Haqqinda.az

Sıx bir duman dəniz tərəfdən gəlib şəhəri bürüyürdü. Tinlərdə yanan fənərlər zəif işıq yayırdı.
Hirsdən vurnuxan adam kimi sahil boyunca gəzməyə başladım. Duman elə sıx idi ki, insanların
üzlərini belə görmək olmurdu. Qarşıma çıxan adamlar ya etinasız və yaxud daürkmüş kimi görünüb
qeyb olurdular. Yola atılmış bir taxta tirinə ilişib, çömbəlmiş bir liman hambalının üstünə yıxıldım.
Onun mənasız baxışları çox – çox uzaqlara zillənmişdi. Hambalın qalın dodaqları tərpənirdi. O, xaş –
xaş çeynəyirdi və artıq dərin, nəşəli xəyallar içində idi. Yumruğumu onun kürəyinə əndərib yoluma
davam etdim. Limanın ətrafındakı binaların pəncərələrindən gələn işıqlar sayrışırdı. İşıqdan gözlərim
qamaşdı. Birdən yerə atılmış şüşə parçalarına ayaqlarımı basdım. Onların cingiltisinin səsindən
vahiməyə düşmüş bir adamın sifəti göründü. Dumanın içində bu kök adamın qarnı məni dəhşətə
gətirdi. Mən yolumla gedərkən onun qarnına toxundum. Onun qarnı yumşaq və piyli idi. Birdən
mehriban bir səs eşitdim: “Axşamınız xeyir, Əli xan”. Başımı qaldırıb baxdıqda Naçararyanı gördüm.O,
gülə – gülə üzümə baxırdı. “ Lənət şeytana”, deyəqışqırıb yolumu davam etmək istədim. Lakin o,
mənim qolumdan bərk – bərk tutub dedi:
– Sizi pərişan görürəm, dostum. İstəyirsiniz qalın mənimlə”.
Onun səsi şəfqətlə səslənirdi. Birdən birə özümü çox yorğun hiss etdim. Məni soyuq tər basmışdı,
artıq taqətim yox idi. Naçararyan: “gəl gedək Filiposyansın restoranına” dedi: - ”Olar” deyə başımla
işarə etdim. Mənim üçün artıq heç bir fərqi yox idi. Naçararyan əlimdən tutub məni Baryatinsk
küçəsindəki böyük bir restorana apardı. Restoranınyumşaq mebelləri var idi. Divarlarına da qırmızı
ipək parçalar çəkilmişdi.
Yumşaq kreslolarda oturduqdan sonra Naçararyan həmdərd bir adamın ədası ilə dedi:
– Bu dəlilikdir, nədir Əli xan, Qafqaz dəliliyi. Bəlkə də bu bürküdəndir. Ya da bambaşqa bir şeydən
əmələ gəlib? Sizin başınızı götürüb qaçmağa vadar edən başqa səbəblərmi var? İsti çayımı qurtum –
qurtum içərək; Kipianigilə telefonla zəng edərək o gün onlardan görüş üçün icazə aldığımı, Ninonun
ayaqlarının ucunda, qorxu içində evdən gizlincə çıxdığını, prinsesin əlini öpdüyümü, knyaz Kipianinin
əlini sıxdığımı, kökü çox qədimlərə gedən nəslimizdən, habelə prinses Nino ilə evlənmək istədiyimi
təmiz rus dilində necə başa saldığımı Naçararyana nəql etdim.
“Çox yaxşı, bəs sonra necə oldu?”
Bu əhvalatlar Naçararyanı həqiqətən çox maraqlandırmışdı.
– Sonrası necə olub qulaq asın, deyim.
– Mən knyaz Kipianinin hərəkətlərini yamsılayıb, onun rus dilində azacıq gürcü ləhcəsi ilə mənə necə
müraciət etdiyini nəql etdim: “Əziz oğlum, möhtərəm Əli xan. İnanın ki, mən qızım Nino üçün
sizdən daha yaxşı bir adam təsəvvür də bilmirəm. Sizin xasiyyətinizdə olan bir adamla evlənmək hər
bir qadın üçün xoşbəxtlikdir. Amma Ninonun yaşını nəzərə almaq lazımdır. Axı, o hələ məktəbə
gedir. Bu uşağın məhəbbət haqqında nə anlayışı ola bilər? Hər halda biz hindlilərin uşaq yaşlarında
evlənmək adətini təkrarlamayacağıq. Bir də ki, hər ikiniz ayrı-ayrı dinlərə mənsubsunuz və yetişmə
tərzləriniz də biri-birinizdən çox fərqlidir. Bunu mən sizin yaxşılığınız üçün deyirəm. Atanızın da
mənim kimi düşünməkdə olduğuna əminəm. Hər şeyi qoyaq bir yana, görmürsünüz nə zəmanədir,
dəhşətli müharibə şəraitində yaşayırıq. Kim bilir sabah nə olacaq! Mən də qızım Ninonun
xoşbəxtliyini istəyirəm. Bilirəm ki, o sizi sevir. Mən onun xoşbəxtliyinə mane olmaq istəmirəm. Amma
bir şeyi demək istəyirəm: gəlin müharibənin qurtarmağını gözləyək. O vaxt ikiniz də daha böyümüş
olacaqsınız. Əgər onda da bir-birinizi bu günkü qədər sevsəniz, səninlə bir daha görüşərik”.
– Bəs indi nə fikirdəsiniz, Əli xan? – deyə Naçararyan soruşdu.
– Mən Ninonu qaçırdıb İrana aparacağam. Bu rüsvayçılığa mən dözə bilmərəm. Sən işə bir bax,
Şirvanşir nəslindən biri olan Əli xana yox cavabı verilsin? Bu hərəkətilə knyaz Kipiani görən nə
fikirləşir? Mən özümü təhqir olunmuş hesab edirəm. Şirvanşirlər nəsli Kipianilər nəslindən daha çox
qədimdir. Ağa Məhəmməd şah Qacar dövründə Şirvanşirlər bütün Gürcüstanı yerlə-yeksan etmişdilər.
O vaxtlar olsa idi Kipianilər öz qızlarını böyük sevinclə Şirvanşirlərin oğullarına verərdilər. Sonra o,
dini fərqlərdən danışdı: Bununla da Kipianinin nə demək istədiyini başa düşmədim. Məgər İslam dini
xristian dinindən aşağı dindir? Bəs mənim şərəfim nə olacaq? İndi atam mənə istehza ilə gülüb
deyəcək ki, bir işə bax ha, bir xristian öz qızını mənə verməkdən imtina edir!
Biz müsəlmanlar dişləri tökülmüş canavarlarıq. Yüz il bundan qabaq olsaydı...
Qəzəbimdən səsim kəsildi. Susdum. Əslinə qalsa, onsuz da həddindən artıq danışmışdım.
Naçararyan da xristian idi. O da özünü təhqir olunmuş hesab etsəydi haqlı olardı. Amma özünü o yerə
qoymadı.
– Qəzəbinizi başa düşürəm, Əli xan, – deyə Naçararyan dilləndi. Lakin knyaz Kipiani sizə yox deməyib
axı. Təbii ki, müharibənin sonuna kimi gözləmək, əlbəttə gülüncdür. Kipiani sadəcə qızının artıq
böyümüş olduğunu başa düşmək istəmir. Qızı qaçırtmağa cəhd göstərməyinə sözüm yoxdur. Qız
qaçırtma köhnə, sınaqdan çıxmış yoldur, bizimadətlərimizə də uyğundur. Amma bu son çıxış yolu
deyildir. Gərək biri knyaz Kipianinin yanına gedib bu nikahınnecə deyim, mədəni və siyasi
əhəmiyyətini ona izah etsin. Ondan sonra onun yola gələcəyinə əminəm.
– Bəs bu işi kimə tapşırmaq olar?
Elə bunu deyən kimi Naçararyan əlini sinəsinə vurub bərkdən bağırdı:
– Necə yəni kimə, mənə! Arxayın olun, Əli xan, bu işi mənə etibar edin.
Təəccüblə ona baxdım. Görəsən bu erməninin məqsədi nədir ki, omənim şəxsi işimə ikinci dəfədir ki,
qarışır. Bəlkə türklərin Qafqaza doğruirəliləməkdə olduqlarını gördüyü üçün o, müsəlmanlarla yaxın
əlaqə yaratmağa çalışırdı. Yoxsa, o doğrudan da Qafqaz xalqlarının ittifaqını qurmaq niyyətindədir?
Kim bilir? Mənə heç bir fərqi yox idi. Hər halda o mənim müttəfiqim idi.
Əlimi Naçararyana uzatdım. O, əlimi möhkəm sıxıb dedi:
– Sizi hər şeydən xəbərdar edəcəyəm. Amma Ninonu qaçırtmaq üçün cəhd göstərməyə tələsməyin.
Əgər başqa çarə qalmazsa o zaman buna əl atarsınız.
