boliviya isə bundan istifadə edərək ABŞdan 20 ədəd yeni Wright C14R <> təyyarə alır.1933 yanvarında ABŞ-dan 9 qırıcı və Almaniyadan 3 trens Ю 52 alır.Paraqvay da 25 yüngül bombardımancı (Potez-25)Fransa dan ,İtaliyadan isə 5 Fiat C alır.1932-ci ildə paraqvaylılar boliviyanın hücümunun qarşısını alır və əks hücuma kecir.Nanava şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə Boliviya ağır itgilər verir.1933 fevral ayında Boliviya Toledo şəhər ətrafında paraqvaylı orduya hücum edir.6-7 iyul Nanavaya ikinci hücümda bir nəticə vemir və 2000 itgi verir.Halbu ki Paraqvay tərəfi 149 nəfər itgi verir.1933 -cü ilin oktyabr-noyabr aylarında paraqvaylıların hava kəşfiyyatı boliviya tərəfdə boşluqlar aşkarlanır.3 dekabr hücumları Boliviyanin 4-9 diviziyaları mühasırəyə düşür.Artıq 11 dekabrda boliviyalılar 2600 ölür, 7500 əsir düşür.Bundan sonra bütün cəbhə boyu geri cəkılən Boliviya ordusu 8000tüfəng,536 pulemyot ,45 digər təyinatlı silah-sursat qoyaraq qacır.Bu Paraqvay ordusuna geniş imkanlar yaradır.Lakin hücumun ləngiməsi Boliviya tərəfinə ikinci müdafiə xəttini cəkərək müdafiəni gücləndirir.1934 mayda 2 boliviya diviziyası paraqvaylılara agır zərbə endirirlər .Paraqvay tərəfi 500 ölü və 1500 əsir verir.1934 cüilin iyul ayında isə Boliviyanın hücumlarının qarşısı alınır.Sonradan boliviyalılar El-Kamen bölgəsində agır itgi verərək (2000 ölü,4000 əsir,yalnız 2000 nəfər mühasirəni yarır)geri cəkilir.1935 ildən müharibı artıq Boliviyanın ərazisinə kecir.Mart ayından isə fəal əməliyyatlar səngiyir cünki hər iki tərəf artır bütün qüvvələrini demək olar ki itirir.

Barışıq sazişi
Sülh danışıqları 1935-ilin 12 iyunda Argentinanın başcılığı baş tutur.Rəsmi müqavilə 1938-ci ilin 21 iyulunda imzalanır .Bu sənədə əsasən Boliviyaya yalnız mübahisəli ərazinin ¾ qalır əlavə cay sahilinə cıxış və burada özünə liman tikməsi üçün çay sahilində müəyyən qədər torpaq verilir.Bu sərhəd bu günə qədər dəyişilmədən davam edir.

Müharibəyə yardımcı qüvvələr
Boliviya tərəfdən 150 yaxın hərbi təlimçi Almaniya tərəfdən iştirak edirdisə ,Paraqvay tərəfdən Ağ qvardiyalılar yardım edirdilər(İmperiyapərəst rus miqrantları)

Son durum
2009-ilin aprelin 27 də iki ölkə arasında son sərhəd anlaşması imzalanması ilə bölgə üzrə bütün anlaşılmazlıqlar aradan qalxır