Haqqinda.az

Bu dəfə də Mıkırtıç kişi başlamışdı, həm də Azərbaycan dilində:
- Qancıktan doğulan, nə "Türke dığa", "türke dığa" salmısan, o kəndin adamları olmasaydı, Osmanlıdan gələn əskərlər babanı da, dədəni də qurşuna düzərdi, onda sənin kimi it küçüyü də dünyaya gəlməzdi.
Yenə ermənicə bir şeylər söylüyürdü. Söyüşün biri bir qəpik olmuşdu. Sözlər adındakı samit cingiltiləri ilə lopa bığlarından görünməz olan çürük dişlərinin arasından çörək qırıntıları kimi ətrafa yayılırdı. Doğuşdan türklərə nifrət edən it küçüyü, deyəsən, babası Mıkırtıç kişinin söyüşlərindən sonra özünə gəldi. Dodağının altında zingildəyə-zingildəyə hirsli-hirsli Bayatın baltasını alıb fırlanan daşa toxundurdu. Daşla dəmirin toqquşmasından ətrafa qığılcımlar saçılmağa başladı. Heç Məmmədəli kişinin kəsərləri itilənərkən bir bu qədər qığılcımlar saçılmamışdı. Bəlkə də saçılmışdı, Bayat indi fərqinə varırdı. "Qancıktan doğulan nə "Türke dığa", "türke dığa" salmısan, o kəndin adamları olmasaydı Osmanlıdan gələn əsgərlər babanı da, dədəni də qurşuna düzərdi, onda sənin kimi it küçüyü də dünyaya gəlməzdi" sözlərinin anlamını hələ uşaq ağlı kəsməsə də Bayata elə gəldi ki, bu qığılcımlar daşla dəmirin toqquşmasından yox, erməni dığasının onlara olan nifrətindən, kinindən çıxır və alovlanmağa fürsət axtarır... Və bu səksəkə onun içinə on yaşından düşəcəkdi, içinə dolanların gerçəkləşməsini isə o, çoxdan sınamışdı...
O balta zaman içində korşalacaqdı... Amma Çinarda başına gələn hadisəni onun dəmir yaddaşı hər zaman capcanlı saxlayacaq və ona rahatlıq verməyəcəkdi... Buna səbəb bəlkə heç Bayatın yaddaşı da deyildi. Ermənilər özləri özlərini unutturmağa qoymurdular.
Orta məktəbdə oxuyurdu. Müəllimlər bir-birinin ağzına tüpürmüş kimi sadəcə dərs kitablarındakı mövzuları tutuquşu kimi əzbər söyləyir, şagirdlərə də əzbərlədirdilər... Sinifdəki şagirdlərin iç dünyası ilə maraqlanan kimdi? Bu yönüylə Bayat ağaclara, çiçəklərə, güllərə, onların ilahi yaşayışına həsəd aparırdı. İnsanlar arasında boğulan, əzbər dərslərdən canı sıxılan Bayat can rahatlığını bağlarda, meşələrdə tapırdı. Bağlar, meşələr ona başqa, Bayatın sirrinə vaqif ola bilmədiyi dünyalardan xəbər verirdi. Bəlkə Bayatın təbiətdən umacağı daha böyükdü, amma təbiət öz dilində ona çox şeylər söyləyirdi. Təbiət ona kitab yazası, sinif müəllimi olası deyildi ki? Kitablar susur, müəllimlər isə ya heç nə bilmir, ya da bildiklərini söyləmirdilər... Dərs kitabları da bir bu qədər cansıxıcı olarmı? Hələ üzərinə "Ana dili" yazılmış kitab?! Bir dəfə valideynlər iclasında müəllimlər ondan - Bayatdan anasına şikayət etmişdilər,- dərslərdə fikri dağınıq olur, ağlı sanki ovda-quşdadır, əvvəllər yaxşı oxuyurdu, son zamanlar buna nə oldu, birdən-birə zəiflədi, gerilədi... Bayat Çinarda başına gələn hadisədən bir