Ayağa qalxdım. Birdən-birə məndə elə hiss oyandı ki, bu yekəqarın adama bel bağlamaq olar. Mən
onu qucaqlayaraq restorandan çıxdım. Elə ayağımı küçəyə qoymuşdum ki, kimsə tələsik özünü mənə
çatdırdı. Arxaya dönüb baxanda özünü mənə çatdıran adamı tanıdım. O, atamın köhnə dostu
Süleyman Ağa idi. Biz restoranda olarkən o da orada idi. Süleyman Ağa ağır əlini çiynimə qoyub dedi:
“Ayıb olsun sənə, Əli xan! Şirvanşir nəslinin övladı da ermənini qucaqlayarmı?” Çaşqınlıqdan ağzım
açıla qaldı. Lakin Süleyman ağa gecənin dumanında qeyb oldu. Yoluma davam etdim. Yaxşı ki,
Kipianigilə bu gün nəyə görə getdiyimi atama deməmişəm. Açarı çıxardıb qapını açmaq istəyərkən
başımı yırğalayıb öz-özümə düşündüm: “Müsəlmanların ermənilərə qarşı belə nifrət hissi
bəsləməsigörəsən haradandır?
Bu əhvalatdan sonra günüm telefon aparatının yanında keçirdi. Bu iri dəstəkli yöndəmsiz qara rəngli
aparata birdən-birə, heç ağlıma gəlməyəcək dərəcədə elə bağlanmışdım ki, evdən bayıra da çıxmaq
istəmirdim. Atam soruşanda ki, niyə gedib Nino ilə evlənmək istədiyini onun valideynlərinə
bildirmirsən. Mən ona dodaqaltı anlaşılmaz bir söz deyirdim. Bu əsnada masanın üzərindəki telefonun
dəhşətli səsi məni diksindirdi. Dəstəyi qaldırdım, Nino döyüş meydanından məlumat verirdi:
“Əli, sənsən? Qulaq as. Naçararyan anamla oturub, ulu babam şair İliko Çavçavadzenin şerlərindən
danışır”. Bir az sonra: “Əli, eşidirsən məni? Naçararyan, şair Şota Rustaveliyə və kraliça Tamaraya İran
mədəniyyətinin böyük təsiri olduğunu söyləyir”. Bir az sonra da:
“Əli xan, Naçararyan atamla çay içir. Elə indicə o, dedi ki, bu şəhərin sirri ondakı irqlərin və
millətlərin anlaşılmaz birliyindən, yaxınlığından irəli gəlir.
Yarım saatdan sonra telefon aparatının dəstəyindən yenə Ninonun səsi eşidilir. “Naçararyan lap ağıl
dəryası imiş”. O, deyir ki, “Qafqazda barış içində yaşayan bir irq varsa, o da bu irqin doğulduğu yer
Bakıdır”. Qəhqəhə ilə gülüb telefonun dəstəyini yerinə qoydum.
Günlər bu cür biri-birinin ardınca keçib gedirdi. Naçararyan Kipianigilin evindən əl çəkmirdi:onların
evində yeyir, içir gününü bu evdə keçirirdi. O, hətta onlarla gəzməyə çıxır və onlara mistik, bəzən də
əməli məsləhətlər verirdi. Mən telefon xətti vasitəsilə erməni hiyləgərliyini heyrətlə izləyirdim:
“Naçararyan yer üzündəki ilk pulun Ay şəklində düzəldiyini söyləyir. On dörd gecəlik, ay şəkilli qızıl
sikkələr və onların insan üzərindəki təsiri Qafqazlılar və İranlıların qədim zamanlarda Aya sitayiş
etmələrinin nəticəsidir. Əli xan artıq bu boş söhbətlərə qulaq asa bilmirəm. Qubernator bağına gəl”.
Qubernator bağına gedib, köhnə qala divarlarının yanında görüşdük. Nino tələsik qısa cümlələrlə
mənə son məlumatları böyük həyəcanla danışdı. Anası dad-aman edərək Ninoya nəsihət edib ki, o öz
gənc həyatını gəlmə bir müsəlmana etibar etməsin. Atası isə zarafat edərək xəbərdarlıq edib ki, guya
mən Ninonu hərəmxanaya göndərəcəyəm.
Gənc Nino isə qəhqəhə ilə gülmüş və eyni zamanda ciddi şəkildə valideynlərinə xəbərdarlıq edib
demişdi:
“Hələ gözləyin...Əli xan məni qaçırarsa, o zaman neyləyəcəksiniz?”
Onun saçlarını tumarladım. Mən öz Ninomu yaxşı tanıyırdım. Nino istədiyini bilməsə belə, həmişə
arzusuna nail olurdu.
Nino deyinə-deyinə dedi:
– Bu müharibə on il davam edə bilər. Valideynlərin bizdən uzun bir zaman gözləməyimizi istəmələri
dəhşətdir.
– Nino, məni doğrudan da belə sevirsən?
Onun dodaqları titrədi:
– Biz biri-birimizdən ayrı yaşaya bilmərik. Mənim valideynlərim işi son dərəcə çətinləşdirirlər. Amma
mən fikrimdən dönməyəcəyəm, soruşursan ki, doğrudan da sevirsən? Hə, səni həqiqətən sevirəm.
Amma məni götürüb qaçsan, vay sənin halına!
Nino susdu. Sonra oğrunca aradan çıxıb evlərinə getdi və telefon oyunu təzədən başladı:
– “Əli xan, Naçararyan deyir ki, onun əmisi oğlu Tiflisdən ona məktub yazıb bildirir ki, çarın
Qafqazdakı canişini qarışıq nikahlara tərəfdardır. Canişin bunu, Şərqin Qərb mədəniyyətinə
qovuşmasının bir üsulu hesab edir. Onun nə demək istədiyini başa düşürsənmi, Əli xan?”
– Yox, mən artıq heç birşey başa düşmürdüm. Mən sadəcə tənbəl-tənbəl evdə oturub mümkün qədər
az danışırdım. Nino ilə bir sinifdə oxuyan xalam qızı Aişə yanıma gəlib, xəbər verdi ki, Nino son üç
gündə bir neçə dərsdən “qeyri-kafi” qiymət almışdı. Əlbəttə, Aişə bunun günahını mənim üstümə
atırdı. Mən gələcəyin qayğısına qalmaqdansa, gərək Ninonun ev tapşırıqlarına diqqətimi artıraydım.
Aişənin qabağında xəcalət çəkirdim. Sonra xalam qızı ilə nərd oynadıq. Aişə oyunu uddu və gedəndə
Ninonun dərslərinə kömək edəcəyinə mənə söz verdi.
Yenə telefon zəng çaldı: “Sənsən Əli xan, bir neçə saatdır ki, siyasət və təsərrüfat işlərindən danışırlar.
Naçararyan deyir ki, pullarını İrandaki malikanələrə sərbəst qoya bildikləri üçün müsəlmanlara qibtə
edir. Kim bilir, Rusiyanın başına nələr gələcək? Bəlkə hər şey dağılacaq. İranda isə ancaq müsəlmanlar
torpaq ala bilərlər. O, Gilanın yarısının Şirvanşirlər ailəsinə mənsub olduğunu bildirir. Rusiya da
qopacaq hər hansı bir həngaməyə qarşı ən mükəmməl qarant, başqa ölkələrdə torpaq sahibi olmaqdır.
Bu gələcəyi təminat altına alır. Naçararyanın bu sözləri valideynlərimə misilsiz təsir göstərib. Anam bir
çox müsəlmanların həqiqətən çox mədəni olduqlarını söyləyir.
Bu söhbətin üstündən iki gün keçəndən sonra telefon zəng çaldı. Telefonda sevincindən gülən və
ağlayan Nino mənə xəbər verdi ki:
– Anamla, atam bizə xeyir-dua verdilər. Allaha çox şükür.
– Nino, qoy əvvəlcə sənin atan mənə zəng eləsin. Çünki ilk gəlişimdə o məni təhqir edib. Elə də oldu.
Knyaz mənə zəng çaldı. Knyazın səsi mülayim və mərhəmətli idi: “Qızımın qəlbindəkiləri oxumağa
çalışdım. Qızımın sizə qarşı olan hissləri daxilən müqəddəsdir. Bu durumda onun yolunu kəsmək
günah olardı. Bizə gəlin, Əli xan!”
Getdim onların evlərinə, Ninonun anası məni görüb öpdü və ağladı. Knyaz Kipiani bayramsayağı
geyinmişdi. O da nikahdan, ər-arvadlıqdan danışdı. Amma onun fikirləri atamınkındən fərqli idi.
Knyazın fikrincə, nikah qarşılıqlı etimad və qarşılıqlı qayğıya əsaslanır. Ər ilə arvad həmişə
məsləhətləşməli və işdə biri-birlərinə kömək etməlidirlər. Onlar həmişə yadda saxlamalıdırlar ki, ikisi
də azad ruhlu və bərabər hüquqlu insanlardır.
Ninonu heç bir zaman çadra geyməyə məcbur etməyəcəyimə və hərəmxanada saxlamağa cəhd
göstərməyəcəyimə dair onlara söz verdim. Nino içəri girdi və mən onun alnından öpdüm. Başını
çiyinləri arasında gizlətməyə çalışan Nino kömək istəyən kiçicik bir quşa bənzəyirdi.
