Haqqinda.az

Son vaxtlarda xüsusilə diqqətimi çəkən bir mövzu var. Kütləvi nəqliyyata vasitələrində, restoranlarda, xəstəxanalarda, çay bağçalarında, teatrda, kinoda, konsertdə, qısaca insanların bir yerdə olduqlari və toplu həyata qaydalarına uyğun gəlməklə öhdəçilikli olduqları məkanlarda uşaqların hakimiyyəti sözkonusu. Ətrafda qaçdıran, ətrafdakıları narahat edən, ictimai qaydalara uyğun gəlməyən uşaqlar görürəm. Buna həmçinin uşaqlarının bu tutumu qarşısında çarəsizlikləri gözlərindən oxunan və nə edəcəklərini bilməyən ana-atalar. Yeni və müasir uşaq yetişdirmə tərzinə tərs düşməmək, digər valideynlər tərəfindən mühakimə olunmamaq üçün ipin ucu bir az qaçır kimi. Uşağın ruhi inkişafına zərər gəlir qorxusu və qayğısıyla ana-atalar artıq söz söyləyə bilməz vəziyyətə gəldi. Səhv bir hərəkət etməmək adına heç bir şey edə bilməz oldular. Müalicəyə gələn ailələrdən sıxlıqla duy/eşitdiyim suallar da bu müşahidəmi dəstəklər xüsusiyyətdə. Ana-atalar "Biz bu uşağa necə davranmalıyıq? Özünə inamını qırmadan necə tərbiyə verə bilərik?" deyə soruşur.

Uşağınız təxminən olaraq 12-15 ay ətrafında getməyə başlar. Təxminən bu zamanlarda da danışma qabiliyyəti inkişaf edər. Bu dövr anadan qopma və fərdiləşmə dövrüdür. Hələ ictimai mühitlərə girməmiş amma anadan ayrı bir fərd olduğunun da ayırdına çatmağa başlamışdır. Bu fərqindəlik hər keçən gün artaraq davam edəcək. Bu bireyşelleşme mərhələsi anada çaxnaşmaya səbəb olar. Uşağının böyüdüyünü görmək bir sevinc duyğusu yaratdığı kimi qorxunu da yanında gətirər. İndi bu kiçik insan ürəkləndirilməli, dəstəklənilməlidir. Əlbəttə bu doğru bir yanaşmadır. Getməyə çalışarkən hər düşdüyündə şişirdilmiş bir şəkildə qorxudulan və maneə törədilən uşaq, həyat boyu addım atmaqdan, önə çıxmaqdan, bir fərd olmaqdan qorxacaq. Danışmağa çalışarkən səhv istifadə etdiyi sözlər qışqıraraq və həddindən artıq tənqidlə, alçaldaraq düzəldilsə uşaq ürkəkləşər. Edilməsi lazım olan; düşən uşağı dəstəkləmək, tamamilə məsuliyyəti boynuna götürmək deyilsə də naməlum bir şəkildə köməkçi olmaqdır. Uşağın ağızından çıxan səhvləri ona hiss etdirmədən doğru bir şəkildə tələffüz edərək cümlə içində istifadə etmək və cavab vermək lazımdır. Soruşduğu saysız suala qorxmadan cavab vermək, özünü inkişaf etdirməsi üçün çox qiymətli bir vasitədir. Uşağınız, boş bir kaset kimi hər deyiləni qeyd edər. Bu kasada nə yüklərsinizsə irəlidə onu dinlərsiniz. Soruşduğu saysız sual əslində tanıma və öyrənmə müddətidir.
Uşağınız bir az daha böyüyüb artıq birlikdə ictimai mühitlərə girməyə başladığınızda işinizin çətin qisimiylə qarşı-qarşıya qalarsınız. Yazısız ictimai qaydaları öyrətmə ilə uşağı əzməmə, özünə inamını gücləndirmə arasında qalarsınız. Yeni nəsil valideynlərin bu nöqtədə qərarsız qaldıqları bir vəziyyət var. Sanılır ki uşağın özünə inamını dəstəkləmək, istədiyi hər şeyi etməsinə icazə verməklə mümkündür. Bu məntiq yalnız uşağınızın, dünyanın və cəmiyyətin qaydalarını öyrənə bilməməsinə və irəlidəki həyatında nizamsız bir fərd olmasına gətirib çıxarar.
Hər cəmiyyətin, hər evin, hər ailənin, hər məktəbin, hər əlaqənin özünə görə qaydaları vardır. Bunları öyrənmə dövründə uşaqla bu qaydalar nəzərdən keçirilməli, lazım olsa mübahisə et/müzakirə edilməlidir. Yaşının daha kiçik olduğu ( 1-5 ) dövrdə isə uşaqların valideynlərini örnəkləyərək öyrəndiyi diqqətə alınmalı. Uşağınıza evinizin qaydalarını öyrətmək istəyirsinizsə əvvəlcə bunlara özünüz uyğun gəlməli və nümunə model meydana gətirməlisiniz. Evdə başmaqlarını geyməməkdə israr edən bir uşağa bunun səhv olduğunu söyləyərkən siz buna uyğun gəlmirsinizsə uşaqda məntiq qarışıqlığı meydana gəlməsinə səbəb olarsınız. Uşaqlar ibtidai məktəb çağına qədər konkret zəkaya malikdir və gördüklərini nümunə götürərlər. Hətta bu üsulu istifadə edərək bir çox vərdişi söyləməyə belə ehtiyac duymadan yerləşdirə bilərsiniz. Qayda qoymanın qızıl açarı qərarlı davranmaqdır. Üz sınağın doksandokuzunda qərarlı olub sonuncusunda buraxmaq uşaqda " qaydalar əsnəyə bilər " məntiqinin yerləşməsinə səbəb olar. Yüzüncü sınaqda da qərarlı qala bilmək qapını açacaq açardır.

