Haqqinda.az

Təfsir ərəb dilindən tərcümədə “izah etmək, açıqlamaq” mənasını verir. Terminoloji mənada Qurani-kərimə yazılmış şərhlərə təfsir deyilir.



Təfsirlərdə Quran kəlmələrinin lüğəvi mənası, çətin anlaşılan sözlərin izahı, Quranın ədəbi gözəlliyi, qiraət fərqləri, ayələrin nazil olma səbəbləri və ardıcıllığı, ayələrin insan tərbiyəsinə və bəşəri təkamülə təsiri, əhkam ayələrinin hökmü, möhkəm və mütəşabeh, nasix və mənsux ayələrin şərhi və s. məsələlər araşdırılır. Müsəlman alimlər tərəfindən indiyə kimi müxtəlif həcmli (bir cilddən başlayaraq 60 cildə kimi və daha artıq həcmdə) minlərlə adda təfsir qələmə alınmışdır.

Təfsir sahəsində ilk çalışmaların tarixi Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) səhabələrinin zamanına gedib-çıxır. Əsasən, Pey­ğəmbərdən eşitdikləri hədislər əsasında Quranı təfsir edən səhabələrin ön cərgəsində dörd raşidi xəlifəsi, Abdullah ibn Məsud, Abdullah ibn Abbas, Übeyy ibn Kəb, Zeyd ibn Sabit, Əbu Musa Əşəri və Abdullah ibn Zübeyr dururdular (Süyuti. Əl-Itqan). Səhabələr təfsir zamanı hədislərə istinad etməklə yanaşı, ərəb ədəbiyyatına aid şeir nümunələrindən, əhli-kitabın rəvayətlərindən və ictihad nəticəsində əldə etdikləri qənaətlərdən də istifadə edirdilər.

Səhabələrdən sonra tabiin təbəqəsindən olanlar təfsir istiqamətində çalışmaları davam etdirmişlər. Bunların sırasında Mücahid, Səid ibn Cübeyr, Ikrəmə ibn Əbu Cəhl, Həsən Bəsri, Qətadə xüsusi fərqlənmişlər. Ətbayi-tabiin dövründən etibarən təfsir sahəsində müstəqil əsərlər yazılmağa başladı. Bundan əvvəl təfsirlə adətən, mühəddislər (hədis alimləri) məşğul olurdular. Ilk təfsir kitablarının müəlliflərindən bəziləri bunlardır: Zeyd ibn Harun Səlmi, Şöbə ibn Həccac, Vəki ibn Cərrah, Süfyan ibn Üyeynə, Kəlbi, Əbu Həmzə Sümali, Əban ibn Təğlib, Əbdürrəhman ibn Zeyd ibn Əsləm, Yəhya ibn Ziyad Fərra və b.

Fərranın təfsir sahəsində fəaliyyətə başlamasının maraqlı tarixçəsi vardır. Abbasi xəlifəsinin sarayında xidmət edən yaxın dostlarından biri ona belə bir məktub yazmışdı: “Xəlifənin vəziri mənə Quran barədə bəzi suallar verib, cavabında aciz qalmışam. Əgər mümkün olsa, mənim üçün Quran təfsirinin əsaslarını yaz, ya da bu mövzuda bir kitab tərtib et ki, ondan istifadə edib suallara cavab verim”. Fərra məktubu alınca, tələbələrini və katibləri başına toplayıb məscidə gedir. Məsciddə Quran oxumaqla məşğul olan bir hafizi yanına çağırıb, Quranı əvvəldən-axıra ayə-ayə oxumasını xahş edir. Hafiz “bismillah” ayəsindən başlayır. Fərra onun oxuduğu hər ayə barədə bildiklərini ətrafındakılara söyləyir. Katiblər onun dediklərinin hamısını qələmə alırlar. Rəvayətə görə, bu təfsir elə nadir və qiymətli əsərə çevrilmişdi ki, onu qələmə alan katiblər hər səhifəsini bir dirhəmə satırdılar. Təfsiri pulsuz əldə etməyə çalışan elm həvəskarları müəllifə şikayət edirlər. Fərra katiblərin acığına daha geniş və əhatəli bir təfsir mühazirəsinə başlayır. Beləliklə, dörd cildlik həcmə malik olan bütöv Quran təfsiri yaranır. Fərranın təfsiri əsas etibarilə Quranın ədəbi incəliklərinin şərhini əhatə edirdi və ərəb dili qrammatikasının qaydaları baxımından yazılmışdı. Bu dövrdə şiə alimlərindən Fürat Kufi, Əli ibn Ibrahim Qummi, Nömani də təfsir kitabları yazmışlar. XI Imam Həsən Əsgəriyə aid edilən məşhur təfsir də bu dövrün məhsuludur. Kütübüs-sittəyə daxil olan kitablardan birinin müəlifi Ibn Macənin də təfsir kitabı vardı.

