Haqqinda.az

Kitaba xoş gəlmisiniz. Buyurun, keçin kitaba. Ya da dayanın, zəhmət olmasa, sizə bir neçə mətləbi aydınlaşdırım, sonra keçərsiz. Məncə, oxucular üçün nə Orxan Pamuk haqqında geniş danışmağa ehtiyac var, nə də bu əsər haqqında. Amma Orxan Pamuk haqqında çox şey yazmaq olar.

Orxan Pamuk – Türkiyənin ilk Nobel mükafatçısı. Orxan Pamuk – Dünyanın yüz intellektual adamından biri. Orxan Pamuk – Türkiyənin xarici ölkələrdə ən çox oxunan yazıçısı Orxan Pamuk – Əsl üslubçu. Orxan Pamuk – Posmodernist yazıçı. Orxan Pamuk – Esseist. Orxan Pamuk – Kinossenarist. Orxan Pamuk – Mühəndis. Orxan Pamuk – Röyanın atası. Orxan Pamuk – Və sair və ilaxır. Orxan Pamukun “Bəyaz Qala” romanı 1985-ci ildə çap olunandan sonra onun şöhrəti ölkəsinin sərhədlərini aşır, dünyanı fəth edir, adı sözün yaxşı mənasında dillərə düşür. Posmodernist roman sayılan bu əsərdə posmodernizimə xas olan bəzi əsas cəhətlər var. Həmin cəhətlər əsərin janr etibarı ilə tam posmodernist bir əsər olduğunu isbat edir. Üç əsas posmodernist cəhəti vurğulamaq istərdim: 1. Əsərin posmodernist oyuna çevrilməsi. Yəni, əsəri nəql edən oxucunu mətn labirintinə salır və öz oyununa oyuncu edir. Mətn həm oxucunu daha dərin düşünməyə vadar edir, həm də oxucunun diqqətini bir az da “oyaq saxlayır”. 2. Posmodernistlərə görə, bütün mövzular işlənib, yazılası daha heç bir yeni mətn yoxdur. Ümumi konteksti faş edən hipermətn var. Bu əsərdə də köhnə dovrə, yazılmış əsərlərə qayıdış var. Bu sanki keçmişə ox işarəsidir, köhnəyə yeni dəyər qatılmasıdır. 3. O.Pamuk bəzi əsərlərdən müəyyən təsirlərin olduğunu vurğulayır və özü də həmin əsərlərdən qaynaqlanıb öz mədəniyyətinin romanını yazdığını iddia edir. Posmodernizmdə belədir ki, müəllif əgər bu təsirləri, oxşarlıqları əsərdə, yaxud müsahibələrində, yaxud da məqalə şəklində oxuculara ünvanlayırsa, yalnız belə olan halda, əsər plagiat əsər sayılmır. O.Pamuk əsərin sonunda bu tipli bəzi məqamları “Bəyaz Qala” haqqında” yazısı ilə gün işığına çıxarır. Əsərdə Şərq-Qərb probleminə müxtəlif baxışlar var: “Bəyaz Qala” romanında bizim öyrəşdiyimiz ənənəvi Şərq-Qərb problemi bəzi məqamlarda oyuna çevrilir. Və yazar onu iddia etməyə çalışır ki, BÖYÜK İNSAN üçün bu toqquşmalar yoxdur. Şərq-Qərb dəyəri yoxdur, sadəcə dəyər var və BÖYÜK İNSAN yalnız öz dünyasını düşünüb addım atır. ŞƏRQ-QƏRB problemi iki insan arasında öz həllini tapır. (bəlkə də, tapmır). Yəni, qloballaşma rejimini belə fərdlər idarə edir. Bütün kütləvi problematikalar da fərdlərin münasibətindən doğur və səngiyir. Ona görə O.Pamuk küll halında, mədəniyyətlərin qarşılaşmasından bir qədər sovuşaraq, iki insan arasında çıxış yolu axtarır. Roman iki oxşar insandan bəhs edir. İki ayrı-ayrı “mədəni qütb”ün adamları bir-birinin adətənələrinə, vərdişlərinə bir qədər xor baxırlar. Qərbli Şəqrdə qalsa belə, yenə də, şərqli ola bilmir. Şərq və Qərb mədəniyyəti bir-birinin içində ərimədiyindən bu belə olur. Əsərdə kölə və ağa münasibəti