Soruşulan suallardan biri də " Evdə mükafat-cəza üsulunu istifadə edirik amma çöldə nə edəcəyik? Başqalarının yanında bunu etmək uşağın özünə inamını yıxmazmı? ". Bəli, bu sual olduqca yerli yerindədir. Evdə və ya çöldə, uşağa veriləcək reaksiyalar hər vaxt əhəmiyyətlidir. Çünki sizin reaksiyalarınız uşağa gəribildirəm. Uşaqlar valideynlərini tez-tez sınayarlar. Məsələn bir əşyanı qırıb sizə baxarlar, istənmədik bir davranışı edib sizdən reaksiya gözləyərlər. Sizin verəcəyiniz reaksiyaya görə sonrakı davranışlarını təyin edər. Uşağınıza etdiyinin səhv olduğu mövzusunda bir reaksiya verərkən, reaksiyanızla əlaqədar tərəddüdə düşsəniz bunu dərhal fərqinə vararlar. Uşaqlarda doğuşdan gələn bir hiss qabiliyyəti vardır. Qarşılarındakı valideynlərin zəifliklərini, açıqlarını, tərəddüt və narahatlıqlarını dərhal sezinləyərlər. Bunu istifadə etmək üçün də valideynlərini davamlı sınayarlar. Bunun səbəbi yenə fərdiləşmə, öz qaydalarını qəbul etdirmə, öz azadlıq sahəsini meydana gətirmə səyidir. Uşaqlarınızın özünə inam meydana gətirməsi hər kəs üçün istənən bir vəziyyətdir. Yaşları böyüdükcə özlərinə aid qaydalar meydana gətirmələri də eyni şəkildə istənər. Lakin mövcud və etibarlı cəmiyyət qaydalarına uyğunlaşma göstərə bilməmək, uşağınızın xariclənməsinə, irəlidəki həyatında ictimai və iş həyatında ciddi problemlərlə qarşı-qarşıya qalmasına səbəb olar. Heç bir şüurlu valideynlər bunu istəməz.