xeyli sonra belə olmuşdu. Müəllimlər bu şikayətlərində haqsız da deyildilər. Bayat o "türke dığa" olayından sonra böhran içərisində idi, nə yediyini, nə içdiyini, nə yazıb-pozduğunu bilmirdi, ağlı başında deyildi. Erməni dığasındakı ona olan nifrətin səbəbi üstündə baş sındırır, bir cavab da ala bilmirdi. O hadisədən sonra Məmmədəli kişinin də ağzını bıçaq kəsmirdi, yenə ucundan-qulağından bir söz desəydi, dərd yarı idi. Bayat ha eləmişdi ki, kişidən bir şey qoparsın, heç nə alınmamışdı. Yaxşı, şeirdən, sənətdən söz açmır açmasın, bəs bu erməni məsələsindən niyə bir kəlmə kəsmir? Yoxsa Bayatı ağzı südlü uşaq sayır? Elə bil ermənilər kişinin dilini, ağzını bağlamışdılar. Yoxsa, kim olsa yola körpü salmaq üçün ermənilərin qarasına deyinər, içini tökərdi. Amma Bayat gözləsə də kişi sanki bir söz söyləməyəcəyinə, sirri açmayacağına and içdiyindən ağzına su alıb susacaqdı. Bayat üçün bu böyük sirr də açılmamış qalacaqdı. Amma daxmalarının yaxınlığında torpağa basdırılan başdaşı kimi ucalan daşları Dəlləkli kəndinin adamları qırıb ev tikməyə aparanda Məmmədəli kişi onların qarasına deyinmişdi:
- Qəbir daşlarını da qırarlarmı, ay tanrıtanımazlar. Başdaşından tikilən divar ayaqda qalarmı, vallah, günün birində çat verib dağılacaq. Erməni olanda nə olar, erməninin ruhu yoxdumu, ölülərin ruhunu dərbədər salırlar.
Bayat anasından o daşların nə daşları olduğunu soruşmuşdu. Anası da:
- Bə görməmişdinmi o daşların üzərində xaç çəkilmişdi. Deyirlər, vaxtiylə ora erməni qəbiristanlığı olub. Nə bilim, ay bala, kimin qəbiristanlığı olur-olsun, məzara əl vurarlarmı? Günahdı, vallah. Bizim adamlar günahın nə olduğunu bilmirlər ki? Bilsələr, heç elə qələt elərlərmi? Nolsun o qəbirlərin sahibi yoxdu, görmür, Allah kı, var. Bəs Allahın gözləri?! Onlardan haraya yayınacaqsan, onlar ki, hər əməlimizi görür. Allahın ayrıca xəbərçı mələkləri var, oğul, insan doğulandan onun başının üstə iki mələk də doğulur, xeyir və şər mələyi... Ta ölənəcən bizi qarabaqara izləyir, xeyir, şər, hər əməlimizi can dəftərinə yazır? Ölüm günündə hesab sormaq üçün; dünya boşuna deyil ki? Xeyir əməllilərin yeri cənnətdi, şər-şəbədə ilə ömrü keçirənlər cəhənnəm odunda yandırılacaqdır.
O zamandan Bayatın canına vəlvələ düşmüşdü. Deməli, onun da şər əməlləri ömür dəftərində yazılır. Şər deyəndə ki, kolxoz bağlarına şıldır yığmağa getməyindən, bir də Allahqulunun fitnəsinə uyub qara Mələyin qazını oğurlayıb Qızıl qayanın altında kabab çəkmələrindən başqa nə bəd əməli vardı ki?! Bunlar bəd əməl deyil məgər?! Tərs kimi qaz sahibinin adı da Mələkdi. Anası bu sözləri gərək ona lap uşaqlıqdan başa salaydı, iş işdən keçəndən, günaha batandan sonra yox. Amma günahın yarısından qayıtmaq da xeyirdir, demirlərmi? Özünə söz verəcəkdi ki, bir də heç zaman harama əl uzatmayacaq...