var. Bu iki ayrı-ayrı mədəniyyətin münasibəti kimi təzahür olunur. Amma münasibət fərqli və yad münasibətdir. Kölə ağasız zəifdir. Ağa da köləsiz. Silah hazırlayan Xoca (ağa) öz təbəsinin enerjisinə, biliyinə ehtiyac duyur və onsuz iş görə (silah hazırlaya) bilmir. Yəni, Şərq Qərbdən, Qərb də Şərqdən yararlanır və onların bir-birindən aralanması da çox çətin olar. O. Pamuk Şərqlə Qərbin arasında ortaq movqedə dayanmağa çalışır. Bəzənsə hansısa tərəfə bir addım atır. Məncə bu addım daha çox Qərbə meyillənir. Məsələn, əsərin baş qəhrəmanı

Xocanı (şərqlini) ağa kimi təqdim edir, qərbli əsiri isə kölə kimi, amma ağa kölənin elminə ehtiyac duyur, ona möhtac olur. O.Pamukun cəbhələrarası münasibəti, toxunulmamazlığı qorumaq istəyi, bəziləri üçün xoşagəlməz olsa da, əksər əsərlərində biz bu düşüncələrlə rastlaşırıq. “Bəyaz Qala” romanı yazıçıya beynəlхalq arenada şöhrət gətirib, əsərin çapından az müddət sonra "Nyu-York Times" qəzeti yazmışdı: "Şərqdə yeni ulduz doğmuşdur. O, türk yazıçısı Orхan Pamukdur". Bu mənada, “Bəyaz Qala” O.Pamukun olduğu kimi, dünya çapında da O.Pamuk da “Bəyaz Qala”nındır, çünki bu əsər onun şöhrətinin əlindən tutub dünyanı gəzdirib və gəzdirir. Dünyanın 13-dən çox dilinə çevrilən bu əsərin Azərbaycanlı oxucular üçün də maraqlı olacağına inanıram. Bağışlayın, vaxtınızı aldım, buyurun, buyurun keçin içəri–kitaba.

Yaxşı insan, yaxşı qardaş Nilgün Darvinoğlu üçün.

“Əlaqəmiz olan bir adamı, bizə görə məchul və öz məchulluğ dərəcəsində cazibəli olan hansısa həyatın ünsürlərinə qarşıdığını zənn etmək və həyata ancaq onun sevgisiylə daxil olacağımızı düşünmək, bir eşq başlanğıcından özgə nəyi ifadə edir ki?” Marsel Prustdan tərcümə edən:Y.K. Qaraosmanoğlu

Bu əlyazmanı 1982-ci ildə, içində hər yay bir həftə eşələnməyə vərdiş etdiyim Gəbzə İcra Hakimiyyətinin nəzdnindəki o ucuq-sökük “arxiv”də fərmanlar, ev sənədləri, məhkəmə hökmləri və rəsmi kağızlarla ağzına qədər dolu olan tozlu bir sandığın dibindən tapdım. Yuxuları xatırladan mavi üzlüklü zərif cildlə cildlənən əlyazma, oxunaqlı bir xətlə yazılmışdı və solğun dövlət sənədlərin arasında par-par parıldadığı üçün elə həmin anda da diqqətimi çəkdi. Məncə, hansısa naməlum bir əl, kitabın birinci səhifəsinə, sanki məni daha da maraqlandırmaq üçün başlıq yazmışdı: “Yorğançının ögey övladı”. Başqa başlıq yox idi. Kənarlarına və səhifə boşluqlarına hansısa bir uşağın çoxlu düyməli paltarlar geyinən balaca başlı adamlar çəkdiyi həmin kitabı tez bir zamanda böyük həvəslə oxudum. Çox xoşuma gəldi, amma üzünü hansısa dəftərə köçürmək üçün, əlyazmasını gənc icra nümayəndəsinin belə “arxiv” adlandıra bilmədiyi o xaraba yerdən, mənə nəzarət etməyən xadimənin inamını fövtə verərək, qaşla göz arasında çantama tıxayıb oğurladım. Əvvəllər kitabı təkrar-təkrar oxumaqdan başqa, nə edəcəyimi bilmirdim. Tarixə olan şübhəm hələ də davam elədiyi üçün, əlyazmanın elmi, kultroloji, antropoloji, yaxud da “tarixi” dəyərindən çox, danışılan