Uşağınıza ictimai mühitlərdəki qaydaları öyrətmək üçün əvvəlcə onu ictimai mühitlərdən qaçırmamalısınız. Deneyimleyerek öyrənə bilməsi üçün ictimai mühitə girməsi lazımlıdır. Səhv etməsindən qorxaraq uşağı qaçırmaq, ictimailəşmə müddətinə zərər verər. Yeni girilən bir mühitdə uşağınızın heç bilmədiyi vəziyyətlər meydana gələ bilər. Onunla birlikdə oyun oynayar kimi və sizi model al/götürməsinə fürsət tanıyaraq öyrənməsini təmin edə bilərsiniz. Səhvli bir davranışı olduğunda tənqid etmədən, səhvi ön plana çıxarmadan, doğrusunu edərək sizi izləyərək öyrənməsinə fürsət tanıyın. Məsələn teatrda və kinoda gurultulu bir şəkildə danışılmayacağını öyrətmək üçün siz də yüksək tonda bir cümlə qura bilər və sonra əlinizi ağızınıza apararaq "burada yüksək səslə danışaraq ətrafdakıları narahat etməməliyəm " deyə bilərsiniz. Konsertə girərkən uşağınızın görəcəyi şəkildə telefonunuzu bağlamaq onu da irəlidə eynisini etməyə təşfik edər.


Uşağınızın qaydaları bildiyi amma bilərək öz motivlərinə görə davrandığı vəziyyətlərdə isə uşağınızı bu mövzuda cəza götürəcəyi ilə əlaqədar xəbərdar etməli və mühiti tərk etdiyinizdə gecikmədən bu mövzuda təyin etdiyiniz cəzanı səbəblərini açıqlayaraq tətbiqlisiniz. Bu mövzuda da ən əhəmiyyətli nöqtə qərarlı və tutarlı olmaqdır. Bu iki tutum verilən cəzadan daha da əhəmiyyətlidir. Cəzalar, istənməyən bir vəziyyətdə buraxma və ya məhrum etmə şəklində ola bilər. Araşdırmalar göstərir ki, uşaqları sevdikləri bir fəaliyyətdən məhrum etmək ən təsirli üsuldur. Yenə əhəmiyyətli bir nöqtə cəzanın gecikdirilməməsidir. Çünki aradakı müddət uzandıqca uşaqdakı səhv davranış-cəza əlaqələndirməsi düşməkdədir. Cəzalar verilərkən naməlumluq yaradılmamalı, cəzanın verilmə səbəbi və məqsədi uşağa açıqlanmalıdır. Cəzanın əvvəlində xəbərdarlıq edilməli ki uşağa fürsət tanınmalıdır. Lakin qətiliklə veriləcəyi deyilən cəza təxirə salınmamalı və ləğv edilməməlidir. Uşaq davranışları ilə bunların nəticələrini əlaqələndirə bilməlidir. Buna həmçinin doğru davranışlar da mükafatlandırılmalıdır. Doğru davranışların məqsədləri və səbəbləri də uşağa izah edilməli və anladığından əmin olunmalıdır.

Valideynlərin xüsusilə diqqət yetirəcəyi mövzu özünə inam ilə qayda tanımazlığı bir-biri qarışdırmamaqdır. Uşağınıza nizamsızlığı öyrətmək ona yaxşılıq deyil pislik etmək olar. Həyatın hər nöqtəsində qaydalar olduğu və bunun həyatımızı təşkil etdiyi diqqətə alınsa bu mövzunun olduqca əhəmiyyətli olduğu da fərqinə varılar. Əks halda uşağınız irəlidə; sıra gözləyərkən problem yaradan, kinoda yüksək səslə danışan, restoranlarda digər masaları narahat edən, kütləvi nəqliyyata vasitələrində qışqıra qışqıra telefonla danışan, trafik qaydalarına uyğun gəlməyən və bunu haqq görən, digər fərdlərin haqqlarını pozuntu edərkən narahatlıq duy/eşitməyən, özünü qaydalar üstü zənn edən, eqosu qabarıq bir fərd ola bilər. Bu gün edilən və edilməyənlərin sabah uşağınız üçün və ətrafındakılar üçün nə qədər qiymətli olduğunu fərqinə varın. İndiyə qədər bu mövzu gözünüzdən qaçmışsa və haradan başlayacağınızı bilməyirsinizsə də mövzunun mütəxəssislərindən kömək və məlumat al/götürməkdən çəkinməyin. Haqqında danışılan olan yalnız uşağınızın həyatı deyil, gələcəkdəki cəmiyyəti meydana gətirəcək fərdlərin tək-tək sağlam çat/yetişməsidir. Unudulmamalı ki sağlam cəmiyyət sağlam fərdlərdən meydana gələr.