Bayat çox sonra biləcəkdi ki, - Dəlləklilərin qırıb ev tikdikləri daşlar erməni yox, alban qəbir daşları imiş və Dəlləklilər də çöldə-bayırda sürü kimi yatışan daşları qoyub, qəbir daşlarını elə üzərindəki xaça görə - izi itirmək üçün sındırmışdılar. Amma erməni ustalarının əliylə sınan qəbir daşlarının yerinə kənd evlərinin qapı və pəncərə tağları xaça çevrilirdi. Əsas qorxulası şey də bu olmalı idi... Amma gözləri yumulan kənd adamları nədənsə uzun müddət buna əhəmiyyət verməmişdilər. Həm də üzərində xaç olan qəbir daşları çox zaman elə erməni ustalarının gözü qabağında sındırılırdı, bu qəbiristanlıq ermənilərin olsaydı, çoxdan ona sahib çıxmaq istəyərdilər! Amma Bayat özünü hələ o daşlar qırılarkən və o daşların ermənilərə aid olduğunu öyrənərkən dərbədər ruhların bir gün qısas alacağına inandırmışdı. Bəlkə, elə o "Türke dığa" kini də o daşların qisası idi, kim bilir? Bayat istəmişdi ki, müəllimlər onun ürəyindən keçən suallara o soruşmadan cavab versinlər. Bu erməni-müsəlman davası nədir, osmanlılar kimdir və onlar nə zaman buralara gəliblər və Əsrik kəndinin adamları nə təhər erməniləri osmanlıların qəzəbindən qurtara bilib? Türk kəndində erməni qəbiristanlığının nə işi var? Varsa, dəlləklilər niyə qəbir daşlarını sındırırdılar, qəbir daşına da əl qaldırılarmı? Niyə bu mövzularda kimsə heç nə demir? Niyə Azərbaycanın çiçəklənməsi haqqında hər gün şuarlar deyilir, amma Çinarda su-elektrik stansiyası var və gecələr ermənilərin kəndləri çil-çırağban olur, onlarınkı yox? Niyə orada balta və dəhrələri itiləyən sex var, onlarda yox, niyə onların evlərini erməni ustaları tikir? Niyə? Niyə? Yenə atası olsa idi nə vardı, yeri gələndə bu sualları ona verərdi, atası çoxdan ölmüşdü, hardasa Bayatın dörd yaşı olanda. Bayat atasının üzünü, qalan yeganə şəklinə baxaraq çətinliklə xatırlayır. Dörd yaşlı uşağın yadında nə qalasıydı ki, bundan artıq. Bayat evin, ev yox ey, qozbel daxmanın yeganə övladı idi. Yenə özündən böyük bacı, qardaşı olsaydı, dərdini onlarla bölüşərdi. Bir anası vardı. Gücü ona çatırdı...
"Qancıktan doğulan, nə "Türke dığa", "türke dığa" salmısan, o kəndin adamları olmasaydı, Osmanlıdan gələn əsgərlər babanı da, dədəni də qurşuna düzərdi və onda sənin kimi bir it küçüyü də dünyaya gəlməzdi." Bu sözlər qayalara dəyib qayıdan səda kimi qulaqlarından beyninə dolur, onu haldan-hala salırdı...
İndi valideynlər iclasından sonra anası onun üstünə düşüb:
- A yaradanın yanılsın, səni mala-qoyuna göndərmirəm, yer əkdirib su sulatmıram, başqa uşaqlar kimi oduna da getmirsən, peşəyin adı nədir, pis oxuyursan, hə?
Sualı sual üstən verəndə Bayat çaşıb-eləməmişdi:
- O kitabda yazılanları yaxşı başa düşmürəm, belə birtəhər yazılıb ey,- deyə dodaqaltı mızıldanmışdı...
- Nəyini başa düşmürsən? Bu da sənə fizika, kimya, cəbrdi, nədi, başa düşməyəsən? Mən də səni başa sala bilməyəm. Belə, səndən əvvəllər bu dərslərə görə şikayət edirdilər, indi ədəbiyyat müəllimi də şikayət edir. Buna sözün nədi, hay?
Bayatın əlinə firsət düşmüşdü:
- Azz, bax, bu "Ana dili" kitabıdır, hə, bax, bax nejə olur ki, sənin- anamın dediyi sözləri başa düşüm, amma "Ana dili" kitabında yazılanları yox. Belə qağamın canı üçün, bu kitabın dili ilə sənin danışdığın dil eyni deyil, bunun daha harası "ana dilidir", mən ki ondan heç nə anlamıram. - Bilərəkdən belə deyirdi, əslində isə Bayat sinifin yaxşı oxuyanları arasında idi.