əhvalatın özü ilə, əsası ilə maraqlandım. Bu da məni mətn yazarının kimliyinə aparırdı. Dostlarımla birgə universitetdən ayrılmaq məcburiyyətində qaldığım üçün ata sənətim olan ensiklopediya araşdırmaçılığı ilə məşğul olmağa başlamışdım: tarix bölümündə təyinatlı olduğum ”məşhurlar” ensiklopediyasında kitabın yazarı haqda da araşdırma aparmaq elə bu vaxt ağlıma gəldi. Beləliklə, ensiklopediyadan və içkidən kənar vaxtlarımı bu işə sərf etdim. Həmin dövrün əsas qaynaqlarına nəzər salanda əsərdə danışıldığı kimi, hadisələrin çox da reallığa uyğun olmadığını gördüm. Köpürlünün beş illik baş vəzir olduğu vaxtda İstanbulda böyük bir yanğın olmuşdu, amma qeyd edilməli bir xəstəlik, hələ kitabdakı kimi geniş bir vəba epidemiyasının olması haqda isə heç bir sübut yox idi. Dövrün bəzi vəzirlərinin adı səhv yazılmış, bəzilərinin də adı bir-biri ilə səhv salınmış, bəzilərisə dəyişdirilmişdi. Münəccimlərin adları isə saray qeydlərində göstərilənlərlə uyğun gəlmirdi, amma bu məqamın kitabda xüsusi bir yeri olduğunu düşündüyümə görə üstündə durdum. Digər tərəfdən də kitabdakı hadisələri ümumən tarixi “məlumatlarımız” təsdiqləyirdi. Bu “doğruluğu” bəzən kiçik detallarda da, gördüm. – Naimanın da uyğun olaraq dediyi kimi, baş münəccim Hüseyn Əfəndinin qətli, IV Mehmetin Mirahor Köşkündəki dovşan ovu reallığa uyğun idi. Oxumağı və xəyal qurmağı xoşlayan yazarın əsəri üçün bu cür qaynaqların, başqa bir yığın kitabı oxuyub, onlardan nəsə öyrənə biləcəyimin mümükünlüyünü də fikirləşdim. Bəlkə də, tanıdığını idea etdiyi Övliya Çələbinin ancaq kitablarını oxumuşdu. Başqa örnəklərdə də təsdiqini tapdığı kimi, bunun əksinin də mümükünlüyünü düşünür, çalışırdım ki, əsərin yazarının izini tapmaqdan ümidimi kəsməyim, amma İstanbul kitabxanalarında apardığım tədqiqatlar ümidlərimin çoxunu suya saldı. 16521680-cı illər arasında IV Məhmədə təqdim olunan risalələrin, kitabların heç birini nə Topqapı Saray Kitabxanasında, nə də ordan başqa yerlərdə it-bat olduğunu fikirləşdiyim kitabları başqa

kitabxanalardan tapa bildim. Bir dəlillə rastlaşdım. Əsərdə adı çəkilən “solaxay xəttat”ın bu kitabxanalarda başqa əsərləri də vardı. Bir müddət həmin əsərləri araşdırdım, amma daha bezmişdim, artıq məktub yağışına qərq etdiyim İtalyan universitetlərindən ümid qisası alan cavablar gəlirdi: Gəbzə, Cənnəthisar və Üsküdar qəbiristanlıqlarından yazarın kitabın mətninin mahiyyətindən doğan, amma üstündə ad kimi yazılmayan, adına əsalanaraq etdiyim tədqiqatlar da uğursuzluğa düçar olmuşdu. Artıq mətnin izinə düşməyi dayandırdım, ensiklopediya məlumatını isə əsərə əsaslanaraq yazdım. Qorxduğum kimi də oldu, bu maddəni cap etmədilər, amma ona görə yox ki, sübut əsassızlığından belə oldu, ona görə ki, əsəri danışan lazımı qədər məşhur deyildi. Əsərə olan marağım, bəlkə də, buna görə daha da artdı. Hətta bir ara istefa etməyi də fikirləşdim, amma işimi və dostlarımı çox istəyirdim. Beləliklə, bir müddət qarşıma çıxan hər kəsə