Haqqinda.az

Azərbaycan-ABŞ münasibətləri, ABŞ və Azərbaycanın dəyişən dünya nizamı içərisindəki mövqeləri məzmununda ələ alınmalıdır. Çünki ABŞ-ın Azərbaycana münasibəti; Soyuq Müharibə sonrası Rusiya ilə olan əlaqələrindən, 1979 İran İslam İnqilabından bu günə İran ilə arasında davam edən gərginlikdən, Çinin yüksəlməktə olan gücünün bölgəyə edəcəyi ehtimal təsirin ABŞ-ın iqtisadi maraqları əlaqəsindən və 11 Sentyabr sonrasında ABŞ-ın Mərkəzi Asiya və Qafqaza yanaşımındaki dəyişmədən müstəqil olaraq qiymətləndirilə bilməz.

SSRİ-nin süqutu və soyuq müharibənin bitməsi ilə birlikdə keçmiş Sovet respublikaları, səbəbindən Azərbaycan müstəqilliyini qazandığında, Rusiya hələ özünü toparlayamamış vəziyyətdə idi. ABŞ isə bu şərtlər altında Rusiyanın beynəlxalq sistemə inteqrasiya edilməsini uyğun görmüş, yeni müstəqil olan respublikalarla birbaşa əməkdaşlıq yerinə Rusiya ərazisindən əlaqə yaratmağı seçmiş, bu respublikaları nisbi olaraq Rusiyanın nüfuz sahəsi kimi qiymətləndirmişdir. Ancaq Rusiya qısa müddətdə toparlanmış və 1993-cü ildə Yaxın Ətraf Doktrini'ni ortaya qoyaraq köhnə SSRİ coğrafiyasında tək söz sahibi olduğunu elan etmiş, ABŞ-ın tək qütblü sistemindən narahatlıq duyduğunu beləcə ifadə etmişdir. Bu inkişafdan sonra ABŞ, köhnə respublikalarla olan əlaqələrini yoğunlaştırmış, Qafqazda yenidən soyuq müharibə küləkləri əsməyə başlamışdır. Azərbaycanda Qərb yanlısı xarici siyasətləriylə bilinən Elçibəyin Rus təzyiqlərinin da təsiriylə yerini təhvil verdiyi Əliyev, bir müddət Rusiyanı sakitləşdirmək üçün iqtisadi və siyasi bəzi güzəştlər vermiş, ancaq bu tavizlərin Rusiya üçün heç bir zaman kafi olmadığını anlayaraq Qərb yanlısı siyasətlərə yönəlməyə başlamışdır. Bu dövr, tam da ABŞ-ın Qafqaz üzərindəki marağının artdığı dövrdür. Qarabağ probleminin bütün istiliyi ilə sürdüyü bu dövrdə ABŞ-ın BMT-nin nümayəndəsi Madaleine Olbrayt, 5-6 sentyabr 1994-cü ildə Bakıya bir səfərdə olmuş, ABŞ-ın, Rusiyanın Qafqazda xüsusi rolunu qəbul etmədiyini və Rus əsgəri birləşmələrinin Qarabağa yalnız digərləri ilə birlikdə, həm də ATƏT-in nəzarəti altında yerləşəbiləcəyini dilə gətirmişdir. 20 Sentyabr 1994-cü ildə imzalanmış "Əsrin müqaviləsi" ilə ABŞ, Xəzər petrolları üzərinə Azərbaycan ilə ilk müqaviləsini təsdiq etmişdir. ABŞ, köhnə respublikaların müstəqilliklərini qazanmaları və Rusiyanın gücündəki azalmayla ortaya çıxan güc boşluğunun Rusiya tərəfindən doldurulmasına maneə törətməyə çalışmaq istəmişdir. Ağ Evin 1997-ci ildə hazırladığı "Xəzər hövzəsinin enerji inkişafı" adlı bəyanatda ABŞ-ın buradakı siyasətinin dörd ana istiqaməti müəyyənləşdirilmişdir. Buna görə, ABŞ Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin həllinə çalışacaq; dünya enerji ehtiyatlarının artırılması, genişləndirilməsi çərçivəsində Xəzər hövzəsi enerji qaynaqlarını istifadə; Xəzər hövzəsi ölkələrinin müstəqilliyi və suverenliyi üçün Rusiyadan keçən neft boru xətlərinə asılılıq aradan qaldırılacaq və alternativ ixrac yolları tapılacaq; İran təcrid ediləcək və bu ölkənin Xəzər enerjisi mövzusunda heç bir rol üstlənməməsi təmin ediləcəkdi. Azərbaycan-Ermənistan arasındakı Qarabağ probleminə ABŞ-ın həll tapmaq istəməsi də, sabitliyi təmin etməsi halında bölgədə təmin edəcəyi güc və nəzarət edəcəyi enerji qaynaqları səbəbiylədir. ABŞ, Rusiyanın regional fəaliyyətinin qırılması üçün Qarabağ probleminin həll edilməsinin şərt olduğunu bilir. Rusiya isə bölgədəki sabitsizliyin ABŞ-ın də dəstəklədiyi Bakı-Ceyhan neft boru kəməri layihəsinin həyata keçməsini maneə törədərək öz layihələrinə dəstək verəcəyini ummuşdur. ABŞ, Qarabağ probleminin həll edilməsi üçün vasitəçilik etmişdir.