Anasının dilini anlayan, "Ana dili" kitabının dilini anlamayan Bayat çox şeylərin dilini anlamadığını hələ çox sonralar biləcəkdi və bunun səbəbləri qarşısında baş sındıracaqdı...
Yaşı on yeddiyə çatıb orta məktəbi bitirəndə Bakıya oxumağa gedəcəkdi... Və ona elə gələcəkdi ki, qatardan günəş pilləkənləri ilə enəndə Bakı onun ayaqları altına xalı döşəyəcək. Bəs necə, elə o bəyənmədiyi "Ana dili" və "Ədəbiyyat" kitablarında Azərbaycanın paytaxtı Bakı haqqında, sahilində qərar tutduğu Xəzər haqqında nə təriflər oxumamışdı ki? "Xəzər bizim dənizimizdir, Bakı bizim paytaxtımızdır" Bu beş-altı sözdə ürəyə ilham, arzuya qanad verən elə böyük işıqlı vədlər vardı ki... Bayat on yeddi il uzun qış gecələri aranın ilğımlı yolundan fit səslərini eşitdiyi qatara minib Bakıya getməyi nə qədər xəyal etmişdi. Aran yollarıyla Bakıdan Tiflisə keçən qatarlar gözəgörünməz xoruz buraxan kal səsləri ilə onu harayasa bitib-tükənməyən uzaq bir genişliyə səsləmişdi. Xəyalında bəlkə min dəfə getmişdi də... Amma dağ havasından nəsibini alan ciyərlərinə o qatarın "obşi" vaqonunun üçüncü qatının boğazına yad bir oxlov kimi girən boğanaqdan qan-tər içində boğulanda özünə də nifrət edəcəkdi, getdiyi Bakıya da, görəcəyi "mavi Xəzər"ə də. Bəlkə başqaları kimi o da "plaskartda", "kupedə" getsəydi, gedə bilsəydi, heç o "obşi" vaqonun cəhənnəm istisini görməz, Bakıya da, "mavi Xəzərə" də nifrət etməzdi... Bəlkə elə "obşi" vaqonlar ona görə icad olunmuşdu ki, imkansızların Bakı arzusunu gözündə qoysun, xəyalını yerlə bir etsin.Yoxsa hər yerindən duran Bakıya rahatca gəlsə və Bakı da ona ana kimi qucaq açsa, onda Bakıda Bakılıq qalmazdı ki?!
Bakı da, "mavi Xəzər" də onu yad kimi qarşılayacaqdı.Yolda-izdə, küçədə, meydanda bir doğmalıq işığı axtaracaqdı. Əvəzində hər yandan ona yad baxışlar dikiləcəkdi. Və burada o, kənddə oxuduğu "Ana dili" kitablarının dilinə də şükür oxuyacaqdı. Çünki Bakı onunla onun dilində danışmaq istəmirdi. Küçələrdə onun dilində danışan birinə rast gəlmək müşkül işdi. Hələ idarələrin qarşısındakı rusca yazılan yazılar... Qəbul olmaq istədiyi məktəbin ünvanını güc-bəla ilə tapacaqdı. Amma imtahanların hamısını versə də qəbul olunmayacaqdı. Kəndlərindən gələn uşaqların çoxu kəsilib getmişdi, axıra qalan bir-iki nəfərdən biri də Bayat idi... Hamı elə bilirdi ki, o da qəbul olunacaq, Ələkbərdən başqa. Hər imtahana girdikcə və biletinə bildiyi suallar düşdüyünə sevinsə də tanrıtanımaz müəllimlər sualı sual üstündən yağdırıb onu çaşdırmağa çalışacaq və axırda da hay-küyünə, çığır-bağırına məhəl qoymayıb:
- Nə haqq, ədalət deyirsən, al bu da sənə tramvay altda qalan bir üç yazırıq, çəm-xəm eləsən onu da yazmarıq, Allahına şükür elə ki, onu da veririk ki, kəsilən, gözü çıxan qardaşlarını görmürsən, çıx bayıra, sürüş buradan, - deyə onu imtahan otağından qovurdular. Elə Ələkbər də öz təcrübəsinə dayanaraq bunu deyirdi:
- Əyə, ay Allah evini yıxsın, əyə, sən nə qanmaz adamsan, hələ də qəbul olacağına inanırsan. Öyün yıxılsın, boşuna gözünü kor etmə, qəbul olmaq üçün rüşvət vermisən? Yox! Pulsuz kimsə səni bu inistuta yaxın buraxmaz, bildin? Keçən il öz başıma gəlib, ondan bilirəm. Bu il lələşin bu ittərin ağzına tula payını atıb, bə görmürsən necə dördləri, beşləri nəqqaş kimi yan-yana düzüblər. Keçən il imtahanlara bundan on dəfə yaxşı hazırlaşmışdım, "bilmirsən" deyib çıxarırdılar bayıra. Bu il isə heç birinci sualı oxumamış, deyirlər keç ikinci suala. Anası ölsün pulun, bə nə bilmişdin, loxma boğmadır, demirlərmi? Hələ sən Allahına şükür elə ki, elə birinci imtahandan bir yağlı iki alıb kənddə biyabır olmadın.

"Hörmətli, istəkli, mənimçün hər şeydən əziz olan qardaşım Oqtaya məktub!"
Bu onun Bakıdan kəndə ilk məktubu idi. Əslində, heç məktub yazmağın qaydasını da düz-əməlli bilmirdi. Ona məktub yazmağı kimi öyrətmişdi ki, o da öyrənəydi. Amma içini dağıdan dərdi, bir Allah bəndəsi ilə bölüşməli idi. Uşaqlıq dostu Oqtaydan yaxşı bir Allah bəndəsini hardan tapası idi ?! Bəlkə heç məktub yazmağa da ehtiyac yoxdu, onsuz da üç-beş günə kəndə qayıdasıydı. Amma beş-üç günə səbri çatanı mənə göstər deyirdi öz-özünə.Və məktubuna davam edirdi:
"Qardaşım, məlumun olsun ki, dörd imtahandan 14 bal topladım, iki üç aldım, iki dörd! Üçləri tarix və rus dilindən, dördləri isə ədəbiyyat yazı və şifahidən. Kaş mənim barmaqlarım sınaydı, o üçləri almayaydım, kaş mən öləydim, ədəbiyyat yazı və şifahidən dörd almayaydım. Nə isə qardaş, insanın­kı gətirməyəndə gətirmir... İndi mən qarşıma çıxan haqsızlığın öhdəsindən gələ bilmədim. Lakin bir şeyin, yalnız bir şeyin öhdəsindən gələ bilməyəcəyəmmi? Öz gələcəyimə də mənim gücüm çatmayacaqmı? Çatacaq! Ya namusla, vicdanla, şərəflə yaşayacaq, elm, sənət yollarında saçlarımı ağardacağam, canımı bu yolda fəda edəcəyəm, ya da...Yox, yazmıram. Yox qardaşım, cavabsız məhəbbətim də, gənclik qüruruma toxunan və qələmlə yazmaq mümkün olmayan, ürək ağrıdan hisslər də, bütün həyat, gözəllər... qardaşım hamısı, hamısı mənə "Oxu!", "Oxu!", "Sənətkar ol" deyə səslənirlər. Olmalıyam! Olmalıyam! Həyat sinəmə dağ çəkdi, mən də həyata dağ çəkəcəyəm, ölməsəm... Ölməyəcəyəm!!! Yaşayacağam, öz yerimi tutacağam!..
Qardaşım Oqtay! Sənə yazdığım bu məktub kimi indi öz şəxsi həyatım da ziddiyyətlidir. Lakin "rədd olsun tərəddüd!" Mən inkişaf etməliyəm!

Bizi istəyənlərin hamısına salam de. Tezliklə görüşənədək. Hörmətlə, qardaşın Bayat. "Sən Allah, bu sayıqlamaları lovğalıq əlaməti sayma. Həyat məni yandırıb kül edibdir..."