əsərimi sanki onu tapmış kimi yox, yazmış kimi ürəklə danışdım. Əsəri maraqlı etmək üçün simvolik dəyərindən, bugünümüzü bu əsərlə qavradığımdan və.s nəsnələrdən söhbət etdim. Bu sözlərimlə daha çox, siyasət, şiddət, Şərq-Qərb, demokratiya kimi mövzulara meyil göstərən gənclər maraqlandılar, amma onlar da içki dostlarım kimi, tez bir zamanda əsərimi unutdular. Bir professor dostum, israr etdiyimə görə, vərəqlədiyi əlyazmanı mənə geri qaytararkən, dedi ki, İstanbulun ucqar məhəllələrindəki taxta evlərdə içində bu cür əsərlərin qaynaşdığı əlyazmalardan on minlərlə var. Əgər ev sakinləri onları Quran zənn edib hündür bir skafın üstünə qaldırmırlarsa da, hər halda sobalarını yandırmaq üçün səhifə-səhifə cırırlar. Beləliklə, təkrar-təkrar oxuduğum əsəri, əlindən siqaret düşməyən eynəkli bir qızın da ürək-dirək verməsi ilə çap etdirməyə qərar verdim. Kitabı bu günümüzün türkcəsinə çevirərkən heç bir üslub qayğısı güdmədiyimi oxuyanlar görəcəklər. Masanın üstünə qoyduğum əsərin əlyazmasından bir-iki cümlə oxuyandan sonra, kağızlarım olan başqa bir otaqdakı masanın arxasına keçir, beynimdə qalan mənanı və məğzi günümüzün kəlmələri ilə nəql etməyə çalışırdım. Kitabın adını mən yox, nəşr etməyə razı olan nəşriyyat qoydu. Başdakı ithafı görənlər, bəlkə də, bunun xüsusi bir mənasının olub-olmamağını soruşacaqlar. Hər şeyi bir-biri ilə əlaqəli görmək, zənnimcə, bu günümüzün xəstəliyidir. Bu xəstəliyə mən də mübtəla olduğuma görə əsəri nəşr etdirirəm. Faruk Darvınoğlu Venesiyadan Neapola gedirdik, türk gəmiləri yolumuzu kəsdi. Bizim cəmi-cümlətani üç gəmimiz vardı, onlarınsa dumanın içindən çıxan gəmilərinin ardı-arası kəsilmirdi ki, kəsilmirdi. Gəmimizdə qəfil qorxu və təlaş baş qaldırdı, əksəriyyəti türk və məğribli olan kürəkçilərimiz sevincdən qışqırırdılar, əsəbləşdik. Gəmimiz burnunu digər iki gəmi kimi, sahilə, qərbə çevirdi, amma digər gəmilər kimi bizim gəmi sürətini artırmadı. Əgər əsir düşsə cəzalandırlacağından qorxan kapitanımız kürəkçəkən kölələri tez-tez qırmanclamaq üçün, əmir vemirdi ki, vermirdi. Sonralar bütün həyatımın kapitanın bu qorxaqlığı ucbatından dəyişdiyini çox düşündüm. İndiysə düşündüm ki, kapitanımız az da olsa, qorxaqlığa qapılmasaydı, bax, həyatım əsil onda dəyişərdi. Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş bir həyatın olmadığını, bütün hadisələrin əslində adi bir təsadüf olduğunu çox adam bilir. Amma yenə də bu həqiqəti bilənlər belə, həyatlarının hansısa dövründə, geri çevrilib ona baxdıqda, təsadüf olaraq yaşadıqları şeylərin zərurət olduğunu müəyyənləşdirirlər. Mənim də elə bir dövrüm oldu. – İndi dumanın içində xəyalat kimi görünən türk gəmilərinin rənglərini xəyal edib, köhnə bir masanın üstündə kitabımı yazmağa çalışarkən elə bir zaman kəsiyinin hansısa əsərə başlayıb onu bitirmək üçün ən uyğun zaman olduğunu düşünürəm. Digər iki gəminin türk gəmiləri arasından sıyrılıb dumanın içində itdiyini görəndə ümidləndim, bizim də məcburiyyətimizlə