Knyaz da əlavə edib dedi:
– Amma bu işdən heç kimin qətiyyən xəbəri olmamalıdır. Əvvəlcə Nino məktəbi bitirməlidir, sonra
isə bu işi hamıya bildirərik. Qızım, çalış yaxşı oxu. Əgər imtahandan kəsilsən, daha bir il gözləməli
olacaqsan.
Nino qələm kimi olan qaşlarını qaldırdı: “Arxayın ol, ata. Mən hər iki imtahandan müvəffəqiyyətlə
çıxacam:həm məktəbdə, həm də ailədə. Hər iki halda Əli xan mənə kömək edəcəkdir”.
Onların evindən bayıra çıxdığım zaman gördüm ki, Naçararyan maşının yanında dayanıb məni
gözləyir. Onun domba gözləri mənə zillənmişdi.
– Naçararyan, – deyə səsləndim – sənə nə istəyirsən hədiyə edim: Dağıstanda bir kənd, və yaxud bir
İran ordeni? Bəlkə Ənzəlidə portağal bağları istəyirsən?
O, əlini çiynimə qoyub dedi:
– Onların heç birini istəmirəm. Taleyin təkərini düz yola çəkə bildiyim üçün xoşbəxtəm. Bu mənim
üçün kifayətdir.
Minnətdarlıqla onun üzünə baxdım. Şəhərdən çıxıb Bibi-heybət körfəzinə tərəf getdik. Çirkli qara
maşınlar neft hopmuş torpağa işgəncə etməklə məşğul idilər. Naçararyan mənə necə canfəşanlıq
edirdisə, Nobel kompaniyası eyni coşqunluqla ölkənin təbii mənzərəsini dəyişdirmək işini başa
çatdırırdı. Dənizin böyük bir qismi torpaqla doldurularaq qurudulmuş və sahilə birləşdirilmişdi. İşini
bilənlərdən bir nəfər torpaqla doldurulmuş yeni ərazinin üzərində kiçik bir çayxana açmışdı. Biz orada
oturub Çin çayı içdik. Alkoqol kimi sərt olan bu çay dünyanın ən nəfis çayı idi. Çayın gözəl ətrindən
məst olan Naçararyan Qarabağa hücumu gözlənilən türklərdən və Anadoludatürklərlə ermənilər
arasındakı qırğınlardan danışırdı.
– Qorxma, – dedim. Əgər türklər Bakıya gələrlərsə, səni evimdə gizlədərəm.
Naçararyan cavab verdi ki, o heç nədən qorxmur.
Nargin adasının arxasında ulduzlar parıldaşırdı. Sahilə dilsiz bir sükut çökmüşdü: “Dənizlə sahil daimi
müdarizədə əbədi birləşən ərlə arvad kimi idi”. Bunu görəsən mənmi dedim, yoxsa Naçararyan? Artıq
yadımda deyildi. Naçararyan məni evimizə gətirdi. Atamın yanına gedib dedim: “Knyaz Kipiani
Şirvanşirlər ailəsinin ona göstərdiyi hörmət üçün minnətdarlığını bildirir. Nino artıq mənim
nişanlımdır. Sabah onlaragedin və qalan məsələləri də həll edin.
Mən çox yorğun və çox xoşbəxt idim.

Günlər həftələrə, həftələr də aylara qarışıb gedirdi. Bu zaman ərzində dünyada, ölkəmizdə və evimizdə
çox şeylər baş vermişdi. Gecələr də uzanmışdı. Ağaclardan tökülən saralmış yarpaqlar Qubernator
bağının cığırlarını örtmüşdü. Payız yağmurları üfüqü qaraltmışdı. Dənizin üzərində nazik buz layları
üzürdü və onlar sahildəki qayalıqlara dəyib parçalanırdı. Günlərin birində küçələr ağappaq qarla
örtüldü və bir müddət qış hökm sürdü. Sonra gecələr yenə də qısalmağa başladı.
Səhradan şəhərə ağır addımlarla yüklü dəvələr gəlməyə başladı. Dəvələrin sarı tükləri quma, torpağa
bulaşmış və əbədiyyətə baxan gözləri hələ də uzaqlara zillənmişdi. Dəvələr güllə və silah dolu sandıqlar
daşıyırdılar. Bunların hamısı böyük bir döyüşdə ələ keçirilmiş hərbi qənimət idi. Türk əsirləri də cır-
cındıra çevrilmiş boz rəngli uniformalarında küçələrdən keçirdilər. Onlar dəniz sahilinə tərəf
gedirdilər. Orada əsirləri kiçik gəmilərə doldurub Nargin adasına aparırdılar. Əsirlər bu adada
dizenteriya xəstəliyindən, aclıqdan və vətən həsrətindən məhv olurdular. Qaçmağa müvəffəq olanlar
İranın duz basmış səhralarında və yaxud da Xəzər dənizinin boz rəngli dalğalarında can verirdilər.
Müharibə çox uzaqlarda gedirdi. Amma indi gözlənilmədən müharibə gəlib lap yaxına çatmışdı. Biz
onu yaxından hiss edə bilirdik.
Şimaldan əsgərlərlə, Qərbdən isə yaralılarla dolu qatarlar gəlirdi. Çar öz əmisini komandan
vəzifəsindən kənar edib, orduya özü rəhbərlik etməyə başlamışdı.
Çarın əmisi indi Qafqazın hökmdarı idi. Onun qaranlıq və qorxunc kölgəsi vətənimizin üzərinə
çökmüşdü. Böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin uzun və arıq əlləri Anadolunun mərkəzinə qədər
uzanırdı. O, çara qarşı bəslədiyi qəzəbini ordularının amansız və vəhşicəsinə hücumları ilə soyudurdu.
Böyük knyazın qəzəbi ilə gurlayan ordu qarlı dağları və qumlu səhraları aşaraq Bağdad, Trabzon və
İstanbula qədər uzanıb gedirdi. Camaat ona “uzun Nikolay” ləğəbini vermişdi. Onun vəhşi
çılğınlığından, qəzəbə gəlmiş müharibə qudurğanlığından hamı vahimə ilə danışırdı. Müharibəyə bir
çox ölkələr qoşulmuşdular. Cəbhə Əfqanıstandan Şimal dənizinə kimi uzanırdı. Müxtəlif
hökmdarların, dövlətlərin və sərkərdələrin adları, cəbhədə can vermiş qəhrəmanların cəsədlərinə
qonmuş zəhərli milçəklər kimi qəzetlərin səhifələrini doldururdu.
Yenə yay gəldi. Qızmar günəş səhərin başına od yağdırırdı. Küçələrdəkiasfalt adamın ayaqları altında
əriyirdi. Şərqdə və həm də Qərbdə zəfərlər bayram edilirdi.
Mən vaxtımı çayxanalarda, kafelərdə, dostlarımın yanında və evimdə keçirirdim. Erməni Naçararyanla
dostluq etdiyimə görə bir çoxları məndən üz döndərmişdilər. İlyas bəyin alayı hələ də şəhərdə idi.
Onlar kazarmanın tozlu həyətində hərbi təlim keçirdilər. Opera, teatr və kinoteatrlar müharibədən
qabaq olduğu kimi tamaşaçıların üzünə açıq idi. Çox şeylər baş vermişdi, amma ölkəmizdə və evimizdə
heç bir şey dəyişməmişdi.
İmtahanların yükü altında inildəyən Nino yanıma gələn zaman onun gözlərində dərin bir qorxu var
idi. Xalam qızı Aişə müəllimlərin Şirvanşirin nişanlısına mərhəmət göstərib sinif jurnalına bir-birinin
ardınca “kafi” qiymətlər yazdıqlarını xəbər verdi. Nino ilə birlikdə küçədə gəzən zaman onun məktəb
rəfiqələri böyük bir maraqla arxamızca baxıb, bizi gözdən itənə qədər izləyirdilər. Biz şəhər klubuna,
teatrlara və rəqs gecələrinə gedirdik.
Ancaq nadir hallarda tək qalırdıq. Dostlarımız bizi xeyirxahlıqla keçilməz bir qala divarı kimi əhatə
edirdilər. İlyas bəy, Məmməd Heydər, Naçararyan və hətta dindar Seyid Mustafa belə bizi müşayiət
edirdilər. Onların öz aralarında sözləri bir-birilə tutmurdu. Kök və zəngin olan Naçararyan şampan
şərabı içib, Qafqaz xalqları arasındakı qarşılıqlı məhəbbətdən danışdığı zaman Məmməd Heydərin
əhvalı pozuldu və dözməyib dedi: “Cənab Naçararyan, mənə elə gəlir ki, qayğıkeşliyiniz yersizdir.
Çünki müharibədən sonra onsuz da cüzi miqdarda ermənilər sağ qalmış olacaqlar”.
Nino yerindən atılıb səsləndi:
– Amma Naçararyan sağ qalan kişilərdən biri olacaqdır.