Hicri IV (miladi X) əsrin əvvəllərindən etibarən, təfsir elmi böyük sıçrayışla inkişaf etməyə başladı. Bu dövrün təfsirləri arasında Təbərinin qələmə aldığı fundamental həcmli “Cameül-bəyan fi təfsiril-Quran” əsəri, Sələbinin “əl-Kəşfü vəl-bəyan ən təfsiril-Quran” kitabı, şiə məzhəbli Mühəmməd ibn Məsud Əyyaşinin, zeydi məzhəbli Ibn Üqdə Əhməd ibn Mühəmməd Kufinin təfsirləri böyük əhəmiyyətə malikdir.

Sonrakı əsrlərdə Bəğəvi (“Məalimüt-təfsir”), Ibn Kəsir (“Təfsirül-Quranül-əzim”), Süyuti (“əd-Dürrül-mənsur” və “Cəlaleyn”), Şövkani (“Fəthül-qədir”), Qazi Beyzavi (“Ənvarüt-tənzil və əsrarüt-təvil”), Imam Fəxr Razi (“Məfatihül-ğeyb”), Zəməzşəri (“əl-Kəşşaf”), Əbu Həyyan (“əl-Bəhrül-mühit”), Qürtübi (“əl-Came li-əhkamil-Quran”), Alusi (“Ruhül-məani”), Ismail Həqqi Əfəndi (“Ruhül-bəyan”), Nəsəfi (“Mədariküt-tənzil və məaniyüt-tənzil”), Nişaburi (“Qəraibül-Quran və rəğaibül-fürqan”), Təntavi (“əl-Cəvahir”), Seyid Rəşid Riza (“əl-Mənar”), Seyid Qütb (“Fi zilalil-Quran”), Şeyxüt-taifə Tusi (“ət-Tibyan”), Əllamə Təbrisi (“Məcməül-bəyan”), Əbul-Fütuh Razi (“Rəvzül-cinan və rəvhül-cənan”), Feyz Kaşani (“Safi”, “Əsfa” və “Müsəffa”), Həvizi (“Nurüs-səqəleyn”), Seyid Abdullah Şübbər (“Təfsirü Şübbər”), Əllamə Təbatəbai (“əl-Mizan”), Cəvadi Amuli (“Təsnim”), Nasir Məkarim Şirazi (“Təfsiri-nümunə”, Şeyx Fəzlüllah (“Min vəhyil-Quran”) və başqa müəlliflərin qələmə aldıqları təfsirlər Islam dünyasında məşhurdur.

Metodoloji baxımdan bir neçə təfsir üsulu vardır. Məsələn:

Əqli təfsir. Belə təfsirlərdə adətən, ayələrin fəlsəfə, kəlam və sairə bu kimi əqli elmlər vasitəsilə izahına üstünlük verilir. Bunlara bəzən rəy təfsiri də deyirlər. Amma “rəy təfsiri” ifadəsi bəzi hallarda mənfi mənada – Quranı özbaşına, heç bir sübuta əsaslanmadan yozmaq cəhdi kimi də işlədilir.

Nəqli təfsir. Belə təfsirlərdə Quran ayələri adətən, hədislərə əsasən, keçmişdəki alimlərin fikirləri əsas götürülməklə izah edilir. Bu zaman əqli metodlar tətbiq edilmir, yalnız müvafiq məzmunlu hədis və xəbərlər sadalanır, hətta çox zaman hədislərin arasında hər hansı seçki və incələmə də aparılmır.

Imam Fəzr Razinin “Təfsirül-kəbir”i (əsl adı “Məfatihül-ğeyb”dir) əqli təfsirlərə, Bəhraninin “əl-Bürhan fi təfsiril-Quran” əsəri isə nəqli təfsirlərə bariz nümunədir.

Bəzi müəlliflər Qurani-kərimi rəmzi mənalar və təvillər baxımından (Ibn Ərəbi kimi), bəziləri də irfan və təsəvvüf yönündən (Xacə Abdullah Ənsari kimi) şərh etmişlər. Quranın ədəbi və ləfzi (söz) gözəlliklərinin izahını ön plana çəkən (Zəməxşərinin “əl-Kəşşaf” təfsiri kimi), ayələri müasir elmi kəşflərlə əlaqələndirməyə çalışan (Rəşid Rizanın “əl-Mənar” təfsiri kimi) təfsir müəllifləri də olmuşdur. Əllamə Təbatəbai isə “əl-Mizan” təfsirində Quranın bir ayəsini başqa ayələrin köməyi ilə açıqlamaq (Quranı Quranla təfsir etmək) metodunu izləmişdir.

Təfsir elminin mütəxəssisinə müfəssir deyilir. Müfəssir ərəb dilinin qrammatikasını (sərf və nəhv), hədis elmini, kəlamı, lüğət və ədəbiyyatı, fiqh və üsüli-fiqhi, tarixi mükəmməl bilməli, ayələri aid olduqları elm sahələri ilə əlaqələndirməyi bacarmaq üçün bəzi dünyəvi elmləri də mənimsəməli, geniş dünyagörüşünə, iti zehnə, hərtərəfli baxış tərzinə və araşdırıcılıq qabiliyyətinə sahib olmalıdır.