kapitan əsirləri sıxışdırmağa cəsarət edə bildi, amma artıq gecikmişdik, üstəlik azadlıq arzusuyla həyəcanlanan kölələrə qırmanclar da söz keçirə bilmirdi. Dumanın əsəbiləşdirici divarını rəngbərəng aralayan ondan çox türk gəmisi üstümüzə gəldi. Kapitanımız, bu dəfə düşməni deyil, məncə, öz qorxaqlığını və üzüqaralığını əzmək üçün döyüşməyə qərar verdi, əsirləri amansızcasına qırmacladarkən topların hazırlanmasını əmr verdi, amma gec alovlanan döyüş arzusu az vaxda əriyib yox oldu. Şiddətli bort atəşinə tutulmuşduq, tezcə təslim olmasaq gəmimiz batacaqdı, qərar gəldik ki, ağ bayraq qaldıraq. Durğun dənizin ortasında Türk gəmilərini gözləyərkən kamerama düşdüm, bütün həyatımı dəyişdirəcək düşmənləri yox, qonaqlığa gələn bəzi dostlarını gözləyənlər sayaq əşyalarımı səliqəyə saldım, kiçik sandığımı açıb fikirli-fkirli kitablarıma baxdım. Florensiyadan xeyli pul verib aldığım bir kitabın səhifələrini çevirərkən gözlərim yaşardı, çöldən gələn qışqırıqları, təlaşlı ayaq səslərini, guppultuları eşidirdim, bilirdim ki, bir azdan əlimdəki kitabdan uzaqlaşdırılacağam, amma bunu yox, kitabın səhifələrində yazılanları düşünmək istəyirdim. Sanki kitabdakı düşüncələr, cümlələr, məntiqlər içində itirmək istəmədiyim keçmişim vardı, gözümə rast gələn sətirləri dua edərkən etdiyim kimi mızıldanaraq oxuyarkən bütün kitabı beynimə qazımaq istəyirdim ki, onlar gələndə kitabları və məni ora-bura dartışdıracaqdılar, mən də gələcəkdə bu olanları belə yox, öz keçmişimin rənglərini sevərək əzbərlənmiş bir kitabın əziz kəlmələrini xatırlayan biri kimi xatırlayım. O vaxtlar anasının, nişanlısının və dostlarının başqa bir adla çağırdıqları başqa bir insan idim. Bir vaxtlar mən olan, ya da indi belə düşündüyüm O şəxsi bəzən hələ də yuxumda görürəm və tərləmiş halda yuxudan oyanıram. Solğun rəngləri, sonralar uzun illər uydurduğumuz o mövcud olmayan ölkələrin, heç yaşamamış heyvanların, dəhşətli silahların xəyali rənglərini xatırladan bu insan iyirmi üç yaşında idi, Florensiyada, Venesiyada “elm və sənət” oxumuşdu, inanırdı ki, astronomiyadan, riyaziyyatdan, fizikadan və rəssamlıqdan başı çıxır, təbii ki, özündən razının biriydi, özündən əvvəl edilən şeylərin çoxunu qəbul edirdi, amma hamısına da dodaq büzürdü, daha yaxşılarını bacaracağından əmin idi, bənzərsiz biriydi, hamıdan ağıllı və yaradıcı olduğunu bilirdi. Kəsəsi, adi bir gənc idi. Sevgilisi ilə arzuları, planları, dünya və elm haqda danışan, nişanlısının ona heyran olmasını təbii qarşılayan bu gəncin tez-tez etdiyi kimi, özümə uydurma bir keçmiş uydurmalı olduğum zamanlarda, bu adamın mən olduğuna inanmaq mənə ağır gəlir. Amma bir gün bu yazdıqlarımı səbirlə sonuna qədər oxuyan bir neçə şəxs, o gəncin mən olmadığımı anlayacaqlar deyə özümə təsəlli verirdim. Bəlkə də, o səbirli oxucular, mənim indi düşündüyüm kimi, sevimli kitabları oxuyarkən həyatında boşluq yaranan o gəncin əhvalatına qaldığı yerdən nə vaxtsa bir gün davam etdiyini düşünəcəklər.