Naçararyan söhbətə qarışmayıb, şampan şərabı içməkdə davam edirdi. Mənim eşitdiyimə görə o,
bütün pullarını İsveç banklarına keçirmək niyyətindədir. Mən Məmməd Heydərdən Naçararyanla bir
az mehriban olmağı xahiş etdim. O, qaş-qabağını sallayıb dedi: “Heç bilmirəm nə səbəbdən ermənilərə
nifrət edirəm”.
Bu əhvalatın üstündən günlər, həftələr, aylar keçdi. Nəhayət, imtahan günü gəldi, Nino müqəddəs
kraliça Tamara litseyinin imtahan zalında dayanıb riyazi tənliklərin həll edilməsində, klassik əsərlərdən
iqtibaslar və tarixi rəqəmlər vasitəsilə kamilliyini sübuta yetirdi və məzun oldu.
Buraxılış gecəsindən sonra sevincindən özünə yer tapa bilməyən Ninonu evlərinə gətirəndən sonra
qoca Kipiani dedi:
– İndi siz nişanlısınız. Hazırlaşın Əli xan, Tiflisə gedirik. Sizi ailəmizlə tanış etmək istəyirəm. Beləliklə,
biz Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə yola düşdük.
Tiflis sıx bir meşəni xatırladırdı. Bu meşədə hər bir ağacın öz adı vardı. Hər bir ağac o birisinin ya
əmisi, ya əmioğlusu, ya dayıoğlusu, ya xalası, ya da xalası qızı idi. Bu şəhərdə yolu tapmaq, azmaq insan
üçün o qədər də asan iş deyildi. Adlar köhnə palıda vurulmuş balta səsikimi adamın qulağında
cingildəyirdi:
Orbeliani, Çavçavadze, Sereteli, Amilaxari, Abaşidze şəhərin kənarında Didube bağında ziyafət verirdi.
Çalğıçılar gürcü zurnasında kaxetiyalıların döyüş havası olan “Mravalyaver”i və çılğın xevsurların “Lilo”
rəqs havalarını çaldılar. Qutaisidən gələn Abaşidze familli əmi oğlu İveriya dağının mahnısı olan
“Mqali Deliya”nı oxudu. Bir əmioğlu da “Davlur” rəqsini oynadı. Ziyafət bütün gecə davam etdi.
Günəş dağların arxasından yavaş-yavaş işıq saçmağa başlayanda musiqiçilər himn çalmağa başladılar:
“Dur, ey kraliça Tamara, Gürcüstan sənin üçün ağlayır”. Mən dinməz-söyləməzNinonun yanında
oturmuşdum. Birdən birə qabağımızda xəncər və qılınclar parladı.
Sübh ala qaranlığında bir dəstə əmi oğlanlarının ifa etdikləri gürcü xəncər rəqsi maraqsız bir səhnə
oyununu xatırladırdı.
Yanımda oturanların söhbətlərinə qulaq asırdım: Onlar keçmiş yüz illiklərdən bu günümüzə qədər
uzanıb gələn yanğılardan danışırdılar: Saakadze komandasında olan Sereteli nəslinin bir nümayəndəsi
Tiflisi Çingiz xandan müdafiə edib.
Yəqin xəbəriniz var ki, Çavçavadzelər nəsli, Kral nəslindən olan Baqrationlardan daha çox qədimdir.
Birinci Orbeliani kim idi və haradan gəlmişdi? Necə yəni haradan. O, üç min il bundan qabaq Çindən
gəlmişdi. Çin imperatorunun oğullarından biri idi. Orbeliani nəslindən olan bəziləri indi də
qıyıqgözdürlər.
Utancaq-utancaq ətrafa göz gəzdirdim. Bütün bu köklülərin qabağında məndən əvvəl əbədiyyətə
qovuşan Şirvanşirlər kimlər, idi?
Nino mənə təsəlli verdi: “Sən bunlara fikir vermə, Əli xan. Mənim əmilərim çox qədim və adlı-sanlı
nəsildəndir. Amma bir fikirləş. Sənin ulu babaların Tiflisi fəth etdikləri zaman, bəs onların əcdadları
harada idilər?
Heç bir şey demədim, amma qürurlandım. Nino eləindidən, öz qohum-əqrabasının içərisində özünü
Şirvanşir arvadı hesab edirdi. Mən minnətdarlıqla ona baxdım. Fərəhlənməyəsən nə edəsən!
Qırmızı Kaxetiya şərabı duru atəş kimi idi. Mən tərəddüdlə qədəhimi qaldırıb Orbeliani ailəsinin
şərəfinə sağlıq dedim. Yaşlı bir qadın başını mənə tərəf əyib dedi: “Bu şərab safdır, çünki tanrı ona
nəfəs vermişdir. Arxayın için, Əli xan. Bunu çox az adam bilir. O biri məstliklərin hamısı şeytandan
gəlir”.
Biz şəhərə qayıdan vaxt hava tamam işıqlanmışdı. Otelimə getmək istəyirdim. Lakin əmioğlu idi, ya da
əmi idi, bilmədim, o məni saxlayıb dedi:
– Keçən gecə siz Orbeliani ailəsinin qonağı idiniz, bu gün isə mənim qonağımsınız. Səhər yeməyini
“Purqvinoda” edəcəyik. Günorta da dostlarımızla birgə nahar edəcəyik.
Mən gürcü qonaqpərvərliyinin əsiri olmuşdum. Bir həftəm elə bu minvalla ziyafətlərdə keçmişdi: Hər
gün Alazan və Kaxetiya şərabları, kabablar və motal pendirləri və s. əmioğlular gürcü
qonaqpərvərliyinin keşiyini çəkən əsgərlər kimi bir-birini əvəz edirdilər. Dəyişən onlar idi,
dəyişmədən yerində qalan isə mənimlə Nino idi. Ninonun səbrinə məəttəl qalmışdım. Həftənin
axırında o, hələ də bahar şehi kimi gümrah idi. Ninonun gözləri gülür, dodaqları da əmioğlularla,
xalalarla, bibilərlə və onların qızları ilə söhbət etməkdən yorulmaq bilmirdi. Onun gecə, gündüz rəqs
etmiş, şərab içmiş və gözünə yuxu getməmiş olduğunu sadəcə səsindəki balaca xırıltı bildirirdi.
Səkkizinci günün sabahı Sandro, Dodiko, Vameç və Soso adlı qohumlar yatdığım otağa gəldilər. Mən
qorxmuş halda yorğanı başıma çəkdim. Lakin onlar zalımcasına başladılar sözə:
– Əli xan, bu gün siz Çakelilərin qonağısınız. Sizi onun Qacoridəki malikanəsinə aparacayıq.
Qaş-qabağımı sallayıb dedim ki, mən bu gün heç kimin qonağı deyiləm. Qoy bu gün mən yazıq
şəhidin üzünə cənnət qapıları açılsın və məlaikə Mikayıl alovlu qılıncı ilə məni cənnətə salsın, çünki
mən xoş əməl yolundahəlak olmuşam.
Sözlərim onlara heç bir təsir eləmədi. Onlar bir-birinin üzünə baxıb bərkdən mərhəmətsizcəsinə
qəhqəhə çəkdilər. Sonra da bir kəlmə söz dedilər: “Kükürd suyu vannası”.
“Kükürd suyu vannası” deyə təkrar etdim. Nə kükürd suyu vannası, o ancaq cəhənnəmdə olur.
Halbuki mən cənnətə gedirəm.
Qohumlar dedilər ki, yox, elə ən yaxşısı kükürd suyudur. Çalışdım ki, ayağa durum. Başım qurğuşun
kimi ağırlaşmışdı. Əl-ayağım keyimişdi, onları elə bil heç də hiss etmirdim. Güzgüyə baxarkən orada
parlaqlığını itirmiş gözlərlə, rəngi qaçmış bir sifət gördüm.
Öz-özümə deyinə-deyinə: “Mənə belə yaxşıdır. Həqiqətən Kaxetiya şərabı maye atəşi imiş? Bəs
bilmirdin ki, müsəlman şərab içməz”.
Vamec mənə müraciət edib dedi:
– Biz Ninoya xəbər verərik. Dörd saatdan sonra Qacoriyə gedəcəyik. O vaxta qədər sən də özünə
gələrsən.
Vamec eşiyə çıxdı. Mən onun telefonla danışdığını eşidirdim: “Əli xan birdən-birə kefsizləmişdi. İndi
onu kükürdlü hamamlara aparıb, kükürd suyu ilə müalicə edərlər. Prinses Ninoya söyləyin ki, ailəsi ilə
birlikdə elə indi Qacoriyə yola düşsünlər. Biz də bir az sonra gələrik. Əli xanın xəstəliyi təhlükəli deyil.
Sadəcə özünü o qədər də yaxşı hiss etmir”.
Güclə ayağa durdum. Başım gicəllənirdi. Gürcü qonaqpərvərliyi Tehranda əmimin sakit və alicənab
qonaq qəbulundan tamamilə fərqli idi. Əmimin evində oturub tünd çay içirsən, şerlərdən və bildiyin
elmlərdən danışırsan. Halbuki burada şərab içirlər, rəqs edirlər, şərqilər söyləyirlər və deyib-gülürlər:
bu ziyafətdəki qonaqlar üzü yola olduqları kimi, həm də sərt sifətli idilər. Bu imişmi Avropanın qapısı?
