Haqqinda.az

Lullubi – tarixi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ilkin etno-siyasi birliklərdən biri. B.e.ə. III m.i.-b.e.ə. II m.i. yarısında Azərbaycanın cənubunda Urmiya gölündən cənubda Lullubi tayfa ittifaqı yaranmışdır. B.e.ə XXIII əsrdə bu ittifaq Lulubi dövlətinə çevrildi.

Güney Azərbaycan ərazisindəki bu etnos e.ə. XXIII əsrə aid akkad mənblərində lulubum adlandırılır.İ.M.Dyakonova görə bu etnonim naməlum "lul" komponentindən və elamca əm bildiən "b" komponentindən ibarətdir.Məhz bu ehtimal lulubilərin tarixşünaslıqda uzun bir müddət Elamdilli və ya Kaspidilli olması fikrinə səbəb olmuşdur.İ.M.Dyakonov özü də bu fikrə tərəfdardır.Belə çıxır ki,akkadlar bu etnonimi elamlardan götürmüşlər.

Urartu mənbələrində isə "luli-in-a" düşmən ölkə anlamındadır.Lulubi etnonimi hürrilərdə lullu,urartularda lulu kimi işlənmişdir.Deməli "bi" şəkilçisi urartular və hürrilərə məlum deyildi.Q.A.Melikişviliyə görə,lulubi etnonim deyil,ona görə ki,hürricə lullu "içərisindən qul gətirilən dağlı",urartuca "yadelli","düşmən" mənalarındadır. Lakin lulublərin (eləcə də kaspilərin) "-bi"-"-pi" şəkilçisinə görə elamdilli sayılması ağlabatn deyil və elmi obyektivlikdən uzaqdır.Bu şəkilçi qədim türk etnonimiyası üçün səciyyəvidir.Herodot skiflərdə aqrippi və traspi adlaı tayfaların adlarını çəkir.Mərkəzi Asiyada və Altayda erkən orta əsrlərdə barabi,nuşbisyanbi və tatabi adlı türkmənşəli tayfalar məlumdur.Q. Qeybullayev bu tayfaların adlarındakı "-bi","-pi" şəkilçisi ilə lulubi,subi və kaspi etnonimindəki "-bi","-pi" şəkilçilərini eyni sayır.

Ehtimal ki,lulubi etnonimi şumer dilində formalaşmış və onlardan da qonşu xalqlara (elamlar,akkadlar və s.) keçmişdir.Şumercə "be" cənab,hökmdar sözü qədim türkcə bi,biy (müasir türk dillərinin əksəriyyətində bəy formasında işlədilməkdədir.) sözü ilə eynidirsə,onda ümumiyyətlə lulubi,subi,kaspi və skif tayfalarının adlarındakı bənzər komponentlər türkmənşəli sayıla bilər.Beləliklə,akkad mənbələrində "lulube "adlandırılanların etnik adı müəyyən olunmasa da etnonimdəki "be" sözü göstərir ki,lulubilərin qonşluğunda dilində "be" sözü olan bir türk etnosu yaşayırdı.Başqa sözlə lullu adlanan etnosu bir qonşu türkmənşəli etnos (güman ki,şumerlər və ya kutilər) "lulube" və ya"lulubi" adlandırmış və belə şəkildə də akkadlara keçmişdir.Ehtimal ki,mənbələrdə lullu kii qeyd olunmuş bu etnosun adı Güney Azərbaycanda Lalandağ (Urmu bölgəsində),Leyla dağı (Səhənddə),Leylan və başqa toponimlərdə qalmışdır.

Lulubilərin etnik mənsubiyyəti ilə bağlı ümumi fikir belə idi ki,guya onlar Elammənşəli idilər.Lakin Y.Yusifov bu fikri təkzib etmiş və lulubilərin türk mənşəli olduqlarını söyləmişdir.O yazmışdır ki,Ön Asiyada türkmənşəli etnoslar e.ə. III minillikdən yaşayırdı.Bu fikrə haqq qazandıran bəzi faktları isə Q.Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı kitabında vermişdir.

Lulubilərin hökmdar adları məlumdur.Lakin bu adlar semit mənşəli akkad dilində yazıldığına görə çox təhrif olunmuşdur.Həm də ki,lulubi hökmdarlarının adları əsasən teofor adlardır və bu adlarıdakı tanrı adları da bəzən akkad mənşəlidir.Məsələn:

Satuni-(e.ə.XXIII əsr).Lulubi hökmdarlarından birinin adı.Ehtimal ki,şumercə "sa"-ürək,"Utu"- günəş tanrısı və "ni"-verdi.mükafatlandırdısözlərindən ibarətdir.Ad "Utu tanrısı ürək verdi" mənasındadır.
İmaşkun-(e.ə.XIII əsr).Lulubilərdə bir hökmdarın adı.Ehtimal ki,şumercə "ama"-ana (güan ki,ilahə nəzərdə tutlur.) və akkadca " işkun" ölçüb biçmişdir sözlərindəndir.
Lulubilərin öz dillərindən bizə yeganə "Kiur"-tanrı sözü çatmışdır.
İ.M.Dyakonov yazır ki,lulubilərin dilində kin,kinq sözü qala mənasında idi.O,bunu da qeyd edir ki,həmin mənada kin sözü kassilərin də dilində mövcud idi.Kin,Kinq sözünün həm lulubilərdə,həm də kassilərdə olması onların etnik cəhətdən qohumluğuna işarə edən faktdır.Diqqəti cəlb edən isə kin sözünün həm də kinq (türk dilləri üçün səciyyəvi olan "nq" qovuşuq səsi ilə) formasının mövcud olmasıdır.Qeyd etmək lazımdır ki,buryat-monqol dillərində çayın ildırımlı sahili,ildırımlı qaya anlamlarında "qanq" sözü vardır.Danışıqda qanq sözünün qınq-qinq şəklinə düşməsi mümkündür.Dağlıq Altayın toponimiyasnda kanq dik qalxmış dağ mənasındadır.Orxon türk yazılarında Kanq toponiminin adı çəkilir.Orta Asiyada Sırdəryanın sıldırım sahilində Kanq qalası və onunla əlaqədar Kanqa əyaləti eramızın əvvəllərindən məlumdur.Bu adı fars dilindəki "kan"- "qazımaq"(kanal sözü buradandır) sözü ilə bağlayan İranşünaslar səh edirlər.Kanal sözündən bu qədər toponimin törəməsi inandırıcı deyil.Qədim türk tayfalarından olan kəngərlər də öz adlarını Kanq toponimindən almışlar.(Q.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən)V.İ.Abayev osetin dilində qala mənasında "qanax" sözünü türkmənşəli hesab edir.

Mənbələrdə lulubilərin yalnız üç hökmdarı haqqında məlumat və onların adı qorunub saxlanmışdır.Bu hökmdarlar aşağıdakılardır:
e.ə. təxminən. 2230—2200-ci illər — Lullubi hökmdarı Satuni
e.ə. təxminən. 2220—2170-ci illər — Lullubi hökmdarı İmmaşqun
e.ə. təxminən. 2170—2150-ci illər — Lullubi hökmdarı Anubanini