Düşmənlər gəmimizə ayaq basanda kitablarımı sandığıma qoyub çölə çıxdım. Gəmidə adam əlindən tərpənmək olmurdu. Hamını çölə toplayıb nəyi vardısa, hamısını soyurdular. Birdən o qarmaqarışıqlıqda fikrimdən dənizə tullanmaq keçdi, amma düşündüm ki, düşmənlər tutub o dəqiqədə öldürərlər, onsuz da sahilə nə qədər yaxın olduğumuzu da bilirdim. Əvvəlcə mənə sataşmadılar. Zəncirləri açılan müsəlman qullar sevincdən qışqırırdılar, bəziləri də indidən qırmancvuranlardan qisasını almaq istəyirdilər. Bir qədər sonra məni kameramda tapdılar, içəri girdilər və əşyalarımı yağmaladılar. Qızıl tapmaq niyyəti ilə sandıqları eşələdilər, kitablarımın bəzilərini, bütün əşyalarımı götürəndən sonra başqa bir adam, yerdə qalan bir-iki kitabı fikirlifikirli eşələyərkən məni tutub kapitanların birinin yanına apardı. Sonradan Genuya əsilli olduğunu öyrəndiyim rəis mənimlə yaxşı davrandı, soruşdu ki, əlimdən nə gəlir. Avar çəkməyə verilməməkdən ötrü tezcə astronomiyanı bilməyimdən, gecələr istiqaməti təyin edə bildiyim haqda danışdım, amma maraqlanmadılar. Bundan özgə məndə qalsın deyə qoyduqları anatomiya cildinə güvənərək cərrah olduğumu dedim. Hirsləndilər, az qala məni avar çəkməyə verəcəkdilər ki, kitablarımı görən rəis soruşdu: Sidikdən və nəbzdən heç başın çıxır? Bildiyimi deyən kimi həm avar çəkməkdən canım qurtardı, həm də bir-iki kitabımı xilas etdim. Amma bu xüsusiyyətim də mənə baha başa gəldi. Avar çəkən digər xristianlar o andan mənə nifrət etdilər. Əllərindən gəlsə, məni gecələr birgə qaldığımız anbarda öldürərdilər, amma türklərlə tez əlaqə yaratdığım üçün məndən qorxurdular. Qorxaq kapitanımız təzəcə ölmüşdü, ətraflarını, burnunu, qulağını kəsib, ibrət olsun deyə qayığa qoyub dənizə buraxmışdılar. Anatomiya bilgimdən yox, ağlımdan istifadə edib müalicə etdiyim bir neçə türkün yarası özözünə qaysaqlayanda hamı həkimliyimə inandı. Türklərə həkim olmadığımı deyən bəzi qısqanc düşmənlərim belə, gecələr qaldığımız anbarda mənə yaralarını göstərirdilər. İstanbula göstərişli bir mərasimlə daxil olduq. Uşaq Padşah bizə baxırmış. Bütün dirəklərin başına bayraqlarını asdılar, altına da bizim bayraqları, Məryəm Ananın təsvirlərini, xaçları tərsinə asıb oxçularına oxlatdırırdılar. Bu vaxt toplar yeri-göyü inildətməyə başladı. Sonralar adamların çoxunun sahildən hüzn, bezginlik və sevinclə izlədikləri mərasim çox çəkdi, günəşin hərarətindən ürəyi gedənlər də oldu. Axşam tərəfi Dəmirpaşada möhkəmləndik. Bizim Padşahı meydana çıxartmaq üçün zəncirlədilər, əsgərlərimizi gülünc göstərmək üçün zirehlərini tərs geyindirdilər. Kapitanların və zabitlərin boyunlarına dəmir çəmbərlər taxdılar, gəmilərimizdən aldıqları boruları, barabanlarımızı acıq verə-verə və keflə çalaraq əylənə-əylənə bizi saraya apardılar. Yollara düzülmüş əhali sevinc və maraqla bizi gözləyirdi. Padşah, biz onu görməsək də, payına düşən əsirləri seçib ayırtdı. Bizi də Qalataya aparıb Sadiq Paşanın zindanına