Yox, təbii ki, yox. Bu ölkə Asiyanın digər hissələrindən fərqlənirdi. Bura darvaza olmağına darvazadır,
amma bu darvazanın qapısı haraya açılır? Bəlkə də uşaq sevincində, qayğısız uşaq oyunlarında təcəssüm
tapan bir müdrikliyə aparırdı, bu darvaza! Bilmirdim. Bildiyim şey o idi ki, çox yorğunam. Pilləkənlə
yırğalana-yırğalana aşağı düşdüm. Faytona mindik.
“Kükürdlü hamamlara! – deyə Sandro faytonçuya çığırdı. Faytonçu atları qamçıladı və şəhərin Meydan
məhəlləsindən keçib, gümbəzli böyük bir binanın qabağında dayandıq. Binanın qapısının ağzında
canlıdan çox skeleti andıran yarıçılpaq bir kişi dayanıb, bizi gözləyirdi. Bu kişi elə xəyala getmişdi ki,
gözləri açıq ola-ola bizi görmürdü.
“Qamarcoba, Mekisse” deyə Sandro ona müraciət etdi. Qapıdakı kişi diksinərək özünə gəlib baş əydi
və dedi: “Qamarcoba, Tevadi, Salam knyaz”. Sonra da o, qapını açıb bizi binanın iri salonuna apardı.
Salon çox böyük və isti idi. Daş döşəmələrinin üzərində çılpaq adamlar uzanmışdılar. Biz paltarlarımızı
soyunduq və koridordan keçib ikinci otağa girdik. Otağın döşəməsində kvadrat biçimli böyük dəliklər
var idi. O dəliklər buxarlanan isti kükürdlü sularla dolu idi.
Sandronun səsi elə bil çox uzaqdan gəlirdi: “Çox qədim zamanlarda bir kral ova çıxmışdı. O, ov
quşunu bir meşə xoruzunun üstünə şığıdır. Kral ov quşunun ovu ilə birlikdə geri dönməsini xeyli
gözləyir. Lakin nə ov quşu, nə də meşə xoruzu geri qayıdır. Nəhayət, kral başlayır onları axtarmağa.
Axtara-axtara gəlib çıxır balaca bir meşəliyə. Bu meşəlikdə kükürdlü su axırdı. Kral ov quşunun da,
meşə xoruzunun da kükürdlü çayda boğulub öldüyünü görür. Kral kükürdlü suları gördükdən sonra
elə həmin yerin yanında Tiflis şəhərinin təməl daşını qoyur. İndi sənin dediyinə görə, meşə xoruzu
hamamı buradadır. O balaca meşəlik də şəhərin Meydan məhəlləsində yerləşirmiş.
Gümbəzli binanın içi kükürd buxarı ilə dolmuşdu. İsti hamamı kükürd iyi bürümüşdü. Elə bil lax
yumurtanın iyi idi. Qohumların bədəni tərdən parıldayırdı. Əlimi köksümə sürtərək ovuşdurdum,
kükürd bədənimə yeriyirdi. Mən bu şəhəri fəth etdikdən sonra kükürdlü hamamlarda çimən bütün
cəngavərləri və fatehləri xatırladım. Cəlaləddin Xarəzmi, Topal Teymuru və Çingiz xanın oğlu
Cığatayı. Tökdükləri qandan sərxoş olmuş bu şəxslər, sonra kükürd suyuna girib qanlı ağırlığı yuyub
yüngülləşmişdilər.
– Bəsdi Əli xan, çıx bayıra.
Qohumumun səsi məni xəyaldan ayıltdı. Yavaş-yavaş kükürdlü sudan çıxdım, yandakı otağa keçib
taqətsiz halda daş döşəmənin üstünə sərildim.
– Mekisse! – deyə Sandro çığırdı.
Bizi buraya gətirən Mekisse gəldi. Sonradan onun hamamçı olduğunuöyrəndik. O, çılçılpaq idi və
ülgüclə qırxılmış başına çalma qoymuşdu. Sən demə, kisəçi də o elə özü idi. Mən üzü üstə uzandım,
Mekisse kürəyimə sıçradı. O, xalı üstündə rəqs edən rəqqas kimi kürəyimi məharətlə tapdalayırdı.
Bundan sonra onun barmaqları biz kimi ətimə batırdı. Qollarımı elə bururdu ki, sümüklərimin
xırçıltısını eşidirdim. Qohumlarım yanımda durub ona məsləhət verirdilər.
– Mekisse, bir də onun kürəyinə atıl. Hə, bax belə yaxşıdır. İndi onun sol tərəfini əməlli başlı ovxala.
Bu masajdan sonra yüngülləşmişdim. Ağappaq sabun köpüyünün içində uzanmışdım. Kisəçinin əməyi
hədər getməmişdi. Hiss edirdim ki, bədənimin bütün əzələlərinə güc qayıdır.
“Bəsdir” – deyə Mekisse dilləndi. Mən özümü güclə qaldırdım. Yandakı otağa keçib ikinci hovuzun
soyuq kükürdlü suyuna girdim. Birdən-birə soyuq suyun içinə girəndə bir an nəfəsim tutuldu. Bir
azdan sonra əzələlərim yumşalmağa başladı. Ağ bir qətfəyə bürünüb dala qayıtdım. Qohumlarımla
Mekisse ümid dolu gözlərlə mənə baxırdılar. Mən çox ciddi bir tərzdə dedim ki, “acmışam” və bardaş
qurub oturdum.
Qohumlarım “o sağalıb” deyə birgə səsləndilər və “tez qarpız, pendir, xiyar, göyərti, çörək və şərab
gətirin!” dedilər.
Müalicəm qurtarmışdı.
Biz hamamın giriş salonunda oturub, yemək-içməklə məşğul olduq. Bütün yorğunluğum və zəifliyim
keçib getmişdi. Buz kimi qarpızın qıpqırmızı şirin dilimi bədənimdəki kükürd iyisini aparmışdı.
Qohumlarım da ağ “Napareyli” şərabını qurtum-qurtum içirdilər. “Görürsən də!” deyə Dodiko sözə
başladı, amma sözünü bitirmədi. Çünki bu bircə “görürsən də” sözü hər şeyi ifadə edirdi. Ölkələrinin
kükürdlü su vannasından duyulan qürur, gürcü qonaqpərvərliyindən “ziyan görmüş” qonaqlara qayğı
hissi və Dodikonun müsəlman qohumunun zəifliyindən ötrü boynuna götürdüyü məsuliyyət hissi bu
bir kəlmə ilə ifadə olunurdu.
Ziyafət süfrəmizə çoxlu adam qoşulurdu. Çılpaq qonşularımız şərab şüşələrini əllərində silah kimi
tutub süfrəmizə yaxın gəlirdilər. Knyazlar, onların borc verənləri, asan varlanmaqyolunu axtaran
adamlar, bilici kişilər, şairlər və dağ yerlərindən gələn mülk sahibləri... gürcü bərabərliyinin şən bir
simvoluhalında gəlib bizimlə bir süfrə başında oturdular. Bu artıq hamam deyildi, daha çox klub,
qəhvəxana və yaxud da çılpaq, gülməli adamların, qayğısız, gülər gözləri olan insanların yığıncağı idi.
Balaca gözlü kök bir kişi sözə başladı:
– Osmanlılar gəlirlər. Eşitdiyimə görə bir alman generalı elə bir top gətirib ki, onu atanda mərmi düz
gəlib Tiflisdəki Sion məbədinə dəyə bilər.
– Siz yanılırsınız, knyaz, – deyəbaşqası cavab verdi.
– Bu topu hələ düzəltməyiblər. Onu düzəltməyi planlaşdırıblar. Əgər top hazır olsa belə, onunla Tiflisi
vurmaq olmaz.Almanların əlində olan bütün xəritələr yanlışdır. Çünki onları hələ müharibədən əvvəl
ruslar hazırlayıb almanlara ötürmüşlər.
Küncdən biri dərindən ah çəkdi. Başımı çevirib baxanda, ağ saqqallı, qartal burunlu qoca bir kişini
gördüm. Qoca dərindən ah çəkərək sözə başladı:
– Zavallı Gürcüstan! Biz odla su arasında qalmışıq. Müharibədə almanlar qələbə çalsalar, Tamara
məmləkətinin axırı çatacaq. Ruslar müharibədə qalib çıxsalar, bəs nə olacaq? O zaman soluq sifətli çar
öz istəyinə nail olacaq, amma böyük knyazın barmaqları xirtdəyimizi daha bərk sıxacaqdır. Elə indi ən
igid gənclərimiz müharibə meydanlarında həlak olurlar. Sağ qalanları isə ya böyük knyaz və yaxud
başqa bir düşmən boğacaq. Biz çıxılmaz bir vəziyyətədüşmüşük. Bizim döyüş ruhumuz birdən-birə
sönüb gedəcək. Tamara məmləkətinin axırı çatıb. Bizim günümüzə baxın: döyüşçülərimiz balaca boy
və zəif, məhsullarımız pis, şərablarımız da turş.