saldılar. Zindan bərbad bir yerdi, kiçik cansıxıcı hücrələrində yüzlərlə əsir çirk içində çürüyürdü. Təzə sənətimi yoxlamaq üçün çoxlu insan tapdım orda, bəzilərini də sağaltdım, kürəyi, ayaqları ağrıyan gözətçilər üçün reseptlər yazdım. Beləliklə, məni yenə başqalarından ayırdılar, günəş işığı düşən yaxşı bir hücrə verdilər. Başqalarının halını görüb öz vəziyyətimə şükür eləməyə çalışırdım ki, bir səhər məni onlarla birlikdə oyatdılar, dedilər ki, işləməyə gedəcəyik. Həkim olduğumu, tibbdən, elmdən baş çıxardığımı deyəndə güldülər mənə: Paşanın bağçasının divarları hörülüb yüksəldilirmiş, adam lazım idi. Səhərlər günəş çıxmamış zəncirlənərək şəhər ətrafına aparılırdıq. Bütün gün daş toplayandan sonra axşamlar yenə zəncirlərlə bir-birimizə bağlı zindanımıza qayıdanda düşündüm ki, İstanbul gözəldir, insan burda kölə yox alicənab bir adam olmalıdı. Yenə də adi bir kölə deyildim. Ancaq artıq zindanda çürüyən kölələrə yox, həkim olduğumu eşidən başqalarına da baxırdım. Həkimlik haqqı olaraq aldığım məvacibin böyük bir hissəsini məni gizlicə çölə çıxaran qul nəzarətçilərinə və növbətçilərə vermək məcburiyyətindəydim. Onlardan gizlədə bildiyim pulla türk dili dərsləri öyrənirdim. Müəllimim isə Paşanın xırda-para işlərinə baxan yaşlı və xeyirxah bir adam idi. Türk dilini sürətlə öyrənməyimi gördükcə sevinir, mənim tez bir zamanda müsəlman olacağımı da deyirdi. Dərs pulunu hər dəfə sıxıla-sıxıla alırdı. Mənə yemək-içmək gətirməsi üçün də ona pul verirdim, çünki özümə yaxşı baxmağa qərarlı idim.

Dumanlı bir axşam eşikağası hücrəmə gəldi, bildirdi ki, Paşa məni görmək istəyir. Təəccübləndim, həyəcanlandım, tez qalxıb hazırlaşdım. Düşündüm ki, bəlkə, yurdumdakı bacarıqlı qohumlarımdan biri, bəlkə, atam, bəlkə, gələcəkdə olacaq qayınatam məni əsirlikdən xilas etmək üçün pul göndərib. Dumanın içində dolanbac küçələrdə yeriyərkən birdən evimizdən kiminsə gələcəyini, yaxud da zənn edirdim ki, onları yuxudan oyananda olduğu kimi qarşımda görəcəyəm. Bəzən də düşünürdüm ki, bir yolunu tapıb vasitəçilik etmək üçün kimisə yollayıblar, həmin dumanın içində məni gəmi ilə ölkəmə göndərəcəkdilər, amma Paşanın mülkünə girəndə başa düşüdüm ki, elə də asanca xilas ola bilməyəcəyəm. İnsanlar barmaqlarının ucunda yeriyirdilər. Əvvəlcə məni dəhlizə apardılar, orda gözləyəndən sonra otağa apardılar. Balaca bir divanda kiçik, xoşsima bir adam üstünə adyal çəkib uzanmışdı. Yanında yekəpər biri də vardı. Uzanan Paşa imiş, məni yanına çağırdı. Söhbətləşdik: Bir neçə sual verdi: dedim ki, astronomiya, riyaziyyat bir az da mühəndislik oxumuşam, amma tibbdən də məlumatlıyam, xeyli adamı sağaltmışam. Elə hey nəsə soruşurdu, yenə də danışacaqdım ki, türk dilini bu qədər tez öyrəndiyimə görə ağılı bir adam olduğumu vurğulayaraq əlavə etdi: Bir dərdi vardı, digər həkimlərin heç biri əlac qıla bilməmişdilər, mənim haqqımda da eşitdiyi üçün sınamaq istəmişdi. Paşa elə dərdini danışmağa başladı ki, bunu