Qoca ağır nəfəs alaraq susdu. Biz də susmuşduq. Birdən boğuq bir pıçıltısəsi eşidildi:
– Onlar Baqrationu öldürdülər. Çarın qardaşı qızını götürüb qaçdığı üçün ruslar ondan intiqam aldılar.
Çarın özü onu İrəvan alayınınkomandanı təyin edib cəbhəyə yolladı. Baqration da aslan kimi döyüşdü,
amma on səkkiz güllə ilə vurulub öldürüldü.
Qohumlarım şərab içirdilər. Mən də bardaş qurub, gözlərimi yerə zilləyərək Baqrationu düşünürdüm.
Baqrationun ailəsi xristian aləminin ən qədim knyaz nəsli idi.
Saqqallı qoca haqlı idi. Gürcüstan həqiqətən də odla su arasında qalmışdı.
Süfrə ətrafında oturanların biri dilləndi:
– Baqrationun bir oğlu qalıb – Teymuraz Baqration, əsl kraldır ki, var. Ona xələl toxunmasın deyə bir
nəfər onu gizlədib qoruyur. Araya yenə sükut çökdü. Mekisse kürəyini divara söykəyib özünü dininə
həsr etmiş bir peyğəmbər ədası ilə dayanmışdı.
Dodiko sükutu pozub, əsnəyərək dedi:
– Bizim ölkəmiz qeyri-adi gözəl bir ölkədir. Tiflis şəhəri və onun kükürdlü hamamları, Kaxetiya
şərabları! Hələ bir düzənliyin ortasından şırıltı ilə axan Alazan çayına baxın. Gürcüstan məhv olursa
belə, gürcü olmaq xarüquladə bir şeydir. Sizin burada etdiyiniz söhbətlər ümidsizlik yaradır. Amma
deyin görüm, Tamara məmləkətində bundan yaxşı günlər görən olubdumu? Heç vaxt, elə həmişə belə
olub. Buna baxmayaraq yenə də çaylarımız şırıltı ilə axır, bağları böyüyür, xalqımız da çalıb-oynayır.
Bütün ümidsizliyə baxmayaraq, bizim Gürcüstanımız gözəldir və gözəl olaraq da qalacaq.
Bu qəddi-qamətli Dodiko sözünü qurtarıb ayağa durdu. Məxmər kimi yumşaq dərisi olan bu cavan
oğlan müğənni və qəhrəmanlar nəslindən idi.
Küncdə oturan ağsaqqallı qoca xoşbəxtcəsinə gülümsəyib dedi:
– Şükürlər olsun ki, belə dəliqanlılarımız var, olmaqda da davam edəcək.
Vamec mənə tərəf əyilərək pıçıldadı: “Əli xan, unutma ki, bu gün sən Qacoridə Şakelilərin
qonağısan”.
Hamımız qalxıb geyindik və bayıra çıxdıq. Faytonçu qamçını şappıldatdı. Vamec də: “Şakelilər qədim
zadəgan nəslindəndirlər...” deyib sözə başlayanda mən ürəkdən qəhqəhə çəkib güldüm.

Nino ilə Qolovinski prospektindəki “Mefistofel” kafesində oturmuşduq. Müqəddəs Davud dağı və
onun təpəsindəki qədim monastır qarşımızda ucalırdı. Qohumlarımız bizə bir günlük istirahət
vermişdilər. Nino monastıra baxırdı. Mən onun nə barədə düşündüyünü bilirdim. Bizim ziyarət etmiş
olduğumuz Davud dağında bir məzar vardı. Bu məzarda tanınmış şair və əlahəzrət çarın naziri
Aleksandr Qriboyedov yatırdı. Onun məzar daşının üzərində arvadı Nino tərəfindən aşağıdakı sözlər
yazılmışdı:
“Sənin ağlın və əməllərin unudulmazdır, amma nə üçün Ninonun məhəbbəti sənin ömründən uzun
yaşadı?”
Nino? Bəli, Nino. O Nino Çavçavadze idi. Tanınmış şair və çarın naziri olan Qriboyedov Nino ilə
evlənəndə, Ninonun on altı yaşı vardı. Nino Çavçavadze mənim yanımda oturan Ninonun böyük
xalası idi. Tehranda camaat rus nazirinin evini mühasirəyə alan zaman Ninonun on yeddi yaşı var idi.
Camaat oradakı qarışıqlığın içindən “Ya Əli! Ya Əli!”- deyə qışqırırdılar. Nazir Qriboyedovun balaca
bir xəncəri və bir tapançası var idi. Camaat evə zorla girdikdən sonra Zilli Sultan küçəsindən olan bir
dəmirçi əlindəki iri kürz ilə naziri vurub onun sinəsini parçalamışdı. Nazirin meyitini çöllüyə
atmışdılar. Onun başını isə itlər parçalamışdı. Şair və çarın nazirindən qalan bu olmuşdu. İran şahı
Fətəli şah Qacar bu qırğından çox razı qalmışdı. Onun vəliəhdi Abbas Mirzə də çox xoşbəxt idi. Bu
qarışıqlığı həyata keçirənlərdən biri olan fanatik qoca Məşədi Ağa şahdan çoxlu mükafat almışdı.
Böyük əmim Şirvanşirə də şah Gilanda bir malikanə bağışlamışdı.
Bütün bunlar yüz il bundan qabaq baş vermişdi. İndi isə mən Şirvanşir nəslinin övladı, Qriboyedovun
arvadının yaxın qohumu olan Nino ilə birlikdə Tiflisdə “Mefistofel” kafesində oturmuşuq.
Başımla Davud dağını Ninoya göstərib dedim:
“Sən də mənim məzarımın daşına bu qədər gözəl sözlər yazdıracaqsanmı?”
– Bəlkə də, - deyə Nino cavab verdi. Ancaq bu sənin davranışından asılıdır.Özünü yaxşı aparsan,
yazdıraram.
Nino qəhvəsini axıra kimi içdi.
– Dur gedək şəhəri gəzək, – dedi.
– Ayağa durdum. Bir uşaq anasını sevən kimi, Nino də bu şəhəri elə sevirdi. Biz Qolovinski prospekti
ilə köhnə şəhərin dar küçələrinə tərəf getdik. Sion kilsəsinə çatanda Nino dayandı. Biz kilsəyə girdik.
Kilsənin içi qaranlıq və rütubətli idi. İçəridə, üzüm tənəyindən düzəldilmiş bir xaç asılmışdı.
Gürcüstana nur gətirən müqəddəs Nino bir üzüm tənəyini ilk dəfə ziyarət etdiyi qərbdən gətirmişdi.
Nino kürsünün önündə xaç çəkib, başını qaldırdı və yuxarıda asılmış müqəddəs himayəçinin rəsminə
baxdı. Sonra o, “müqəddəs Nino, məni bağışla” – deyə pıçıldadı.
Kilsə pəncərələrindən içəri düşən işıqda mən onun gözlərinin yaşlı olduğunu gördüm.
– Gəl buradan gedək, – dedim. Nino itaətkarcasına kilsədən çıxdı. Dinməz-söyləməz küçələri gəzdik.
Nəhayət mən dilləndim:
– De görüm, müqəddəs Nino sənin hansı günahlarını bağışlamalıdır?
– Səni, Əli xan.
Onun səsi qəmgin və yorğun idi. Tiflis küçələrində Nino ilə birlikdə gəzmək xatalı bir hərəkət idi.
– Nə üçün?
Biz artıq meydana çatmışdıq. Gürcülərkafelərdə, elə küçənin ortasında oturmuşdular. Haradansa zurna
səsi gəlirdi. Lap aşağılarda isə Kür çayı köpüklənə-köpüklənə axırdı. Nino çox uzaqlara baxırdı. Elə bil
ki, o, uzaqlarda öz keçmişini axtarırdı.
– Nə düşünürsən, – deyə soruşdum.
– Səni və bütün olub keçənləri, – deyə Nino cavab verdi.
Mən onun nə demək istədiyini başa düşdüm. Lakin yenə də ondan soruşdum:
– Nə dedin?
Nino dayanıb sözə başladı:
– Get Tiflisi gəz və şəhərə diqqətlə bax. Bu şəhərdə heç çadralı qadın görəcəksənmi? Yox. Burada heç
Asiya şəhərlərinin havası duyulurmu? Yox, bu şəhər başqa bir dünyadır. Küçələri enli, insanları isə açıq
qəlblidir. Əli xan mən Tiflisdə olduğum zamanlar özümü ağıllı bir insan kimi hiss edirəm. Çünki
burada Seyid Mustafa kimi sarsaqlara və Məmməd Heydər kimi başıboşlara rast gələ bilməzsən.
Burada həyat rahat və şəndir.
Lakin bu ölkə çəkiclə zindan arasındadır, Nino.
Nino balaca ayaqları ilə daş döşəmənin üzərində atlana-atlana yeriyərək söhbətinə davam etdi: “Bax elə
səbəb də budur. Topal Teymur Tiflisi yeddi dəfə yerlə-yeksan edib, sonra isə türklər, iranlılar, ərəblər
və monqollar da ölkəmizə yürüşlər etmişlər. Onlar Gürcüstanı xarabaxanaya çevirmişlər, insanları qətlə
yetirmişdilər, lakin heç bir zaman ona sahib ola bilməmişdilər. Müqəddəs Nino buraya üzüm
tənəklərini Qərbdən gətirmişdi. Deməli biz də Qərbə mənsubuq. Bizim ölkə Asiyaya aid deyil, biz də
Asiyalı deyilik. Biz Avropanın şərqində yerləşən bir ölkəyik. Məgər sən burada bunu hiss etmirsən?”
Ninonun qaşları çatılmış və addımlarını tez-tez atmağa başlamışdı. Onun uşaq alnı büzüşmüşdü:
“Bilirsən, sənin Ninon nəyə görə bu gün burdadır? Gəl sənə başa salım: ona görə ki, biz Topal
Teymura, Çingiz xana, Şah Təhmasibə və Şah İsmayıla mətanətlə müqavimət göstərmişik. Bax elə
buna görə də mən varam. İndi isə sən qılıncların, hər şeyi əzib keçən fillərin, ətrafında cəngavərlərin
olmadan Tiflisə gəlmisən. Halbuki sən əlləri qana bulaşmış şahların nəslindənsən. Gələcəkdə mənim
qızlarım çadra örtəcəklər və İranın qılıncı yenə də iti olan zaman mənim oğullarım və nəvələrim Tiflisi
bəlkə də yüzüncü dəfə yerlə-yeksan edəcəklər. Ah, Əli xan, biz gərək ikimiz də Qərbə mənsub
olaydıq”.
Onun əlini əlimə aldım: “Nino, sənin üçün nə istəyirsən, edim?”
– Eh, Əli xan, – mən çox axmaq qızam, – deyə Nino cavab verdi.
Mən istəyirəm ki, sən enli küçələri, geniş bulvarları olan və yaşıl meşələri sevəsən. Mən istəyirəm ki,
sən Asiyanın çürük divarlarına yapışıb qalmayasan, həyatı yaxşı başa düşəsən. Mən qorxuram ki, on
ildən sonra sən möminləşib, hiyləgər bir adama çevriləsən. Sonra da Gilandakı malikanəndə oturub
günlərin bir günü mənə deyəsən ki: “Nino, sən yalnız bir tarlasan”. İndi de görüm, məni nə üçün
sevirsən?
Tiflis Ninonu çaşdırmışdı. Nino elə bil Kürün sahilinin nəmli havasında sərxoş olmuşdu.
– Deyirsən səni nə üçün sevirəm, Nino? Mən sənin gözlərini, sənin səsini, sənin ətrini və sənin yerişini
sevirəm. Daha bundan artıq nə istəyirsən? Sevdiyim ancaq sənsən. Başa düş ki, məhəbbət deyilən şey
Gürcüstanda necədirsə, elə İranda da o cürdür. Sizin böyük şairiniz Rustaveli min il bundan qabaq
bizim durduğumuz yerdə kraliça Tamaraya məhəbbət şerlərini oxuyurdu. Onun şerləri İran rübailərinə
bənzəyir.
Nino düşünərək dedi:
– Bizim durduğumuz yerdə deyirsən? Bəlkə də elə böyük məhəbbət şairi Sayat Nova da bu yerdə
dayanmışdı? Amma gürcülərin məhəbbətini şerlərində tərənnüm etdiyi üçün şah onun başını
vurdurtmuşdu.
Bu gün mənim Ninomun kefi yox idi. Çünki o, vətəni ilə vidalaşırdı. Nino vətəninə olan dərin eşqini
əvvəlki vaxtlardan daha çox hiss edirdi. O, ah çəkib sözə başladı:
– Əli xan, sən mənim gözlərimi, burnumu, saçlarımı sevirsən, lakin sən bir şeyi yaddan çıxarırsan. O
da mənim ruhumdu. İndi de görək, sən mənim ruhumu da sevirsənmi?
Mən yorğun halda cavab verdim ki, bəli, mən sənin ruhunu da sevirəm. Qəribədir: Seyid Mustafa
deyəndə ki, “qadınlarda ruh yoxdur” mən ona gülürdüm. Amma indi Nino onun ruhunu sevdiyimi
bildirməyi məndən tələb edir. Axı bu qadın ruhu nə deyilən şeydir? Qadın sevinməlidir ki, kişi onun
ruhunun dərinliyində olanları bilmək istəmir.
– Bəs sən məni nə üçün sevirsən, Nino?
Nino birdən-birə, elə küçənin ortasında ağlamağa başladı. Yanaqlarından süzülən iri yaş damlaları onu
balaca bir uşağa döndərmişdi.
– Əli xan, bağışla məni. Mən səni sevirəm, sadəcə səni, olduğun kimi. Amma sənin yaşadığın aləm
məni qorxudur. Əli xan, mən dəliyəm. Sən işə bax ki, küçənin ortasında nişanlımla dayanıb, Çingiz
xanın bütün hərbi yürüşlərinin günahını sənin üstünə atıram. Öz Ninonu bağışla, Əli xan. Çingiz
xanın hərbi yürüşlərində gürcülərin müsəlmanlar tərəfindən öldürülməsinin məsuliyyətini sənin
üstünə atmaq da axmaqlıqdır. Ancaq başa düş ki, mən sənin Ninon, nifrət etdiyin Avropanın kiçicik
bir parçasıyam və bunu burada, Tiflisdə əvvəlki vaxtlardan daha çox hiss edirəm. Mən səni sevirəm,
sən də məni sevirsən. Lakin mən meşələri və çəmənlikləri sevirəm, sən isə dağları, daşları və çölləri
sevirsən. Çünki sən çöl övladısan. Ona görə də sənin məhəbbətindən, sənin aləmindən qorxuram.
Çaşıb qalmışdım, onun sözlərini başa düşmürdüm:
“Hə, sonra?” – deyə soruşdum.
“Sonra” – deyə Nino gözlərinin yaşını silib, yenə gülməyə başladı və başını yan tərəfə əyib dedi:
“Sonra nə olacaq? Üç aydan sonra evlənməliyik, daha bundan artıq nə istəyirsən ki?”
Nino ağlamağı da, gülməyi də, sevməyi və nifrət etməyi də bacarırdı.
O, Çingiz xanın bütün yürüşlərini mənə bağışladı və yenə də məni sevməyində davam etdi. Nino
əlimdən tutaraq məni darta-darta “Veri” körpüsündən keçirdib, bazarın əyri-üyrü dar küçələrinə
apardı. Bu Ninosayağı üzr istəmək idi. Bu bazar Tiflisin Avropa formasında olan yeganə Şərq bazarı
idi. Xalı tacirlərindən ermənilər və farslar orada İran xəzinəsinin rəngarəng ziynətlərini camaatın
qabağına tökmüşdülər. Üstündə müdrik sözlər həkk edilmiş mis və bürünc əşyalar dükanların rəflərini
doldururdu. Mavi gözlü bir kürd qızı fala baxırdı. Hər kiçik çayxananın qabağında Tiflisin saysız-
hesabsız avara və tənbəlləri yığışıb dünya məsələləri barədə boş-boş söhbətlər edirdilər. Şəhərdə
müxtəlif dildə danışanların səsi qulaqlarımızda cingildəyirdi. Ninonun kədəri bazarın min bir rəngli
qarmaqarışıqlığında itib getmişdi. İranlı aşpazlar, erməni səyyar satıcıları, kürd falçıları, osetin keşişləri,
azərbaycanlılar, ruslar, ərəblər, inquşlar, hindlilər – Asiyanın bütün xalqları Tiflis bazarının dar
yollarında görüşürdülər. Tacirlər bir çəmbər təşkil edərək dayanmışdılar. Bir Assuriyalı, bir yəhudi ilə
mübahisə edirdi. Biz yalnız bu sözləri eşidə bildik: “Mənim əcdadlarım sənin əcdadlarını Babil
əsarətinə aparanda...”
Ətrafda duranlardan qəhqəhə qopdu. Nino da yəhudilərə, assuriyalılara, qarmaqarışıq bazara, Tiflisin
daş küçələrinə tökdüyü göz yaşlarına gülürdü.
Yolumuza davam etdik. Bir neçə addım atandan sonra bir daha Qolovinski prospektindəki “Mefistofel”
kafesinin qabağına çıxdıq.
– İçəri girək mi? – deyə tərəddüdlə soruşdum. Əslində isə, nə etmək istədiyimi heç özüm də
bilmirdim.
– Yox, barışmağımızın şərəfinə gəl müqəddəs Davud dağındakı monastıra gedək.