düşmənləri böhtanlarıyla Allahı aldatdıqları üçün yer üzündə bircə Paşanın mübtəla olduğu xüsusi bir xəstəlik olduğunu düşünmək məcburiyyətində qaldım. Əslindəsə, hamıya məlum olan nəfəs daralması idi. Əməlli-başlı sorğusual etdim, öskürəyinə qulaq asdım, sonra mətbəxinə girib orda tapdıqlarımla nanəli yaşıl həblər və bir də öskürək dərmanı hazırladım. Paşa zəhərlənməkdən qorxduğu üçün özüm dərmandan bir dənə atdım. Heç kəs görməmiş, evindən diqqətlə çıxıb zindana qayıtmağımı əmr etdi. Eşikağası sonra izah elədi: Paşa istəyirmiş ki, digər həkimlər səni qısqanmasın. Səhəri gün də getdim, öskürəyinə qulaq asıb həmin dərmanları verdim. Ovcuna qoyduğum rəngli həbləri uşaq kimi xoşlayırdı. Hücrəmə qayıdan kimi sağalmağı üçün dua edirdim. Sonrakı gün uğurlu gəldi, qəribə bir hava vardı, düşünürdüm ki, insan istəməsə də, bu havada sağalar, amma heç kəs məni axtarmadı. Bir ay sonra yenə bir gecəyarsı çağırtdıranda, Paşa ayaq üstəydi, gəzinirdi. Rahat-rahat nəfəs alaraq kimisə danladığını eşidəndə sevindim. Məni görən kimi sevindi, dedi ki, xəstəliyini sağaltmışam, sən yaxşı həkimsən. Ondan nə istədiyimi soruşdu? Bilirdim ki, məni azad edib yollamaz, hücrəmdən, zəncirlərimdən şikayətləndim, tibblə, astronomiya ilə məşğul olub onlara kömək edə biləcəyimi dedim, danışdım ki, ağır işlərdə məni hədər yerə yorurlar. Danışdıqlarımın nə qədərini dinləyib, nə qədərini dinləmədiyini deyə bilmərəm. Kisə içində verdiyi pulların böyük bir hissəsini nəzarətçilər əlimdən aldılar. Bir həftə sonra gecə gələn eşikağası, qaçmayacağıma and içdirdikdən sonra zəncirlərimi açdı. Yenə işə aparılırdım, amma əsirlərə nəzarət edənlər artıq məni boş buraxırdılar. Üç gün sonra eşikağası mənə geyinmək üçün yeni şeylər gətirəndə Paşanın mənə havadarlıq etdiyini başa düşdüm. Gecələr yenə evlərdən məni çağırırdılar. Revmatizmləri tutan quldurlara, mədələri yanan gənc əskərlərə dərmanlar verir, qaşıntısı olanlardan, rəngi ağaranlardan, baş ağrısı tutanlardan qan alırdım. Bir dəfə kəkələyən bir uşağın içirdiyim dərmanlardan bir həftə sonra dili açılıb danışmağa başlayanda mənə bir şeir oxudu. Qış belə keçdi. Baharın əvvəlində məni aylardır axtartdırmayan Paşanın döyüş üçün donanmayla Ağdənizə getdiyini öyrəndim. İsti yay günləri ərzində ümidsizliyimə və hirsimə şahid olan bir-iki nəfər halımdan şikayətçi olmağımın əsassız olduğunu, həkimlikdən yaxşı pul qazandığımı başa saldılar. Çox illər əvvəl müsəlmanlığa keçib evlənən bir kölə mənə məsləhət gördü ki, qaçım. İşlərinə yarayan köləni mənə etdikləri kimi başını qatır, ölkəsinə qayıtmağa da heç vaxt izin vermirlərmiş. Onun etdiyi kimi müsəlman olsam, özümü azad edə bilərəmmiş, vəssalam. Bəlkə də bunları ağzımı aramaq üçün danışdığını düşündüyümə görə dedim ki, qaçmağa heç niyyətim yoxdu. Niyyətim deyil, cəsarətim yox idi. Qaçanların hamısını çox da uzağa getməmiş tuturdular. Sonra döyülən bu bəxtsizlərin yaralarına gecələr məlhəmi mən sürtərdim.