Yan küçəyə dönüb funikulyora tərəf getdik. Bir azdan sonra mindiyimiz qırmızı rəngli kiçik vaqon
yavaş-yavaş Davud dağına qalxmağa başladı. Nino dağın təpəsindəki dillər əzbəri olmuş məşhur
monastırın yaranması tarixçəsini mənə danışmağa başladı:
“Bir çox illər bundan qabaq bu dağda müqəddəs Davud yaşayırmış. Şəhərdə isə bir kral qızı varmış. O
qız bir knyaz ilə eşqbazlıq edib, onunla günah iş tuturmuş. Bir gün knyaz qızı atır. Qız da hamilə imiş.
Bu hadisədən xəbər tutmuş kral çox qəzəblənmiş və qızını başdan çıxaran adamın kimliyini
soruşmuşdu. Qız sevgilisinin adını deməyə qorxduğuna görə onun yerinə müqəddəs Davudun adını
çəkir. Hirsindən qəzəbə gəlmiş kral əmr edir ki, Davudu onun sarayına gətirsinlər. Davudu saraya
gətirəndən sonra kral öz qızını da oraya çağırtdırır. Kralın qızı atasının qabağında da dediklərini təkrar
edir. Müqəddəs Davud də əlindəki həsasını qızın qarnına toxundurur və o zaman birdən möcüzə
yaranır. Qızın qarnındakı uşağın səsi gəlir və səs əsl günahkarın adını çəkir. O zaman müqəddəs
Davud əllərin göyə qaldıraraq dua etmiş və qız övlad yerinə daş doğmuşdu. İndi həmin daşın dibindən
müqəddəs Davud bulağının suyu fışqırmağa başlayıb. Uşağı olmayan qadınlar isə bu bulağın suyunda
çimirlər ki, uşaqları olsun”.
Nino düşüncəli tərzdə əlavə etdi: “Əli xan, indi müqəddəs Davud ölmüş və onun sehrli əsası qeyb
olmuşdu”.
Nino monastırın yaranma tarixçəsini bitirdiyi vaxt, biz artıq dağın başına çatmışdıq.
– Nino, bulaq başına getmək istəyirsənmi? – deyə soruşdum.
– Xeyr, Əli xan, bir il də gözləsəm, hər halda yaxşı olar.
Biz, monastırın ətrafını hər tərəfdən əhatə etmiş divarlarının yanında durub, şəhərə baxırdıq. Kür
çayının sahili mavi duman içində idi. Evlərin damlarından görünən kilsələrin qübbələri tənha adaları
xatırladırdı. Şəhərin şərqində və qərbində tiflislilərin dincəldikləri bağlar uzanırdı. Uzaqlarda qapqara
görünən Metex qalası ucalırdı. Bir zamanlar gürcü krallarına məskən olmuş bu qala, indi çar
imperatorluğu siyasətinə qarışmaq cəsarətini göstərmiş Qafqazlıları bu qalada saxlayırlar. Nino başını
yana tərəf çevirdi. Deyəsən bu məşhur işgəncə qalasını görən Ninoda çara olan sədaqət sarsılmışdı.
– Sənin qohumlarından Metex qalasında yatan varmı, Nino? – deyə soruşdum.
– Yox, amma sənin qohumlarından orada yatan olmalıdır. Əli xan, gedək.
– Hara gedək, Nino?
– Qriboyedovun məzarını ziyarət edək.
Monastır divarını dönüb, baxımsızlıq ucbatından köhnəlib pis vəziyyətə düşmüş bir məzar daşına
yaxınlaşdıq. Onun üzərində “Sənin ağlın və əməllərin unudulmazdır, amma nə üçün Ninonun
məhəbbəti sənin ömründən uzun yaşadı?” sözləri həkk edilmişdi.
Nino əyilib yerdən bir çınqıl götürdü. O, çınqılı qəbir daşına vurub əlini çəkdi. Çınqıl yerə düşdü və
ayaqlarımızın altına yuvarlandı. Nino dərindən ah çəkdi. Bu köhnə Tiflisin xürafatı idi: əgər bir qız
çınqılı nəm məzar daşına vurursa və çınqıl bir anlığa oraya yapışıb qalırsa, deməli həmin il qız ərə
gedəcəkdir. Ninonun isə daşı yerə düşmüşdü.
Ninonun pərt olmuş sifətinə baxıb güldüm:
– “Görürsən də, evlənməyimizdən üç ay qabaq belə şey baş verir! Deməli, bizim Peyğəmbərimiz düz
demişdir ki, “Ölü daşlara inam etmə”.
Nino “haqlısan” deyib susdu.
Biz yenidən funikulyor tərəfə getdik.
– Müharibə sona yetəndən sonra nə edəcəyik? – deyə Nino soruşdu.
Müharibə sona yetəndən sonra Bakının küçələrində və meydanlarında gəzməyə çıxacağıq,
dostlarımızın evlərinə qonaq gedəcəyik, Qarabağa səyahət edəcəyik, gələcək uşaqlarımızı böyüdəcəyik.
Bundan yaxşı nə ola bilər.
– Mən gedib Avropanı gəzmək istərdim.
– Parisə, Berlinə, haraya istəsən, oraya da gedərik. Bir qış uzunu gəzərik xarici ölkələri. Nino, yoxsa,
artıq bizim vətənimizi sevmirsən? İstəsən Tiflisdə də yaşaya bilərik.
-Təşəkkür edirəm, Əli xan, sən mənim qayğıma çox qalırsan. Biz elə Bakıda qalacağıq.
-Nino məncə dünyada Bakıdan yaxşı yer yoxdur.
-Yəni, o qədər başqa şəhərlər görmüsən ki?
-Xeyr, görməmişəm. Ancaq istəsən, səninlə birlikdə dünya gəzintisinə çıxıb bütün şəhərləri görərəm.
– O zaman getdiyimiz hər yerdə yenə də Bakının köhnə divarlarını və Seyid Mustafa ilə söhbətlərini
yada salaraq məmləkət həsrəti çəkəcəksən. Nə isə, bu söhbətlərin üstündən keçək. Çünki mən səni
sevirəm.
Haqlısan, Nino, mən öz vətənimizi, onun hər daşını, səhrasındakı hər qum dənəsini də sevirəm.
– Bilirəm, Əli xan, burada qəribə bir şey yoxdur. Əcnəbilər üçün bizim şəhərimiz sadəcə isti, tozlu və
neftə bulaşmış sıxıcı bir şəhərdir.
– Bu əcnəbilər bizim şəhəri tanımadıqları üçün belə düşünürlər.
– Nino əlini çiynimə qoydu. Onun dodaqları yanağıma toxundu:
“Biz isə yad əcnəbilərdən deyilik və heç bir zaman da yad olmayacağıq. Məni daima sevəcəksənmi, Əli
xan?”
– Qiyamətədək, Nino.
Maşınımız şəhərdəki duracağa çatmışdı. Yenə Qolovinski prospekti ilə gedirdik. Fəqət bu səfər bir-
birimizə sarılmışdıq. Sol tərəfimizdə nazik burma dəmir barmaqlıqlarla dairəyə alınmış böyük park
uzanırdı. Parkın bağlı qapısının qabağında iki əsgər növbə çəkirdi. Onlar daş heykəl kimi quruyub
durmuşdular. Qapının üstündə rus çarlığını təmsil edən qızıl suyuna salınmış qartal asılmışdı. Bu park
Qafqaz canişini, böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin sarayı idi. Nino birdən dayandı. “Buraya bax” –
deyə parkı göstərdi. Parkın hər iki tərəfində hündür şam ağacları var idi. Orada uzun boylu, arıq, ağ
saçlı bir kişi gəzişirdi. O üzünü çevirən kimi dəli baxışlı gözlərindən böyük knyazı tanıdım. Onun üzü
uzunsov, dodaqları da qısılmışdı. Şam ağaclarının kölgəsində böyük knyaz vəhşi bir heyvana
bənzəyirdi.
– Əli xan, görəsən o nə düşünür? – hər halda çarın tacını, Nino.
Tac onun çal saçlarına yaxşı yaraşar. Bəs o nə edəcəkdir?
– Deyirlər ki, o çarı taxtından devirəcəkdir.
– Gəl, Əli xan, buradan gedək mən qorxuram.
Biz nazik dəmir burma barmaqlıqlarla dairəyə alınmış gözəl parkdan uzaqlaşdıq.
– Əli xan, – deyə Nino dilləndi, sən çarın və böyük knyazın əleyhinə o qədər də pis şeylər
danışmamalısan, onlar bizi türklərdən qoruyurlar.
– Sənin vətənin çəkiclə zindan arasındadır.
– Mənim vətənim? Bəs sənin vətəninin vəziyyəti daha yaxşıdır?
– Bizim vəziyyətimiz daha başqadır. Biz məngənədə deyilik.
– Biz zindanın üstündə uzanmışıq, böyük knyaz də çəkici əlində tutub. Ona görə də ona nifrət edirik.
– Siz Ənvər paşanı sevirsiniz. Bu ağılsız bir şeydir. Onun şəhərimizə gəlişini heç bir vaxt
görməyəcəksiniz. Böyük knyaz qələbə çalacaq.
– Allah böyükdür və orasını ancaq allah bilir, – deyə ehtiyatlı cavab verdim.